אַרײַנפֿיר
אַז מען קען מיט ייִדיש אויספֿאָרן די וועלט האָט גרינג געקענט פֿאַרשטיין יעדער איינער וואָס האָט פֿאַרשטאַנען, אַז ייִדיש קען, פּראָסט־און־פּשוט, ניט זײַן קאָנצענטרירט אויף בלויז איין אָרט, כּל־זמן אַפֿילו אירע געטרײַסטע באַניצערס קענען זיך ניט קאָנצענטרירן אין איין לאַנד צי אין איין געגנט פֿון דער וועלט. צו זײַן אַ ייִדישיסט האָט דעמאָלט (אָנהייב 1930ער ביז 1950ער יאָרן) ניט געמיינט אַזעלכע ייִדן וואָס קענען סתּם רעדן ייִדיש, נאָר אַזעלכע ייִדן, וואָס זײַנען געווען גרייט זיך מוסר־נפֿש זײַן פֿאַרן כּבֿוד, וווילזײַן און שיינזײַן פֿון ייִדיש. די צעשוווּמענקייט פֿון אָט דער דעפֿיניציע איז אי דעמאָלט, אי איצט ניט דווקא געווען קיין מעלה, נאָר קיין גרויסע עבֿירה איז עס אויך ניט געווען. אַבי ס׳האָט ניט געשטערט צו דער "ייִדיש־אַרבעט". קלאָר, אַז "ייִדיש־אַרבעט" האָט ניט בלויז געמיינט הנאה צו האָבן פֿון ייִדיש (פֿון פֿאַרדינען דערבײַ איז דאָך ניט געווען בײַ קיינעם קיין רייד). "ייִדיש־אַרבעט" האָט, דער עיקר, געמיינט טאָן מיצוות־עשׂה לטובֿת ייִדיש על מנס לקבל פּרס.
"ייִדישיסט" און "ייִדישיזם" זענען ניט דאָס זעלבע, ווײַל בלויז דער "ייִדישיסטיזם" (אויב מען מעג באַנוצן אַזאַ מין אומגעלומפּערט וואָרט) האָט זיך געלאָזט קאָסטן לטובֿת ייִדיש און דערמיט אַליין זײַנען זײַנע אָנהענגער געשטאַנען העכער ווי דער דורכשניטלעכער אַמעריקאַנער ציוניסט אָדער סאָציאַליסט/בונדיסט. דער עושׂה (דאָס קאָנקרעטע אויפֿטאָן) איז בײַם ייִדישיסט געשטאַנען אָן אַ שיעור העכער ווי דער אומר (דאָס סתּם רעדן) וועגן דעם גופֿא, און דאָס העכסטע בײַם עושׂה איז בײַם ייִדישיזם געווען זיך צו באַטייליקן און שטיצן אַלע אויסדרוקן פֿון ייִדישער שעפֿערישקייט. "פֿון ייִדן, פֿאַר ייִדן און אויף ייִדיש" — איז געווען זייער פּאַראָל. "זיך באַטייליקן און שטיצן" איז, פֿאַרשטייט זיך, ניט דווקא דאָס זעלבע ווי אַליין אָפּלעקן אַ ביינדל דורך ווערן בלויז, אָדער דער עיקר, אַ פֿאַרווײַלער אויף ייִדיש.
