שלמה קרישטאָל

שלמה קרישטאָל איז אַ וועטעראַן אין דער ייִדישער קולטור־סבֿיבֿה אין ניו־יאָרק. לאַנגע יאָרן איז ער געווען אַקטיוו אין "בונד" און אין "קעמפּ המשך". הײַנט אַרבעט ער ווײַטער אין ייִוו״אָ און אינעם "ייִדישן קולטור־קאָנגרעס". ווי מיר האָבן פֿריִער געשריבן אין "וועלט פֿון ייִדיש", האָט ער באַקומען אַ חשובֿע אויסצייכענונג פֿונעם ייִוו״אָ דעם פֿרילינג פֿאַר זײַן אַרבעט.

---

שוין לאַנגע יאָרן, קאָכט איר זיך אין דעם ניו־יאָרקער שמעלצטאָפּ. זעט אויס, אָבער, אַז נישט יעדער אימיגראַנט ווערט איבער­געשמאָלצט. ווי אַזוי איז אײַך אײַנ­געגעבן צו פֿאַרהיטן די ייִדישע אידענטיט?
איך בין געבוירן געוואָרן אין וואַרשע אין 1912 אין אַ ייִדיש־רעדנדיקער שטוב. מײַן טאַטע איז געווען אַ הייסער ייִדישיסט; אַ פֿרײַנד פֿון פּרצן. איך געדענק, אַז אין שטוב איז געווען אַ פֿאָטאָגראַפֿיע פֿון פּרץ, א. מ. ווײַסנבערג און מײַן טאַטן. אַלע דרײַ האָבן געטראָגן פּעלערינעס; אַ בילד פֿון אָנהייב 20סטן יאָרהונדערט, נאָך איידער איך בין געבוירן געוואָרן. אַזוי, אַז ווען איך בין געוואָרן פֿינף יאָר אַלט האָט דער טאַטע מיך געשיקט אין אַ ייִדישער פֿאָלקשול, וווּ אַלע לימודים האָט מען געלערנט אויף ייִדיש אַחוץ פּויליש.
אָבער אין שטוב איז געווען אַ פּויליאַטש­קע, וואָס האָט צוגעהאָלפֿן דער מאַמען און מיט איר האָט מען גערעדט פּויליש. זומער פֿלעגט מען פֿאָרן אויף דאַטשע אויף צוויי חדשים, נישט אַהין וווּ אַנדערע ייִדן זענען געפֿאָרן. דער טאַטע האָט געזאָגט, אַז מע דאַרף זײַן אַויף דער נאַטור, זענען מיר געווען צווישן פּוילישע פּויערים, אַ רײַזע פֿון צוויי שעה פֿון וואַרשע. דאָרטן פֿלעגן מיר רעדן פּויליש מיט די פּוילישע קינדער. אַזוי האָב איך פֿאַרהיטן אי די פּוילישע שפּראַך, אי די ייִדישע, וואָס מיר האָבן כּסדר גערעדט אין שטוב.
זײַענדיק אַפֿילו אינעם סאָוועטן־פֿאַר­באַנד בעת דער מלחמה האָב איך אויס­געזוכט ייִדישע ביכער, און וווּ נאָר איך בין שפּעטער געווען, פֿלעג איך אָרגאַניזירן ייִדיש־קרײַזן און פֿאָרלייענען פֿון פּרצן, אַשן און שלום־עליכמען.
דאָס הייסט, אַז אויב ס׳איז אַרײַנגעלייגט אין די קינדער־יאָרן איז שוין שווער אַרויס­צושלאָגן פֿון אײַך. איר אַרבעט ביז הײַנט אין ייִוו״אָ. און פֿאַר אײַער וואָלונטירישער אַרבעט זענט איר באַלוינט געוואָרן מיט אַן אויסצייכענונג. וואָס זשע קומט הײַנט פֿאָר אין ייִוו״אָ? וואָס זענען די פּריאָריטעטן פֿון דער דאָזיקער אינסטיטוציע?
