באַן-סטאַנציע "טיכאָנקאַיאַ", 1929

מיט אַ חודש צוריק האָט ביראָבידזשאַן דורכגעפֿירט אַ ריי פֿײַערונג-אונטערנע­מונגען לכּבֿוד דעם 70סטן יוביליי פֿון דער שטאָט.

ביראָבידזשאַן, די הויפּטשטאָט פֿון דער ייִדישער אויטאָנאָמער געגנט, וועלכע דער ראַטן-פֿאַרבאַנד האָט געגרינדעט אינעם יאָר 1934, ווערט הײַנט אָפֿט באַטראַכט ווי אַ "ריין-רוסישע שטאָט, וואָס האָט גאָרנישט צו טאָן מיט ייִדישקייט". אַ טייל קריטיקער פֿון דער סאָוועטישער ייִדישער אויטאָנאָמיע האַלטן אַפֿילו, אַז זי איז גע­שאַפֿן געוואָרן, כּלומרשט, כּדי צו פֿאַר­טרײַבן אַהין אַלע ייִדן, זיי זאָלן דאָרטן אומקומען אָדער אַסימילירט ווערן. בײַ ס׳רובֿ מערבֿדיקע ייִדן, אויב זיי זענען בכלל באַקאַנט מיט דער געשיכטע פֿונעם דאָזיקן פּראָיעקט, רופֿט ער אַרויס אַן אַסאָציאַציע דווקא מיט די אַנטיסעמיטישע רדיפֿות פֿון סטאַלינס תּקופֿה; צום בעסטן, באַטראַכטן זיי ביראָבידזשאַן ווי אַ היסטאָרישן קוריאָז.

אין דער אמתן, אָבער, זענען אַזעלכע מיינונגען אומבאַרעכטיקט, און זענען גע­וויינטלעך פֿאַרבונדן מיט אידעאָלאָגישע פֿאָראורטלען און אומפּינקטלעכער היסטאָ­רישער אינפֿאָרמאַציע. ביראָבידזשאַן האָט אַ רײַכע, הגם אַ סתּירותדיקע, ייִדישע גע­שיכטע, און האָט געבראַכט אַ סך באַקאַנטע ייִדישער שרײַבער, פּאָעטן, מוזיקאַנטן און אַנדערע פּערזענלעכקייטן. אַפֿילו הײַנט, הגם ס׳רובֿ ייִדישע אײַנוווינער האָבן פֿאַרלאָזט די שטאָט, בלײַבן אין ביראָבידזשאַן קלאָרע ייִדישע סימנים פֿון שײַכות צו די ייִדן. ס׳איז אויך כּדאַי צו דערמאָנען, אַז ס׳איז אויך נישט קיין עכטע רוסישע שטאָט: די רוסישע קאַזאַקן האָבן קאָלאָניזירט דעם דרום-מיזרחדיקן גרענעץ-ראַיאָן פֿון רוסלאַנד ערשט אין דער צווייטער העלפֿט פֿונעם 19טן יאָרהונדערט, כּדי צו באַשיצן דאָס לאַנד פֿון מעגלעכע כינעזישע אַטאַקן. ביזן 20סטן יאָרהונדערט, ווען די רעגירונג האָט אויסגעבויט די "טראַנס-סיבירישע" באַן-ליניע, וואָס האָט דערמעגלעכט צו דערגרייכט דעם רוסישן ווײַטן מיזרח אויף אַ ציווילן אופֿן, זענען ס׳רובֿ אײַנוווינער פֿון דער הײַנטיקער "ייִדישער אויטאָנאָמער געגנט" געווען עווענקעס — דאָס אָרטיקע נאָמאַדישע פֿאָלק.

ביז דעם קאָנטאַקט מיט די רוסן, האָבן די עווענקישע שבֿטים געוווינט אין "טשומס" — שפּיציקע געצעלטן, ענלעך צו די "טיפּיס" פֿון די אַמעריקאַנער אינדיאַנער, געריטן אויף הירשן און אַרומגעפֿאָרן אין שליטנס מיט אײַנגעשפּאַנטע הינט, און געגלייבט אין אַן אַרכאַיִשער שאַמאַנישער רע­ליגיע, הגם אַ טייל פֿון זיי זענען אויך געווען באַקאַנט מיטן טיבעטישן בו­דיזם. די רוסישע קאָלאָניזאַטאָרן האָבן אויפֿגע­צוווּנ­גען די עווענקעס צו ווערן פּראַוואָס­לאַוונע קריסטן; שפּעטער, אין דער קאָ­מו­ניסטישער צײַט, זענען זיי ווײַ­טער אַסימילירט געוואָרן, הגם בערך אַ העלפֿט פֿון זיי, אַרום 29 טויזנט, קענען זייער מוטער-שפּראַך.

