אַ חנוכּה־לעמפּל, דײַטשלאַנד, 1900

דער אימאַזש פֿון דער מנורה, וואָס האָט געברענט אינעם בית־המיקדש, האָט זיך כּמעט נישט געביטן במשך פֿון טויזנטער יאָרן. דאָס בילד פֿונעם זיבן־צווײַגנדיקן לאָמפּ, וואָס מע האָט געפֿונען אײַנגעקריצט אויף אַלטע טעפּ און מטבעות איז, אין תּוך, דאָס זעלבע וואָס מע זעט הײַנט אין די סינאַגאָגעס, מער ווי 2000 יאָר שפּעטער. אָבער די פֿאָרעם פֿונעם חנוכּה־לעמפּל, וואָס מיר צינדן אָן אַלע אַכט נעכט פֿונעם יום־טובֿ, דער היימישער סימבאָל פֿון דער מנורה, האָט זיך אַנטוויקלט אין כּלערליי ריכטונגען, סײַ אין דער פֿאָלקסקונסט, סײַ בײַ די מער געבילדעטע קינסטלער.

אין גאָר אַלטע צײַטן, האָט מען גע­מאַכט די חנוכּה־לעמ­פּלעך פֿון ליים מיט אַכט קנויטן פֿון איין מקור, אָבער שפּעטער האָט מען געניצט גאָלד, זילבער און אַנדערע מעטאַלן צו שאַפֿן די אויסטײַטשונגען פֿונעם חנוכּה־לעמפּל. איין מעג­לעכער ענטפֿער, פֿאַר וואָס די מנורה זעט אויס ווי אַמאָל, אָבער דאָס חנוכּה־לעמפּל האָט זיך יאָ געביטן, איז ווײַל, די מנורה ווערט אַזוי פּינקטלעך באַשריבן אין דער תּורה מיט אַלע פּרטים. דעריבער איז די פֿאַנטאַזיע פֿונעם קינסטלער אָדער גאָלדשמיד געוואָרן באַגרענעצט. אין דער הלכה און אין דער גמרא שרײַבט מען אַ סך וועגן די דינים פֿון חנוכּה, אָבער ווייניק וועגן דער פֿאָרעם פֿונעם חנוכּה־לאָמפּ, איז געבליבן פֿרײַער די פֿאַנטאַזיע פֿונעם קינסטלער דור־דורות לגבי דעם חפֿץ.

אַ חנוכּה־לעמפּל, מאַראָקאָ, 1920

פֿאָרשער פֿון ייִדישער קונסט האָבן באַמערקט, אַז די סטרוקטור פֿון די חנוכּה־לעמפּלעך אין אַלע תּקופֿות האָט אין זיך אײַנגעזאַפּט די אָרטיקע אַרכיטעקטור־פֿאָרמען. מע ווײַזט אָן, אַז אין אַ דרײַ־עקיקן חנוכּה־לעמפּל פֿונעם 14טן יאָרהונדערט אין פֿראַנקרײַך געפֿינט מען ענלעכקייטן צו די טיפּישע גאָטישע און ראָמאַנישע סטרוקטורן פֿון יענער צײַט. אַגבֿ האָט די דרײַ־עקיקע סטרוקטור פֿון חנוכּה־לעמפּלעך אָנ­גע­האַלטן נאָך דרײַ הונדערט יאָר. אין די חנוכּה־לעמפּלעך פֿון שפּאַניע מיט טויזנט יאָר צוריק, זעט מען אַרכי­טעקטורישע פּרטים, וואָס מע זעט גע­וויינטלעך אין דער מורינישער אַרכי­טעקטור פֿונעם לאַנד. אין איין חנוכּה־לעמפּל פֿון דרום־איטאַליע, וואָס געפֿינט זיך אין דער זאַמלונג פֿון "טעמפּל־עמנואל" אין ניו־יאָרק, קען מען זען סיציליאַנער אַרכיטעקטור. אין דער צײַט פֿון דער רענעסאַנץ זענען די חנוכּה־לעמפּלעך געשאַפֿן געוואָרן אין אַ האַלבן קרײַז, און די זעלבע פֿאָרעם זעט מען אויך אין די רי­זיקע קלויסטערס פֿון יענער צײַט. די פֿאָרעם פֿון חנוכּה־לעמפּלעך פֿון אוק­ראַיִנע שפּיגלט אָפּ די אַרכיטעקטור פֿון די ציבעלע־קופּאָלן אויף די אָרטיקע קלויס­טערס.

