אונדזער הײַנטיקער גאַסט איז יודזשין אָרענשטיין, אַ פּראָפֿעסאָר אין מעקגיל־אוניווערסיטעט.

ד״ר יודזשין אָרענשטיין

ווער זענען הײַנט די סטודענטן, וואָס קומען זיך לערנען ייִדישע געשיכטע?

מיר האָבן פֿאַרשידענע סטודענטן אינעם מעקגיל־אוניווערסיטעט. ס׳איז דאָ זייער ערנסטע סטודענטן, וואָס האָבן בדעה צו ספּע­ציאַליזירן זיך אין דער ייִדישער גע­שיכטע און זיי ווילן ממשיך זײַן דאָס לערנען אויפֿן העכערן ניוואָ, מאַכן אַ מאַגיס­טער אָדער אַ דאָקטאָראַט. און ס׳איז דאָ אַ סך סטודענטן, וואָס פֿאַרשרײַבן זיך נאָר צוליבן אינטערעס; זיי קענען זיך ספּעציאַליזירן אין ביאָלאָגיע אָדער אין אַן אַנדער וויסנשאַפֿט, אָדער אין דער ענגלשיער ליטעראַטור, אָבער זיי ווילן זיך באַ­קענען מיט דער ייִדישער געשיכטע, אָדער מיט אַ טייל פֿון דער ייִדישער גע­שיכ­טע. איך וואָלט געזאָגט, אַז ס׳איז אַ גע­מישטער עולם.

לויט דײַן דערפֿאַרונג, איז דאָ אַ ספּע­ציע­לער טייל אין דער ייִדישער געשיכ­טע, וואָס איז מער צוציִענדיק פֿאַר די סטודענטן?

מיר האָבן ספּעציאַליסטן אין תּנ״ך, אין דער אור־אַלטער געשיכטע; מיר האָבן ספּעציאַליסטן אין דער רבנישער ליטעראַ­טור, מיטל־אַלטער, און פֿון דער נײַער צײַט זענען מיר צוויי ספּעציאַליסטן. די אַלע קורסן ציִען צו סטודענטן. ס׳איז דאָ מענטשן מיט פֿאַרשידענע אינטערעסן. פֿאַר­שטייט זיך, די וואָס ווילן מאַכן ייִדישע גע­שיכ­טע ווי זייער הויפּט־לימוד, זענען צו זיי דאָ באַזונדערע פֿאָדערונגען. מע מוז זיך פֿאַרשרײַבן פֿאַר אַ מינימום פֿון דרײַ קורסן — פֿון דער אַנטיקער צײַט, פֿון דער תּנ״כישער תּקופֿה, פֿון דער עפּאָכע, ווען מע האָט געשאַפֿן דעם תּלמוד, און פֿון דער נײַער צײַט.

הײַנט, אין דער אַקאַדעמישער וועלט, קומען פֿאָר פֿאַרשידענע סיכסוכים, אַפֿילו אַזעלכע בויקאָטן בנוגע ישׂראל־פּאָליטיק אין מיטעלן־מיזרח און די באַציִונגען צווישן ישׂראל און פּאַלעסטינע, בפֿרט, ווי דו ווייסט, אין ענגלאַנד. צי האָט עס אַן אָפּקלאַנג בײַ אײַך אין אוניווערסיטעט?

אַוודאי איז דאָ אַן אָפּקלאַנג, נאָר ווי אַ פּריוואַטער בירגער, אַזוי צו זאָגן, ווי אַ ייִד, וואָלט איך געזאָגט, אַז מיר האָט אַ ביסל אָפּגעגליקט אין דעם מעקגיל־אוניווערסיטעט; ווײַל אַרום און אַרום איז די שׂינאה קעגן מדינת־ישׂראל גרויס. ס׳איז אַ באַקאַנטער פֿאַקט. ס׳איז דאָ אַ צווייטער ענגליש־שפּראַכיקער אוניווערסיטעט אין מאָנטרעאָל, קאָנקאָרדיאַ, וווּ מ׳האָט אַ מאָל פֿאַרבעטן רעדן בנימין נתניהו, און ס׳איז געווען אַ מהומה, מ׳האָט אים נישט געלאָזט רעדן, מ׳האָט געהאַקט שויבן. די אַראַבישע, מוסולמענישע סטודענטן זענען זייער אָנגעזען, און אויך די אַזוי גערופֿענע לינקיסטן, און זיי טרײַבן אַ כּסדרדיקע פּראָפּאַגאַנדע. אינעם גרויסן פֿראַנצייזישן אוניווערסיטעט, דעם אוניווערסיטעט פֿון מאָנטרעאָל, איז אויך די שטימונג, מיין איך, גאַנץ שאַרף קעגן מדינת־ישׂראל. נאָר אין מעקגיל־אוניווערסיטעט, און איך ווייס אַפֿילו נישט די סיבה, אָבער דאָ איז אַ גלײַכוואָג. אַוודאי, זענען דאָ סײַ אַקאַדעמיקער, סײַ סטודענטן, וואָס זענען געשטימט קעגן ישׂראל, אָבער דער קאָנפֿליקט איז נישט אַזוי שאַרף און מע פֿילט נישט אַזוי די שׂינאה ווי אין אַנדערע ערטער אין שטאָט.