איך בין געווען פֿאַרבונדן מיטן ייִוו״אָ נאָך אין וואַרשע. דער צענטער פֿון ייִוו״אָ איז טאַקע געווען אין ווילנע, אָבער די ייוו״אָ־היסטאָרישע־קאָמיסיע איז געווען אין וואַרשע. אין וואַרשע פֿלעגט מען זאַמלען געלט צווישן די גבֿירים פֿאַרן ווילנער ייִוו״אָ און איך האָב געהאָלפֿן.
איך בין געקומען קיין אַמעריקע אין 1952 און זיך פֿאַרבונדן מיטן ייִוו״אָ צוואַנ­ציק יאָר שפּעטער, אין די 1970ער יאָרן. גלײַך האָט מען מיך אַרײַנגענומען אין דער פֿאַרוואַלטונג. פֿון יענער צײַט ביז הײַנט בין איך אין דער ייִוו״אָ־פֿאַרוואַלטונג. דער ייִוו״אָ האָט זיך במשך פֿון דער צײַט גע­ביטן. דער ייִוו״אָ פֿלעג זיך פֿאַרנעמען מיט ייִדישער וויסנשאַפֿט; מיר פֿלעגן אַרויסגעבן ייִוו״אָ־שריפֿטן וועגן דער ייִדישער קולטור, ליטעראַטור און שפּראַך. ס‘איז געווען אויף דער מדרגה פֿון אַן אוניווערסיטעט וואָס האָט זיך באַשעפֿטיקט מיט ייִדיש.
הײַנט איז אַנדערש. דער עיקר, דאַרף מען האַלטן און אָרגאַניזירן דעם אַרכיוו. דער אַרכיוו פֿאַרמאָגט מער ווי אַ 1000 זאַמ­לונגען און זיי שפּיגלען אָפּ די גאַנצע מיזרח־אייראָפּעיִשע ייִדישע געשיכטע במשך פֿון די לעצטע הונדערט יאָר. דער­צו אַיז פֿאַראַן אַ ריזיקע ביבליאָטעק מיט 400,000 ביכער: די דריט גרעסטע ביבליאָ­טעק אין אַמעירקע.
איר שרײַבט אַ בוך זכרונות. אײַער דור איז אויסגעפֿאַלן אויסצושטיין אַ סך נסיונות. קענט איר אָבער זיך דערמאָנען עפּעס אין אַ ליכטיקן מאָמענט, וואָס האָט אײַך געמונטערט און צוגעגעבן בטחון אויף אײַער לעבנסוועג?
איין גליקלעכער מאָמענט אין מײַן לעבן איז ווען איך בין געוואָרן באַפֿרײַט, נישט וויסנדיק פֿון פֿריִער, פֿונעם סאָוועטישן לאַגער. דאָס איז געווען אין סעפּטעמבער 1941, ווען דער פּוילישער מיניסטער שי­קאָרסקי האָט געמאַכט אַן אָפּמאַך מיט סטאַ­לינען צו באַפֿרײַען אַלע פּוילישע בירגער פֿון די רוסישע תּפֿיסות און שאַפֿן אַ פּוילישע אַרמיי. דאָס איז דאַכט זיך גע­ווען דער ליכטיקסטער מאָמענט אין מײַן לעבן, ווײַל איך גלייב נישט, אַז איך וואָלט אויסגעהאַלטן די פֿינעף יאָר, צו וועלכע איך בין געוואָרן פֿאַרמישפּט.
איך ווינטש אײַך, אַז וואָס מער ליכטיקע מאָמענטן זאָלן אײַך קומען אויפֿן זינען, און איר זאָלט ווײַטער אָנפֿירן מיט אײַער אַרבעט סײַ אין ייִוו״אָ און סײַ אינעם "אַלוועלטלעכן ייִדישן קולטור־קאָנגרעס", און מיר זאָלן זיך טרעפֿן אויף שׂימחות.