דער "ייִדישיסטן־טיש" (אַזוי האָט ער זיך גערופֿן בײַ זײַנע מיטגלידער, און איך וועל דעריבער ווײַטער אינעם איצטיקן אַרטיקל מער זיך ניט פֿאַררופֿן אויפֿן "ייִדישיסטיזם") איז געלעגן אין די הענט פֿונעם ערשטן דור פֿישמאַנס, וואָס זענען געקומען קיין אַמעריקע בעת די 1900—1920 יאָרן, און כאָטש מען האָט מיך צוגעלאָזן "זיצן מיט די גרויסע", האָב איך (ווי דאָס איינציקע קינד בײַם טיש) פֿאַרשטאַנען, אַז דאָס איז געווען מײַן טאַטנס אַ זשעסט מיך אַרײַנצוציִען. איצט האַלטן די פֿישמאַנס שוין בײַם פֿערטן און פֿינפֿטן דור. די נײַע דורות, וואָס זענען געקומען נאָך די 1960ער יאָרן האָבן זייערס אַן אייגענעם טיש ניט געגרינדעט, כאָטש די "פֿישמאַן פֿונדאַציע", מיט וועלכער די יונגע פֿישמאַנס האָבן ביז לעצטנס "תּמיד" אָנגעפֿירט, איז פֿאָרט עפּעס פֿונעם זעלבן מין. דער "טיש" האָט זיך געפֿונען אין פֿילאַדעלפֿיע — "די שטאָט פֿון ברידערלעכער ליבע" און אַן עיר ואם בישׂראל — וואָס האָט דעמאָלט פֿאַרמאָגט אַן ערך אַ פֿערטל מיליאָן ייִדן (דער דריט־גרעסטער ייִדישער ייִשובֿ אין לאַנד) און דער "ייִדישיסטישער טיש", דער "טיש" בײַ די פֿישמאַנס, איז געווען איינע פֿון זײַנע חשובֿסטע אינסטיטוציעס, און זײַן ייִחוס האָט דערגרייכט אומעטום אין אַמעריקע און אין קאַנאַדע, וווּ ס׳האָבן געוווינט ייִדיש־שרײַבער, לייענער פֿון ערנסטע ייִדישע זשורנאַלן און ביכער, קענערס פֿון דער "בעסערער ייִדישער ליטעראַטור" און, וווּ ייִדישיזם בכלל האָט געהאַט אַ ייִחוס בײַ אַ צאָל אימיגראַנטן.
די מיזרח־אייראָפּעיִשע ייִדן זענען דעמאָלט געווען דורכשניטלעך 40־45 יאָר אַלט און 20־25 יאָר אין אַמעריקע. ווי דער פֿאָרזיצער און גאַסטרעדנער פֿונעם באַרימטן ייִדיש־טיש, איז בײַ מײַן טאַטן ניט געווען קיין גרעסערע פֿרייד אין לעבן, ווי אָנצופֿירן מיט אָט דער איבערפּאַרטיייִשער אָרגאַניזאַציע פֿון געשוווירענע ייִדישיסטן (ער האָט קיין אַנדערע ייִדישע אַפֿיליאַציעס אין שטאָט כּמעט ווי ניט געהאַט) און כאָטש אַ לעבן האָט ער געמאַכט פֿון צאָן־טעכניקערײַ, איז דאָס לעבן זײַנס, נאָך פֿון דער פֿריִער קינדהייט אין בעסאַראַביע, געווען איבערגעגעבן פֿולצײַטיק לטובֿת ייִדיש. דער "טיש" האָט שוין געהאַט צענדליקער ייִדישע ביכער צו זײַן קרעדיט, ווי למשל, י.י. שוואַרצס "דאָס ייִדישע ליד פֿון שפּאַניע", 1931 (וואָס אויף דעם זענען געווען עדות די צענדליקער עקזעמפּליאַרן, וואָס דער טאַטע האָט געקויפֿט אויפֿן אייגענעם חשבון און וואָס זענען דערנאָך יאָרן־לאַנג געבליבן ליגן, ווי אַ "זכר־לשׂימחה", בײַ אונדז אין דער היים).