דו דערקלערסט עס ווי אַ מאָדנע דער­שײַנונג?

צום באַדויערן, איז דאָס אַ מין אינדזל אין אַ ים הײַנט פֿון שׂינאה.

אַ טייל פֿון דײַן טעטיקייט איז אויך פֿאַר­בונדן אויסער דעם אוניווערסיטעט, סײַ אין מאָנטרעאָל אין דער ייִדישער ביבליאָטעק, סײַ אין די ייִדישע קרײַזן — ייִדיש, מיין איך, ממש ייִדישע. דערצייל אַ ביסל וועגן דעם.

אין מאָנטרעאָל פֿאַרמאָגן מיר אַ פּרעכ­טי­קע אינסטיטוציע, וואָס מע האָט מיט עטלעכע יאָר צוריק געפּראַוועט איר 90סטן גע­בוירן־טאָג — איך רעד פֿון דער ייִדי­שער פֿאָלקס־ביבליאָטעק, אַ וווּנ­דער­לעכע אינסטיטוציע מיט זייער אַ שיינער געשיכטע. די גרינדערס פֿון דער ביבליאָטעק אין 1914 זענען געווען דער העברעיִש־ייִדישער שרײַ­בער ראובֿן ברײַנין און דאָקטער יהודה קויפֿמאַן, וואָס האָט זיך שפּעטער גע­רופֿן אבֿן שמואל אין ארץ־ישׂראל און אין מדינת־ישׂראל, אַ גרויסער געלערנטער. און פֿון סאַמע אָנהייב איז די ביבליאָטעק גע­ווען דער צענטער פֿון דער ייִדישער קול­טור אין שטאָט. די ביבליאָטעק האָט צוגע­צויגן די בעסטע טאַלאַנטן פֿון דער וועלט, אַלע ייִדישע שרײַבערס פֿלעגן קומען רעדן, און מיר פּרוּוון אָנהאַלטן די טראַדיציע, ווי ווײַט מעגלעך, אונטער די הײַנטיקע באַדינגונגען. ס׳איז דאָ אַ ייִדישער קולטור־קאָמיטעט — טאַקע ייִדיש, ווײַל ס׳איז דאָ אויף ענגליש, אויף פֿראַנצייזיש, אויף העב­רעיִש, פֿאַרשטייט זיך — אָבער איך בין אַ מיטגליד און אַ קאָ־פֿאָרזיצער פֿונעם ייִדישן קולטור־קאָמיטעט אויף ייִדיש. און מיר פּרוּוון אײַנאָרדענען לעקציעס און קול­טור־אונטערנעמונגען אויף ייִדיש, ווי דו אַליין ווייסט — מיר האָבן דיך פֿאַר­בעטן האַלטן די פּרעכטיקע לעקציע וועגן שירה גאָרשמאַן. פֿאַרשטייט זיך, אַז די צאָל מענטשן פֿונעם עלטערן דור איז קליין, אָבער עס קומען אויך סטודענטן פֿון ייִדיש פֿון מעקגיל־אוניווערסיטעט און אַנדערע ייִנגערע מענטשן, וואָס האָבן אַן אינטערעס, און מיר אַרבעטן זייער שווער צו פֿאַרגרעסערן די פּעריפֿעריע פֿון די, וואָס ווילן געניסן פֿון ייִדיש פֿון ערשטן קוואַל, און נישט אין איבערזעצונג.

