לית־מאַן־דפּליג, אַז צו האָבן אַ גרויס און באַרימט לשון איז געזינטער, ווי צו האָבן אַ רעלאַטיוו קליינס און אַ נישט באַקאַנטס; און אַ שם, אַז וואָס ווייניקער מען האָט צו טאָן מיט זיי איז געזינטער. און אַזוי ווי ס׳איז נישטאָ קיין סיבה זיך צו פֿאַרלאָזן, אַז אויפֿן עולם־הלשונות איז פֿאַראַן מער יושר ווי מען האָט בײַ אונדז אין דער היים, צי אויף דער גאַס, צי אין דער שיל, מוזן מיר זיך אונטערגאַרטלען, כּדי אַליין זיך קענען מער אָפּגעבן לטובֿת דעם וווילזײַן פֿון אונדזערע קלענערע און גאָר קליינע לשונות. דער סוד פֿון ייִדישקייט ליגט דאָך אין מער אַקטיוויזירן זיך אַליין און איז געבויט מער אויפֿן אייגענעם אַקטיוון מוסטער און ווייניקער אויף אידעאָלאָגיע. און נאָך עפּעס: וויפֿל אַזעלכע קלענערע ייִדישע לשונות ס׳זענען אין גאַנג פֿון דער ייִדישער געשיכטע געווען, און אַפֿילו וויפֿל ס׳זענען אַזעלכע נאָך געבליבן נאָך דער גאַנצער שבֿטישער און גלותדיקער ייִדישער געשיכטע אונדזערער, איז דאָס זיכער אַ שטח, אויף וועלכן מען מעג זיך ווינטשן "ס׳זאָל אונדז נאָר צוקומען דאָס וואָס אונדז פֿעלט!"

דערווײַל וועלן מיר זיך דאַרפֿן לערנען איינער פֿונעם אַנדערן: די אַלגעמיינע סאָציאָלאָגיע פֿון לשונות וועט זיך לערנען נקודות פֿון דער ייִדישער. אָבער דערווײַל זענען די צוגעזאָגטע משיחישע צײַטן נאָך נישט געקומען און מיר אַליין דאַרפֿן יעדערער אי שטופּן, אי שלעפּן דעם וואָגן, אי אויף צוריק, אי פֿאָרויס, אי אין דער זעלבער צײַט און אי אין אַלע ריכטונגען מיט אַ מאָל. נאָר קודם־כּל מוזן מיר זיך וועגן איין ענין אייניקן, אַפֿילו ווען אייניקייט איז נישט איינע פֿון אונדזערע געבענטשסטע צי אָפֿטסטע שטריכן.

וואָס אייגנטלעך איז אַ ייִדיש לשון?

איידער מען קאָן די ייִדישע לשונות אָפּמעסטן און איבערציילן, איז נייטיק צו דערגיין צו אַ דעפֿיניציע פֿון "אַ ייִדיש לשון", כּדי אַלע זאָלן קענען דערגרייכן די זעלבע רעזולטאַטן. דער פּשוטסטער ענטפֿער וואָלט געוויינטלעך זיך געהאַלטן בײַם פּרינציפּ, אַז "אַ לשון פֿון אַ ייִדישער עדה איז אַ ייִדיש לשון". בלײַבט אָבער ווײַטער די פֿראַגע: פֿון וואַנען ווייסט מען, צי די אָדער יענע עדה איז אַ ייִדישע? מען קאָן אויספֿרעגן אירע מיטגלידער און פּסקענען לויט ווי די מערהייט אַליין פּסקנט. מען קאָן אויספֿרעגן אירע שכנים, וואָס האָבן שוין דורות־לאַנג געפֿירט פֿאַרהאַנדלונגען און באַציִונגען מיט יענער עדה און אויסגעפֿינען, צי ס׳רובֿ פֿון אירע דרויסנדיקע "עקספּערטן" האַלטן, אַז די עדה איז אַ ייִדישע. צווישן די מינים דרויסנדיקע עקספּערטן וועמענס מיינונגען מען האָט שוין אויסגעפֿרעגט אין אַזאַ שײַכות. דריטנס, און לסוף, קען מען אויספֿרעגן די אייגענע מומחים פֿון די עדות און אויסהערן זייערע מיינונגען. אַזוי ווי וואָס מער מען פֿרעגט אויס אַנדערע, אַלץ מער וואַריִיִרט ווערן די ענטפֿערס, דאַרף מען סוף־כּל־סוף אַליין באַשליסן מיט וועמענס מיינונג מיר וועלן מיטגיין. ס׳איז אַ פֿאַרשלעפּטע פּראָצעדור, נאָר ווער עס וויל שפּאָרן צײַט צי געלט, דאַרף אָננעמען די עצה וואָס אַהרן צייטלינס לאַנדסמאַן האָט אים מיט דער גאַנצער ערנסטקייט פֿאָרגעלייגט: "שוויטס טו אַנאָדער לײַן, מיסטער צייטלין" (Switch to another line, Mr. Zeitlin).

