 |
| Anita Norich. Discovering Exile: Yiddish and Jewish American Culture During the Holocaust. Stanford: Stanford University Press, 2007 |
יעדער איינער ווייסט, אַז די ייִדישע קולטור איז אומגעבראַכט געוואָרן דורך היטלערן און סטאַלינען. דאָס איז אַוודאי אמת, ווען מען רעדט וועגן אייראָפּע, אָבער מען פֿאַרגעסט אָפֿטמאָל, אַז ערבֿ דער צווייטער וועלט־מלחמה איז דווקא צפֿון–אַמעריקע געווען דער שטאַרקסטער און לעבעדיקסטער וועלט־צענטער פֿון ייִדישער קולטור. די אַמעריקאַנער ייִדן האָבן ניט געליטן פֿון די עקאָנאָמישע און פּאָליטישע צרות, וועלכע האָבן געפּײַניקט די ייִדישע קולטורעלע לעבן אין סאָוועטן־פֿאַרבאַנד, פּוילן, רומעניע און ליטע. דאָ איז די ירידה פֿון ייִדיש פֿאָרגעקומען גלאַט און פּאַמעלעך, אָן קיין גרויסע טראַגעדיעס און קרבנות. ביז לעצטנס איז דער גאַנצער ענין פֿון דער אַמעריקאַנער ייִדישער קולטור געווען ניט מער ווי אַ פֿוסנאָטע צו דער געשיכטע פֿון ייִדן אין אַמעריקע. באַווירקט דורך דעם פּראַגמאַטישן גײַסט פֿון זייער לאַנד האָבן די אַמעריקאַנער ייִדישע היסטאָריקער אַ קנאַפּן אינטערעס צו די נעבעכדיקע לא-יוצלחדיקע ייִדישיסטן, וועלכע האָבן זיך ניט צוגעפּאַסט צו דעם דינאַמישן צײַטגײַסט. אין זייערע אויגן איז ייִדיש נישט מער ווי אַן אויסטערלישער רעליקט, וואָס געהערט צו דעם אימיגראַנטישן עבֿר. די אַמעריקאַנער ייִדן פֿונעם צווייטן און דריטן דור האַלטן ייִדיש פֿאַר אַ מאַמע־לשון, וואָס זיי האָבן קיין מאָל ניט געקענט. דאָס איז אַ שפּראַך, וואָס לאָזט זיך ניט אויסלערנען, און צומאָל איז מען אַפֿילו שטאָלץ מיט דעם אייגענעם עמ־האַרצות. מע ווערט אַפֿילו ברוגז, ווען מען הערט, אַז צווישן די אומות־העולם פֿון דײַטשלאַנד ביז יאַפּאַן האַלט דער אינטערעס צו ייִדיש אין איין וואַקסן.
דאָס נײַע בוך פֿון פּראָפֿעסאָר חנה נאָריך וואַרפֿט שײַן אויף דעם גורלדיקן היסטאָרישן מאָמענט, ווען די ייִדישע קולטור אין אַמעריקע האָט געמאַכט אַ קער און זיך געלאָזט באַרג־אַראָפּ. די מחברין באַטראַכט די אָפּרופֿן אויף דער טראַגעדיע פֿונעם איירפּעיִשן ייִדנטום אין דער אַמעריקאַנער ייִדישער פּרעסע אויף ייִדיש און ענגליש. די אונטערשיידן צווישן די צוויי ציבורים זײַנען בולט׃ בעת די "ייִדישע" ייִדן האָבן גלײַך אויפֿגענומען דעם חורבן ווי זייער אייגענע קאַטאַסטראָפֿע, זײַנען די "ענגלישע" ייִדן געווען באַזאָרגט, קודם–כּל, מיט דער לאַגע פֿון ייִדן אין דער אַמעריקאַנער קולטור. זיי האָבן אַוודאי געהאַט מיטלײַד צו די קרבנות פֿון די נאַציסטישע רדיפֿות, אָבער זיי האָבן דערבײַ ניט געוואָלט אויסזען "צו ייִדיש" אין די אויגן פֿון זייערע אַמעריקאַנער מיטבירגער.
דער ייִדישער ציבור איז געווען ווײַט ניט אײַנשטימיק אין זײַן רעאַקציע אויף די געשעענישן אין אייראָפּע. די צוויי מיטעלע קאַפּיטלען פֿון נאָריכס בוך אַנאַליזירן די שעפֿערישע שטעלונג פֿון יעקבֿ גלאַטשטיין און שלום אַש, וועלכע זײַנען געווען די צוויי צענטראַלע פֿיגורן אויף דער אַעמריקאַנער ייִדישער קולטורעלער בינע פֿון יענער צײַט. אין 1938 האָט דער מאָדערניסט גלאַטשטיין געזאָגט בקול־רם ״אַ גוטע נאַכט, וועלט״ און ראַדיקאַל געביטן סײַ די פֿאָרם און סײַ דעם אינהאַלט פֿון זײַן דיכטונג. אַש איז פֿאַרבליבן געטרײַ זײַנע הומאַניסטישע פּרינציפּן, וועלכע ער האָט אויסגעדריקט אין דעם ראָמאַן "דער מאַן פֿון נצרת". דער דערפֿאָלג פֿונעם ראָמאַן אויף ענגליש האָט גורם געווען דעם גרעסטן סקאַנדאַל אין דער ייִדישער קולטור־געשיכטע. חנה נאָריך רעקאָנסטרויִרט די ביטערע פּאָלעמיק אַרום דעם ראָמאַן, וואָס האָט אויסגעבראָכן אין דער ייִדישער סבֿיבֿה.