אינעם יאָר 1928 האָט די סאָוועטישע מאַכט געהייסן צו שאַפֿן אינעם ווײַט-מיזרח­דיקן ראַיאָן אַ שטח פֿאַר די ייִדישע אַר­בע­טער; אינעם יאָר 1932 האָט די קליינע באַן-סטאַנציע "טיכאָנקאַיאַ", געגרינדעט אינעם יאָר 1915, באַקומען דעם נאָמען ביראָבידזשאַן — לכּבֿוד צוויי עווענקישע נעמען פֿון די אַרומיקע טײַכן — ביראַ און בידזשאַן; אין יענער צײַט האָבן דאָרטן שוין געוווינט אַ סך ייִדן. סוף 1940־ער יאָרן האָט די ייִדישע באַפֿעלקערונג אין דער געגנט דערגרייכט אַרום 30 טויזנט — בערך אַ פֿערטל פֿון דער אַלגעמיינער צאָל אײַנוווינער. מיט 70 יאָר צוריק האָט ביראָבידזשאַן באַקומען דעם סטאַטוס פֿון אַ שטאָט.

באַן-סטאַנציע אין ביראָבידזשאַן, הײַנט

אַ סך ייִדישע קאָלאָניסטן זענען געווען ענטוזיאַסטן, וועלכע זענען געקומען אויפֿן ווײַטן מיזרח צו בויען די ייִדישע אויטאָ­נאָמיע. דאָס בויען די שטעט און די אַרומיקע אינפֿראַסטרוקטור אין אַ זומפּיקער געגנט, אָפּגעריסן מיט טויזנטער קילאָמעטער סי­בירישער טײַגע פֿונעם אייראָפּעיִשן טייל פֿון רוסלאַנד, איז געווען אַ שווערע מלאכה; ס׳רובֿ ייִדן האָבן זיך אָבער שפּעטער אומ­געקערט אין מער "ציוויליזירטע" ראַיאָנען פֿונעם לאַנד, אָדער עמיגרירט אין אַנדערע לענדער. פֿונדעסטוועגן, לויט חשבון פֿו­נעם ביראָבידזשאַנער ליובאַוויטשער שליח, הרבֿ מרדכי שײַנער, וווינען אין דער שטאָט נאָך אַלץ אַרום 4־5 טויזנט ייִדן — איבער 5 פּראָ­צענט פֿון דער אַלגעמיינער באַפֿעל­קערונג, וואָס באַטרעפֿט 77 טויזנטער מענטשן.

נישט געקוקט אויף דעם סתּירותדיקן כאַראַקטער פֿונעם פּראָיעקט, שטאַמען פֿון ביראָבידזשאַן אַ ריי ייִדישע שרײַבער, פּאָעטן און לינגוויסטן, למשל — סאַלוואַדאָר באָרזשעס, הענעך קאַזאַקעוויטש, בוזי אָליעווס­קי, ליובע וואַסערמאַן, איציק בראָנפֿ­מאַן, בוזי מילער, יוסף ראַבין, סער­גאָ בענ­געלס­דאָרף, פּיניע פּלאָטקין, מאַקס ריאַנט, דער ישׂראלדיקער ייִדיש-פּראָ­פֿע­סאָר באָריס קאָט­לערמאַן, און דער גע­ווע­זע­נער רע­דאַקטאָר פֿון דער צײַטונג "ביראָ­בידזשאַ­נער שטערן" לעאָניד שקאָלניק, וועל­כער פֿלעגט אָנפֿירן מיטן רוסישן "פֿאָר­ווערטס". אַהרן ווער­געליס, דער געוועזענער רע­דאַק­טאָר פֿונעם זשורנאַל "סאָוועטיש היימ­לאַנד", וועלכער איז אויפֿגעוואַקסן אין ביראָ­בידזשאַן, האָט פֿאַקטיש דערצויגן אַ גאַנצן דור הײַנטיקע ייִדישע שרײַבער און פּאָעטן. ווער­געליס האָט אויך אָנגעשריבן אַ סך ייִדישע לידער וועגן ביראָבידזשאַן און דער וויל­דער ווײַט־מיזרחדיקער נאַטור, ווי אויך אַ פּאָע­מע וועגן דעם גרויסן העלד יוסף בו­מאַגין — אַן אַנדער באַרימטער ביראָ­בידזשאַנער.