פּראָפֿ׳ מאַקס ווײַנרײַך האָט אָנגעהויבן זײַן פֿיר־באַנדיקן איבערבליק מיט אַ גענויער באַטראַכטונג פֿון ייִדישע ווירקונגען אויפֿן דיאַלעקטישן איטאַליעניש פֿון ציפּערן מיט הונדערטער יאָרן צוריק. דערנאָך פֿירט ער אונדז פּאַמעלעך, פּאַמעלעך אויף אַ שפּאַציר אַרום דעם גאַנצן מיטללענדישן ים און אין יעדן ווינקעלע געפֿינט ער סימנים פֿון אַמאָליקע ייִדישע לשונות און לשונותלעך. פֿונעם צפֿונדיקן ברעג פֿון אַפֿריקע ביז די ברעגן פֿונעם איבערישן האַלבאינדזל, ביזן שטח פֿון פֿראַנקרײַך, און דערנאָך דעם צווישן־געביט וואָס הייסט נאָך הײַנט מיטן באַהאָפֿטענעם נאָמען "אַלזאַס־לאָטרינגען" — און נעמט אין זיך אַרײַן אויך קליינע חלקים פֿון בעלגיע — און ציט זיך ווי אַ גרינער פּאַס ביז צו דער שווייץ. ווײַנרײַך שטעלט זיך אָפּ אין דײַטשלאַנד אויף אַ לענגערן וויזיט, ווי עס קומט דעם געבורטאָרט פֿון ייִדיש, און, לסוף, קומט ער אויף גאָר שנעלע און קורצע וויזיטן אין די באַלקאַנען און אין אַנדערע טיילן פֿון אייראָפּע און צענטראַל אַזיע.

ווײַנרײַכס כּוונה איז אויסצונוצן אָט דעם אויסערגעוויינטלעכן טור אויף צו באַווײַזן, אַז זייער ענלעכע פֿאַקטאָרן (קולטורעלע, דעמאָגראַפֿישע, עקאָנאָמישע און רעליגיעזע) פֿירן אין דער ווײַטער פֿאַרגאַנגענהייט ווידער אַ מאָל און ווידער אַ מאָל צום אויפֿקום פֿון ייִדישע לשונות. דעם פֿאַרגלײַכיקן מעטאָד באַנוצט ער נישט נאָר כּדי אָנצוּווײַזן אויף אַנדערשקייטן, נאָר כּדי צו ציִען דעם לייענערס אויפֿמערק אויף די אומגעהויערע ענלעכקייטן פֿון איין אָרט צום צווייטן. לסוף, ווען מיר טרעפֿן זיך שוין אָן אין אַ פֿענאָמען צום זעקסטן און צום זיבעטן מאָל נאָך זײַן אויפֿקום, און לאָקאַלע רעדערס פֿון אַ קאָ־טעריטאָריעל לשון, נעמען דאָס אויף די ייִדישע און נישט־ייִדישע פֿאָרשער נישט נאָר ווי אַ סימן פֿון ווײַט־ווײַט אַמאָליקן אויפֿקום פֿון אַ לשונות־קאָנטאַקט מיט פֿאַרגעסענע און פֿאַרשוווּנדענע ייִדישע שכנים. קיין רייד וועגן די ווירקונגען פֿון הײַנטיקע ייִדישע פֿאָנדן און פֿאָרשער קומט אַפֿילו נישט אויפֿן געדאַנק. כּדי דאָס בעסער צו דערזען, מוז מען זיך היטן נישט נאָר פֿאַר גאַנצע קייטן סובסטאַנטיוון נאָר אויך (קודם־כּל) פֿאַר פֿאַרשיידענע אַפֿריקאַניזמען פֿון דער "אַלטער היים" וווּ אייניקע האָבן זיך אויסגעלערנט בײַ מיסיאָנערן ענגליש, וואָס פֿאַרמאָגט אין עטיאָפּיע אַ הויכן סטאַזש, כאָטש "גוטע פֿרײַנד" וואָרענען, אַז מיט אויסלערנען זיך ענגליש, וועט מען אונטערגראָבן העברעיִש.