און נאָך איין טייל, וואָס איך ווייס, פֿון דײַן ייִדישער טעטיקייט, אויסער אַפֿילו קאַנאַדע, איך מיין דײַנע לעקציעס, סײַ אין ניו־יאָרק, סײַ אין אַנדערע ערטער. דעם זומער ביסטו געווען אויף אַזאַ טור אין אוק­ראַיִנע אויף אַ שיף, און דו האָסט מיר זייער אינטערעסאַנט דערציילט וועגן באַ­זוכן אָדעס. איך וואָלט געוואָלט דו זאָלסט דער­ציילן וועגן דעם, ווײַל מיר דאַכט זיך, אַז ס׳איז זייער אַ ווייטיקלעכע זאַך, וואָס מענטשן דאַרפֿן וויסן וועגן דעם. און צווישן אונ­דזע­רע צוהערער און לייענער זענען אויך דאָ מענטשן פֿון אָדעס, פֿון אוקראַיִנע.

אָדעס איז געווען דער לעצטער אָפּ­שטעל, אָדער די לעצטע סטאַנציע פֿון אונדזער טור. מיט 42 יאָר צוריק בין איך געווען אין קיִעוו, נאָר אין אָדעס בין איך דעמאָלט נישט געווען. און מיר האָבן געהאַט די געלעגנהייט אויף אַ באַגרענעצטן אופֿן זיך צו באַקענען מיט די דאָרטיקע ייִדן, אָבער איך בין געווען מיט מײַן פֿרוי און מיר האָבן געוואָלט זײַן אויפֿן קבֿר פֿון מענדעלע מוכר־ספֿרים, אָפּגעבן כּבֿוד דעם "זיידן" פֿון דער ייִדישער און דער העברעיִשער ליטעראַטור. און מ׳האָט מיר געזאָגט, אַז מענדעלען האָט מען איבערגעפֿירט פֿון אַ ייִדישן בית־עולם, וואָס די סאָוועטן האָבן צעשטערט מיט עטלעכע און דרײַסיק יאָר צוריק, דאַכט זיך מיר, אויף אַ צווינטער, וואָס ליגט אַנטקעגן איבער דעם אלטן בית־עולם. און ס׳איז נישטאָ קיין סך מענטשן, וואָס ווייסן וועגן דעם, וואָס קענען געפֿינען דעם וועג. איך האָב אויסגעזוכט אַ וועגווײַזער פֿון "דזשוינט", אַן אָדעסער ייִדישע פֿרוי, וואָס איז טאַקע באַקאַנט מיט דער ייִדישער געשיכטע אין אוקראַיִנע, ספּעציעל אין אָדעס, און זי האָט אונדז אַהינגעפֿירט. און ס׳איז געווען אַ טראַגישער מאָמענט — ערשטנס, דער פֿאַקט, וואָס מע האָט צעשטערט אַ ייִדישן בית־עולם; דאָרטן האָט מען גאָרנישט אויפֿגעבויט. ס׳זעט אויס, אַז ס׳איז געגאַנגען די סאָוועטן אין לעבן פּשוט אָפּצומעקן יעדן זכר, אַז ס׳איז געווען אַ מאָל אַ ייִדיש לעבן אין אָדעס. מיר זײַנען צוגעגאַנגען צו אַ מצבֿה, וואָס מע האָט געשטעלט אין די 20ער יאָרן און זי שטייט נאָך — אַ חשובֿער שטיין, און דער קבֿר איז מער אָדער ווייניקער ריין; אויב מע ווייסט, ווער דאָס איז, קען מען איבערלייענען. נאָך דעם איז דאָ אַ קבֿר פֿון אַן אומבאַקאַנטן מענטשן, און נאָך דעם — אַ שטיין אין גאַנצן פֿאַרוואַקסן מיט שטעכערקעס. איך האָב געוווּסט, אַז שמעון פֿרוג דאַרף ליגן אויף דעם בית־עולם, און איך פֿרעג דעם וועגווײַזער און זי זאָגט — יאָ, יאָ, איך ווייס, ווער ס׳איז געווען שמעון פֿרוג, און דאָ טאַקע ליגט ער, וווּ ס׳איז פֿאַרוואַקסן. ס׳איז געווען אַזוי פּײַנפֿול, כ׳האָב געפּרוּווט צענעמען די צווײַגעלעך, כ׳האָב זיך צעשטאָכן די הענט, און ס׳איז געשטאַנען אַ קליין, אָרעם מצבֿהלע, מיט קרומע אותיות, עפּעס זייער פּרימיטיוו, און בלויז אַ וואָרט "שמעון פֿרוג", ווען ער איז געבוירן געוואָרן, ווען ער איז געשטאָרבן, ווײַטער גאָרנישט. אָבער אין גאַנצן פֿאַרוואַקסן. און איך מיין, אַז ס׳איז זייער וויכטיק, איך האָב טאַקע געוואָלט אָנשרײַבן עפּעס וועגן דעם, אַז מע מוז שאַפֿן אַ פֿאָנד אָפּצוהיטן די קבֿרים פֿון אונדזערע גדולים און נישט בלויז אָפּהיטן, נאָר מאַכן אַ בראָשור, אויף אוקראַיִניש, אויף רוסיש, אויף העברעיִש, אויף ייִדיש, אויף ענגליש און אַנדערע שפּראַכן. ווען עס קומען ייִדישע געסט פֿון אומעטום, זאָלן זיי וויסן, אַז זיי קומען אָפּגעבן כּבֿוד די שאַפֿערס פֿון אונדזער מאָדערנער קולטור, פֿון אונדזער ליטעראַטור.