אין אונטערשייד מיט אַ סך פּראָווינ­ציעלע רוסלענדישע שטעט, טראָגט די ביראָ­בידזשאַנער הויפּט-גאַס שלום-עליכמס נאָמען, און איז אַרומגערינגלט מיט אַ משונהדיקן אַנאַכראָניסטישן מישמאַש פֿון סאָוועטישע נעמען: "לענין-גאַס", "סאָ­וועטישע גאַס", "קאָמסאָמאָלסקאַיאַ גאַס". אַ טייל רוסישע אויפֿשריפֿטן בײַ די געשעפֿטן זענען אָנגעשריבן מיט אַ שריפֿט, וואָס דערמאָנט דעם ייִדישן אלף-בית. אַלטע און נײַע אויפֿשריפֿטן אויף ייִדיש טרעפֿן זיך אויך גאַנץ אָפֿט — למשל, אויף די שילדן פֿון דער קראָמען-נעץ "צימעס".

די דריטע שפּראַך, וואָס טרעפֿט זיך גאַנץ אָפֿט אין דער שטאָט, איז כינעזיש. די ייִדישע, רוסישע און אַזיאַטישע קולטור-ירושה פֿון ביראָבידזשאַן ווערט צומאָל צונויפֿגעפֿלאָכטן אויף אַן אומגעוויינטלעכן אופֿן. מיט דרײַ יאָר צוריק האָט די שטאָ­טישע אַדמיניסטראַציע אויפֿגעשטעלט אַן אָנדענק לכּבֿוד שלום-עליכמען, געשאַפֿן דורך כינעזישע סקולפּטאָרן. די קריטיקער האָבן אָבער באַמערקט, אַז דאָס פּנים פֿונעם שרײַבער איז אַרויסגעקומען אַ ביסל טשיקאַווע — האַלב-ייִדיש, האַלב-כינעזיש. די "ייִדישע אויטאָנאָמע געגנט" געפֿינט זיך אויף דער כינעזישער גרענעץ, און די כינעזער זענען אָפֿטע געסט אין דער שטאָט. אַ טייל אײַנוווינער טענהן אַפֿילו, אַז ביראָבידזשאַן ווערט צו ביסלעך פֿאַרוואַנדלט אין אַ מין "טשײַנאַ-טאָון".

מיט אַ חודש צוריק האָט דער כינעזי­שער פּראָפֿעסאָר לו שוסיאַאָ געהאָלפֿן צו אָרגאַניזירן אין ביראָבידזשאַן אַן אויס­שטעלונג וועגן די ייִדן פֿון כאַרבין. דער פּראָפֿעסאָר האָט געזאָגט, אַז די כאַרבינער האָפֿן, אַז די געשיכטע פֿון זייער שטאָט, וואָס האָט שטאַרק פֿאַרבונדן דאָס כינעזי­שע און ייִדישע פֿאָלק, איז נאָענט די בי­ראָבידזשאַנער. אַן אַנדער פֿאָלק, וואָס פֿאַראינטערעסירט זיך מיט דער ייִדישער געשיכטע אין שײַכות מיט ביראָבידזשאַן, זענען די עווענקעס. די צײַטונג "עווענקיש לעבן", ווי אויך די אָפֿיצילע עווענקישע וועבזײַט "evenkya.ru", האָט מיט עטלעכע חדשים צוריק איבערגעגעבן, אַז "הײַיאָר פּלאַנירט די ייִדישע אויטאָנאָמישע געגנט אָפּצומערקן דעם טויזנט-יעריקן יוביליי פֿון דער ייִדישער שפּראַך"; ס׳זעט אויס, אַז דער זשורנאַליסט האָט דערמיט געמיינט די אַנומלטיקע ייִדיש-פּראָגראַם, בראָש מיטן פּראָפֿעסאָר באָריס קאָטלערמאַן, וועלכע איז דורכגעפֿירט געוואָרן אין ביראָבידזשאַן מיט צוויי חדשים צוריק.

מאַרק אין ביראָבידזשאַן, הײַנט

הגם ס׳רובֿ שטאָטישע גאַסן זעען הײַנט אויס גאַנץ מאָדערן און ציוויליזירט, לעבן אַ טייל ביראָבידזשאַנער נאָך אַלץ אין צעבראָכענע הילצערנע הײַזקעס, אָן וואַסערלייטונג און קאַנאַליזאַציע. די אײַנ­וווינער פֿון אַזעלכע הײַזער מוזן אַרויס­גיין אינעם זעלבן עקלדיקן דרויסנדיקן בית-כּסא, און אָנשעפּן וואַסער אין עמערס פֿון אַן אַלגעמיינעם אויסגוס. ס׳איז אָבער אינטערסאַנט, אַז אַ גענוג גרויסע צאָל ייִדן האָבן זיך לעצטנס אומגעקערט קיין ביראָבידזשאַן פֿון ישׂראל. אין אַן אינ­טערוויו מיט דעם רוסישן אָפּטייל פֿון "BBC", האָט איינער פֿון די געוועזענע עמיגראַנטן דערציילט, אַז אין ישׂראל האָט ער זיך געפֿילט אינגאַנצן פֿרעמד, דערפֿאַר האָט ער באַשלאָסן זיך אומצוקערן אַהיים. צוליב דער נאָענטקייט צו כינע, איז ביראָבידזשאַן אויך אַ גוט אָרט פֿאַר אינ­טערנאַציאָנאַלע געשעפֿטן און טוריזם.