אַשס כּוונה איז געווען צו ווײַזן די קרובֿישאַפֿט צווישן ייִדנטום און קריסטנטום ווי צוויי יסודות פֿון דער אייראָפּעיִשער ציוויליזאַציע. דער כּעס פֿון אַשס קריטיקער, ווי עס באַווײַזט חנה נאָריך, האָט געהאַט ווייניק צו טאָן מיט רעליגיע, ווײַל ס׳רובֿ זײַנען זיי געווען וועלטלעך. זיי האָבן ניט געקאָנט פֿאַרטראָגן, אַז דער סאַמע באַרימטער ייִדישער מחבר האָט באַשלאָסן צו שרײַבן פֿאַר "זיי" און ניט פֿאַר "אונדז", בפֿרט אין דעם סאַמע קריטישן מאָמענט פֿון דער ייִדישער געשיכטע. אין תּוך גענומען איז אַשס ראָמאַן ניט געווען קיין גרויסער יוצא־דופֿן אין דער מאָדערנער ייִדישער ליטעראַטור. ישו הנוצרי איז געווען אַ פּאָפּולערע פֿיגור אין דער דיכטונג פֿון אורי־צבֿי גרינבערג און דער מאָלערײַ פֿון מאַרק שאַגאַל. אָבער, ווי עס דערלעקרט חנה נאָריך, האָבן דאָס רובֿ ייִדישע שרײַבער און קינסטלער פֿאָרגעשטעלט ישו אין דער געשטאַלט פֿון "עצם–ייִד", ווי אַ קרבן פֿון רדיפֿות, בעת אַש האָט אים אויסגעמאָלט ווי דעם גרינדער פֿון אַ נײַער אַלוועלטלעכער רעליגיע, וואָס פֿאַראייניקט ייִדנטום און קריסטנטום. עס איז וויכטיק צוצוגעבן, אַז אַש האָט געשריבן זײַן ראָמאַן אין אייראָפּע, און האָט זיך ניט ריכטיק פֿאָרגעשטעלט די שטימונגען, וועלכע האָבן געהערשט אין דער ייִדישער קלוטורעלער סבֿיבֿה אין אַמעריקע סוף דרײַסיקער יאָרן.
אין משך פֿון די מלחמה־יאָרן האָט די ייִדישע קולטור אין אַמעריקע געמאַכט אַ קער פֿון אַלמענטשלעכע טעמעס צו נאַציאָנאַלע דאגות. דער חורבן–טרויער האָט פֿאַרנומען דאָס צענטראַלע אָרט אין דער שאַפֿונג פֿון די אַמאָליקע ראַדיקאַלע מאָדערניסטן. אינעם לעצטן קאַפּיטל אַנאַליזירט חנה נאָריך די פֿײַערונג פֿון י. ל. פּרצעס דרײַסיקסטן יאָרצײַט אין אַמעריקע אין 1945. די פֿילזײַטיקע, סתּירותדיקע און קאָמפּליצירטע פֿיגור פֿון פּרץ איז פֿאַרוואַנדלט געוואָרן אין אַ סימבאָל פֿון דער אַלטער, אויסגעהרגעטער ייִדישקייט. די ייִדישע קולטורעלע סבֿיבֿה האָט זיך געווענדעט פֿון "פּאָליטיק פֿון קולטור" צו "קולטור פֿון טרויער", אין נאָריכס טרעפֿלעכע ווערטער.
חנה נאָריך האָט אָנגעשריבן איר בוך פֿאַרן אַמעריקאַנער ענגליש־רעדנדיקן לייענער, וועלכער האָט אַ קנאַפּע אַנונג וועגן ייִדיש. זי האָט זיך קאָנצענטרירט אויף די סאַמע עיקרדיקע פֿיגורן און דערשײַנונגען. איר ציל איז געווען צו ווײַזן, אַז אין אַ סך הינזיכטן איז דער ייִדישער צווײַג פֿון דער אַמעריקאַנער ייִדישער קולטור געווען רײַפֿער און טיפֿער, איידער דער ענגלישער. כּדי צו פֿאַרשאַרפֿן אירע אַרגומענטן, האָט זי געדאַרפֿט זײַן שפּאָרעוודיק מיט אויסקלײַבן דאָס וויכטיקסטע פֿון דעם רײַכן שטאָף, וואָס זי האָט אָנגעזאַמלט בעת איר פֿאָרש–אַרבעט. דאָס רעשט איז פֿאַרבליבן פֿאַרבאַהאַלטן אין די פֿוסנאָטעס און אין דער ביבליאָגראַפֿיע. זי האָט במילא געדאַרפֿט נעמען אין באַטראַכט דעם ניוואָ פֿונעם איצטיקן ענגליש־רעדנדיקן עולם, און דערפֿאַר האָט זי ניט געקאָנט אַרײַנדרינגען אין צו פֿיל פּרטים. דאָס "אַנטדעקונג פֿון גלות" איז זייער אַ וויכטיק בוך, וואָס העלפֿט דער אַמעריקאַנער ייִדישער אינטעליגענץ צו באַקענען זיך מיט זייער אייגענער קולטורעלער ירושה, באַפֿרײַט פֿון סענטימענטאַלן שמאַלץ און נאָסטאַלגישער ראָמאַנטיק.