נאָך אין די 20ער און 30ער יאָרן פֿון פֿאַרגאַנגענעם יאָרהונדערט איז אַזאַ בילבול פֿאַרשפּרייט געוואָרן צווישן די אייראָפּעיִשע פּליטים און אויך איצט וועקט מען אים אויף און מען לופֿטערט אים אויס פֿון צײַט צו צײַט. דער אמת איז אָבער געווען גאָר פֿאַרקערט. פֿון רודפֿן ייִדיש איז עבֿרית געוואָרן שוואַכער און שטאַרקער איז געוואָרן... נישט דזשודעזמאַ (די הויפּט ייִדישע רעדשפּראַך פֿון איבערישע וואָרצלען). דאָס איז תּמיד געווען סתּם אַ סטראַשידלע וואָס דזשודעזמאַ האָט קיין מאָל נישט געקאָנט דערגרייכן אַ יש, צוליב איר אייגענעם צעשטערטן און אָפּגעשוואַכטן מצבֿ. ייִדיש האָט מען געמוטשעט, זיך איבער איר איזדעקעוועט און באַליידיקט, נאָר דזשודעזמאַ איז פּשוט געווען אַ געשריי און אַ קוויטשערײַ פֿון "ווילדע חיות"!

עס זענען פֿאַראַן נאָך עטלעכע שיינע קליינע ייִדישע לשונות, וואָס זענען אין משך פֿון אַלע יאָרן אַזוי פֿאַרנאַכלעסיקט געוואָרן, אַז ס׳איז שווער צו וויסן צי זיי זשיפּען נאָך. די רעדנער פֿון ייִדיש־איטאַליעניש און ייִדיש־גריכיש קען מען ציילן אויף די פֿינגער פֿון די הענט. ייִדיש־פּערסיש און ייִדיש־אַראַביש פֿאַרמאָגן ביידע מער רעדנער וואָס וואָלטן געקאָנט און אפֿשר געוואָלט אויסהאַלטן עטלעכע אייגן לשונותדיקע אינסטיטוציעס, ווײַל נאָר זיי אַליין קענען נישט איבערקומען אי די אינעווייניקסטע אי די דרויסנדיקע פּראָבלעמען. די אינעווייניקסטע פּראָבלעמען האָבן צו טאָן מיטן פֿעלן פֿון אַ געשריבענער כּלל־שפּראַך פֿאַר די צענדליקער דיאַלעקטן, אויף וועלכע מען רעדט דאָס לשון זינט עס זענען אונטערגעגאַנגען די שרײַב־נאָרמעס פֿון הונדערטער יאָרן צוריק; וואָס דאָס מיינט, אַז אויב עמעצער וואָלט וועלן שרײַבן דערויף, קען ער נישט, און קיין איין לייענער קען עס נישט איבערלייענען. דאָס איז אַ שווערע פּראָבלעם פֿאַר ייִדיש־פּערסיש, נאָר אַזוי ווי מען איז פֿאַרן ייִדיש־אַראַביש שוין בײַגעקומען אַן ענלעכע פּראָבלעם אין די ישׂראלדיקע שולן, מעג מען האָפֿן, אַז פֿאַר ייִדיש־פּערסיש וועט מען אויך געפֿינען אַ טרופֿה. די דרויסנדיקע פּראָבלעמען זענען האַרבע. ביידע לשונות זענען פֿאַרבודן מיט ישׂראלס ביטערסטע שׂונאים און מען קען אַזאַ פֿאַרבינדונג נישט אַוועקמאַכן מיט דער האַנט. דאָ נייטיקט מען זיך אין אַ געדולדיקער דערציִונג־אַרבעט, וואָס קען דערקלערן דאָס גוטס פֿאַר ישׂראל וואָס וועט אַרויסקומען פֿון גוט דערלערנען דאָס הויפּט־לשון פֿון איינע פֿון אירע שרעקלעכסטע שׂונאים. הכּלל, דאָס איז אַ פֿאַרוויקלטער ענין וואָס וועט קיין באַלדיקע פֿאַרענטפֿערונג נישט קענען האָבן. אַ סך ייִדן רעדן נאָך אָט די ביידע לשונות כאָטש קיין סך יוגנטלעכע זענען נישטאָ, וואָס וואָלטן מיט אַ ביסל אָנשטרענג געקאָנט האַלטן אַן אויג אויף דעם.