דאָס הײַנטיקע ייִדישע לעבן אין ביראָ­בידזשאַן איז אַ סתּירותדיקער פֿענאָמען — טיילווײַז צוליב דעם "ייִדישן" טיטל פֿון דער געגנט, וווּ עס וווינט בלויז אַ קנאַפּע צאָל ייִדן, טיילווײַז צוליב דער השפּעה פֿון דער ישׂראלדיקער העברעיִשער קולטור, וואָס האָט ווייניק שײַכות צו די ייִדיש-רעדנדיקע ייִדישע שרשים פֿון דער שטאָט. אין אַן אַנדער ווידעאָ-אינטערוויו, האָט די וועבזײַט פֿון "BBC" געוויזן, ווי אַ ניט-ייִדישע לערערין, וואָס פֿירט אַ קלאַס פֿון העברעיִש בײַ אַ ביראָבידזשאַנער שיל, דערציילט אירע תּלמידים, אויך לאוו-דווקא ייִדן, וועגן די יום־טובֿים "ראָש־האַשאַנאַ" און "סימכאַט-טאָראַ".

אין דער שטאָט פֿונקציאָנירן צוויי שילן: די אַלטע, מער ליבעראַלע קהילה "בית-תּשובֿה", אָנגעפֿירט דורכן 57־יעריקן אָר­טיקן רבֿ דובֿ־בער קאָפֿמאַן, פֿאַרבונדן מיטן מאָקסווער הויפּט־רבֿ אַדאָלף שאַיע­וויטש, אויך אַן אָפּשטאַמיקער פֿון ביראָ­בידזשאַן, און די נײַע ליובאַוויטשער שיל פֿונעם ישׂראל­דיק חב״ד-שליח מרדכי שײַ­נער, וואָס האָט אַ שײַכות צו דעם צווייטן מאָסק­ווער הויפּט-רבֿ, בערל לאַזאַר. מיט אַ חודש צוריק איז געשטאָרבן לעוו טויטמאַן דער פֿאָרזיצער פֿון הרבֿ שײַנערס קהילה "פֿרייד".

ייִדיש בלײַבט די צווייטע אָפֿיציעלע שפּראַך אין דער געגנט, און ווערט געלערנט אין אַ צאָל קינדערגאָרטנס, מלוכישע שולן, ווי אויך אינעם אָרטיקן פּעדאַגאָגישן אינסטיטוט, הגם ס׳רובֿ תּלמידים זענען נישט קיין ייִדן און דער ניוואָ פֿון די לימודים איז זייער שוואַך. די צײַטונג "ביראָבידזשאַנער שטערן" גייט איצט אַרויס אויף רוסיש, אָבער טראָגט נאָך אַלץ דעם ייִדישן נאָמען און האָט צוויי ייִדישע זײַטן. אין דער שטאָט גייט אויך אַרויס אַ ייִדישע קהילה-צײַטונג מיטן נאָמען "קעהילע" — אַפּנים, די איינציקע ייִדישע אויסגאַבע אין דער וועלט, וואָס נוצט נאָך אַלץ דעם סאָוועטישן אויסלייג. אין דער שטאָט ווערן אויך כּסדר דורכגעפֿירט פֿאַרשיידענע ייִדישע קולטור-אונטערנעמונגען און פֿונקציאָנירט אַ ריי ייִדישע וועלטלעכע אָרגאַניזאַציעס.

וואָס וועט זײַן מיט ביראָבידזשאַן? וועט די אָרטיקע ייִדישע קהילה טאַקע בטל ווערן, ווי עס זאָגן פֿאָרויס די קרי­טי­קער פֿונעם "סאָוועטישן ישׂראל"? צי ביראָבידזשאַן וועט זיך פֿאַרוואַנדלען אין אַ כינעזישער שטאָט "מיט אַ ייִדישן אַקצענט"? ווער ווייסט. ס׳איז אָבער קלאָר, אַז דאָס ייִדישע לעבן אין דער געגנט איז נאָך אַלץ זייער אַקטיוו און וועט אָנגיין ווײַטער — לכל-הפּחות נאָך עטלעכע צענדליקער יאָר.