בײַ די חנוכּה־לעמפּלעך פֿון די ייִדן אין די מוסולמענישע לענדער זעט מען אויך די השפּעה פֿון דער מוסולמענישער אַרכיטעקטור, וואָס מע געפֿינט אין די גאָר אַלטע מעטשעטן. אָבער די חנוכּה־לעמפּלעך וואָס זענען באַ­מאָלן געוואָרן מיט חיות און אַנדערע סימ­באָלן, שפּיגלען אָפּ די טראַדיציעס וואָס קענען שטאַמען נאָר פֿון די ייִדישע מקורים.

די פֿאַרבינדונג צווישן דעם חנוכּה־לעמפּל מיט דער אַרכיטעקטור איז אַ נאַטירלעכע, ווײַל דאָס חנוכּה־לעמפּל, ווי אַ סימבאָל פֿון דער מנורה, דאַרף אויך באַטראַכט ווערן לגבי זײַן באַציִונג צו דעם בנין אַרום אים. קינסטלער פֿונעם חנוכּה־לעמפּל האָבן, זעט אויס, געפֿילט דאָס שײַכות, און אויף אַ סימבאָלישן אופֿן האָט דער קינסטלער צונויפֿגעבונדן זײַן שאַפֿונג מיטן אַמאָליקן בית־המיקדש.

געוויסע לעמפּלעך האָט מען געשאַפֿן אין דער פֿאָרעם פֿון אַ בויגן אין אַ בנין, און דאָס האָט אַ שײַכות מיט דער אַלטער טראַדיציע פֿון בויען אַ בויגן אָפּצומערקן אַ מיליטערישן נצחון, ווי ס‘איז געשען אין דער געשיכטע פֿון חנוכּה.

די מנורה אין אַ קאַטאַקאָמב, בית־שערים, ישׂראל, 3טן י״ה

די מנורה איז דער באַליבסטער סימבאָל פֿון ייִדישן גײַסט און רעליגיע. די מנורה, ווי אַ סימבאָל, האָבן די אַרכעאָלאָגן גע­פֿונען אויף אוראַלטע טעפּ, צירונג, בילדער, מצבֿות סײַ אינעם מיטעלן מיזרח, סײַ אין אייראָפּע. אין אונדזערע טעג ווערט די מנורה אויך געניצט ווי אַ פּאָליטישער סימבאָל, און מע קען זי זען, ווי באַקאַנט, אויף דער עמבלעם פֿון מדינת־ישׂראל. דער געדאַנק הינטער דעם, איז וואָס די מנורה רעפּרעזענטירט דעם ווידעראויפֿלעב פֿונעם לאַנד, 2000 יאָר נאָך דעם ווי דער לעצטער פּרינץ פֿון די חשמונאָים האָט גענוצט די מנורה אויף זײַנע מטבעות, ווי אַ סימבאָל פֿון ייִדישער אומאָפּהענגיקייט.

אַז די מנורה האָט פֿאַרמאָגט זיבן צווײַגן איז נישט קיין צופֿאַל. דער נומער זיבן איז אַ ציפֿער, וואָס האָט משפּיע געווען אויפֿן גאַנצן לעבן־שטייגער פֿונעם מענטש און ייִד — זיבן טעג אין וואָך (שבת), זיבן וואָכן צווישן פּסח און שבֿועות, דאָס שמיטה־יאָר, אאַ״וו. די זיבן צווײַגן פֿון דער מנורה זענען גלײַך צו די קבליסטישע ספֿירות. די צווײַגן שטאַמען אַלע פֿון איין שורש, און דער מיטלסטער צווײַג איז דער שטאַרקסטער, דער וויכטיקסטער — ספֿירה תּפֿארת. דעם בוימל וואָס האַלט אונטער דאָס פֿײַער פֿון דער מנורה, האָבן די מקובלים אויסגעטײַטשט ווי דער אין־סוף, די נשמה וואָס שטראָמט דורך די ספֿירות.

אין יעדן דור וועט דאָס חנוכּה־לעמפּל באַקומען אַן אַנדער לבֿוש, אָבער די מנורה וועט אייביק בלײַבן די זעלבע.