אָבער איצטער אַרבעטן אויף די שטחים פֿון געוועזענעם ראַטן־פֿאַרבאַנד נישט ווייניק ייִדישע אינסטיטוציעס, ווי דער "דזשוינט", ווי "סוכנות", ווי די ליובאַוויטשער און אַזוי ווײַ­טער. צו זיי האָט עס נישט קיין שום שײַכות?

דו רירסט אָן אַ פּײַנלעכן ענין.

און מע גיט אויס מיליאָנען, מיליאָנען...

יאָ, איך בין טאַקע געווען אין "דזשוינט" אין אָדעס, כּדי צו קריגן אַ וועגווײַזער און איך האָב געזען, איך באַשולדיק נישט די מענטשן, ס׳איז נישט אין גאַנצן זייער שולד. זיי זענען זייער אַסימילירט, זײַנען דאָ מענטשן אָן קיין שום ייִדיש וויסן. ס׳איז געווען אַפֿילו אַ מענטש דאָרטן, וואָס האָט נישט געוווּסט דעם נאָמען מענדעלע מוכר־ספֿרים, ער האָט געמיינט, אַז איך רעד וועגן שלום־עליכם.

און ער איז צווישן די קאָכלעפֿל?

אַן אָנפֿירער. און וווּ איך בין געגאַנגען — פֿאַרשטייט זיך, איך בין געווען 2—3 טעג — האָב איך נישט געקענט זען אָדער דערוויסן אין דער טיף, אָבער כ׳האָב יאָ באַמערקט, אַז ס׳איז דאָ אַ ביסעלע ישׂראל־קולטור אימפּאָרטירט, אָבער ניט פֿון דער אמתער, פֿון דער הויכער קולטור, אָבער עפּעס אַ ביסל שטייגער פֿונעם הײַנטצײַטיקן ישׂראל. און פֿון אַמעריקאַנער ייִדישקייט — איך וויל נישט רעדן צו ציניש, נאָר פֿון "בייגל־און־לאַקס". אָבער ס׳איז זייער וויכטיק, אַז די ייִדישע געזעלשאַפֿט פֿון דער וועלט זאָל זען — מע לייגט דאָך אַרײַן אַ סך געלט — אַז מע זאָל אויסשולן דאָרטיקע מענטשן, וואָס זאָלן האָבן ייִדיש וויסן, זאָל זײַן אויף רוסיש, זאָל זײַן אויף אוקראַיִניש, הלוואַי לערנען זיי זיך אויך העברעיִש און ייִדיש, אָבער זיי זאָלן האָבן ייִדיש וויסן, און זיי זאָלן וויסן וועגן זייערע אייגענע וואָרצלען, דער רײַכע געשיכטע פֿון די רוסלענדישע ייִדן און דער קולטור, וואָס דאָרטן איז געשאַפֿן געוואָרן.

הלוואַי, ווער קען זאָגן — ניין? אַ דאַנק דיר אַ גרויסן, וואָס דו האָסט געפֿונען צײַט און געקומען אין סטודיאָ און גערעדט וועגן די אַלע זאַכן. לאָמיר האָפֿן, אַז עפּעס, עפּעס וועט אין דער קרומער וועלט זיך אויסגלײַכן.