וואָס קען מען איצט טאָן?

מיר האָבן דערווײַל בלויז דערמאָנט די אָנגעזעענסטע ייִדישע לשונות. וואָס איז וועגן די כּמעט אין גאַנצן אומבאַקאַנטע? וואָס קען מען און וואָס זאָל מען טאָן פֿאַר זיי (הײַנט שוין ס׳רובֿ אין ישׂראל)? דאָס לשון פֿון די אַמאָליקע באַסקישע ייִדן (הײַנט, מערסטנס אין די פֿראַנצויזישע פּירענייען). מיר האָבן ערשט "אַ קראַץ געטאָן די יאָרהונדערטער וואָס קומען אונדז גערן? אויב מיר וועלן בלײַבן אַ פֿאָלק און נישט אונטערגעבן זיך צו דער פֿאַרקלענערונג און צעהייצונג פֿון דער וועלט, וועלן זיי קומען און זיך לערנען ווי איינע פֿון דער וועלטס עלטסטע און תּמיד פֿרישסטע קולטורן קען האַלטן אין איין זיך באַנײַען אינעם מאָרגנליכט, וואָס שטראַלט נאָך אַלץ אַרויס פֿון די עלטסטע שירשים אירע. יעדער ייִדיש לשון איז רײַך מיט אייגנאַרטיקע לידער, מעשׂיות, זאָגענישן, וויצן, תּפֿילות און גאַנצע נוסחאָות פֿון דאַווענען. עס איז אַ מעשׂה־בראשית: עס איז אונדזער פֿרייד און מזל צונויפֿצוזאַמלען אָט די אַלע צעשאָטענע פּערל פֿון ייִדישן פֿאָלק, אָנשטאָט כּסדר צו וואַרעמען און צו פּוצן די אַלע אַנדערע גאָרטנס פֿון שכנים און פֿון "גוטע פֿרײַנד". אונדזער אייגענער גאָרטן איז דערווײַל געבליבן צעשטערט און פֿאַרוואָרלאָזט.

צי וועלן נאָך אויפֿקומען נײַע און גרויסע ייִדישע לשונות אין די יאָרהונדערטער וואָס קומען אונדז אַנטקעגן און נישט ווײַטער זיך אונטערגעבן דער מאָדערנער וועלט, וואָס ווערט אין איין צײַט אי קלענער, אי צעהייצטער? זאָלן זיי קומען, די נײַע דורות, און זיך צוקוקן, ווי איינע פֿון דער וועלטס אַנטיקן־לשונות איז אויך איינע פֿון אירע פֿרישסטע קולטורן, וואָס שטראַלט נאָך אַלץ אַרויס פֿון די עלטסטע שרשים. זאָל אונדזער צוקומענדיקער נײַסטער דור אָננעמען דעם זיסטן עול, דעם עול פֿון דערזען, אַז מיר זענען כּסדר פֿאַרנומען מיט לעבן, איבערלעבן און אויפֿלעבן.