דאָס מיינט נאָך ניט, אַז אַפֿילו די כּשרסטע ייִדישיסטן האָבן זיך דערמיט אויטאָמאַטיש אײַנגעקויפֿט די ברכה פֿון צווישן־דורותדיקן שפּראַכיקן המשך. זייערע קינדער און אייניקלעך האָבן ניט דווקא — בדרך-כּלל אָפֿטער, אָבער ניט בעסער — גערעדט קיין ייִדיש ווי ס׳האָבן דאָס דאָרטן געטאָן דאָס יונגוואַרג פֿון אַלערליי פּשוטע און ערלעכע אימיגראַנטישע טאַטעס און מאַמעס מאחינו־בני־ישׂראל. דאָס איז געווען (און געבליבן) אַ מכּת־מדינה, וואָס האָט געהאַלטן אין אַמעריקע אין איין וואַקסן צוזאַמען מיט דעם וווּקס אין דער נאָענטקייט צווישן ייִדישע קידער און ניט־ייִדישע קינדער אין אַמעריקע, וואָס האָט געשטאַמט פֿון דער גאַס און פֿון דער "סקול" און נאָר דער אולטראַ־פֿרומער סעקטאָר (וואָס איז דעמאָלט, צווישן די 1920ער און די 1950ער יאָרן בכלל געווען זייער שוואַך פֿאַרטראָטן אין אַמעריקע) האָט דאָס טיילווײַז אויסגעמיטן דורך אָננעמען און מקפּיד זײַן אויף די אַלע קלאַסישע אָרטאָדאָקסישע אָפּגעזונדערטקייטן, אָן שום קאָמפּראָמיסן. קיין אַנדערער ייִדישער סעקטאָר, אַפֿילו ניט די "אַמעריקאַנער מאָדערנע (דאָס הייסט, מעסיקע) אָרטאָדאָקסיע", וואָס האָט דעמאָלט ערשט גענומען זיך באַווײַזן, איז ניט געווען גרייט אויף אַזאַ פֿרייוויליקער מאַקסימאַלער אָפּגעטיילטקייט און האָט דערפֿאַר, פֿריִער אָדער שפּעטער, "געצאָלט דעם פּרײַז" וואָס זייער ניט גרייטקייט צו בויען אַ גענוג שטאַרקן "סוג" אַרום זייערע טײַערסטע ווערטן, אויספֿירן און איבערצײַגונגען, כּדי זיי צו ראַטעווען פֿונעם פֿאַרמאַסקירטן "זיך־פֿאַרמישפּטונג", וואָס אַמעריקע האָט דערוואַרט פֿון ווײַסע אימיגראַנטן וועמען מען האָט אין לאַנד "מיט חסד" אַרײַנגעלאָזט.
פֿאַרקערט, אייניקע ייִדן זענען נאָכגעלאָפֿן אָט דער "פֿרײַוויליקער אַסימילאַציע אָן גרענעצן" און קיין ייִדישיסטן זענען צווישן זיי אָדער ניט געווען אָדער לאַנג ניט פֿאַרבליבן. אַ לשון, נאָך אַ מיעוטים־לשון און פֿון אַ קליינער באַפֿעלקערונג דערצו, לעבט בלויז מיט "יענעמס חסד". זײַן המשך ווענדט זיך גאָר אין אַנדערע באַדינגונגען ווי די וואָס זענען חל בײַ די "ריזן". זײַן פּאָליטיק דאַרף זײַן אויפֿצוהאַלטן אַ באַציִונג פֿון "שעפֿערישער שאַפֿונג" לגבי דער מאַיאָריטעט און אָן דער שפּאַנונג וועט די שעפֿערישקייט לאַנג ניט דויערן און זיכער ניט זײַן גענוג שטאַרק, אַז מען זאָל קענען אויפֿבויען און אויפֿהיטן אַ געגאַרטע צווישן־דורותדיקע אַנדערשקייט.
דאָס איז אַ כּלל־גדול, וואָס ניט אַלע וואָס זענען יעדן חודש געזעסן אַרום דעם ייִדישיסטישן טיש בײַ די פֿישמאַנס און דאָרטן געטאָן צוזאַמען די אַרבעט לטובֿת ייִדיש בחינם, און אַפֿילו ייִדישע לערער, שרײַבער און שעפֿערישע יחידים מכּל־המינים, האָבן ניט אַלע אָנגענומען און וואָלטן דערמיט ניט מסכּים געווען. זייער אַרבעט איז געווען פֿון ייִדן, אויף ייִדיש, נאָר ניט דווקא פֿאַר ייִדיש (לטובֿת ייִדיש), ווײַל ס׳האָט פֿאַרמאָגט אַ היפּשע דאָזע אייגננוץ.
פֿון דעם אַליין ווערט קלאָר, אַז מיט ייִדיש אַליין קען מען אַפֿילו דעם קיום פֿון ייִדיש גופֿא אָפֿט ניט אויפֿהיטן, נאָר דעמאָלט איז אָט דער אמת ווייניק באַקאַנט געווען (אַפילו ניט צו ייִדישיסטן אַליין). מײַנע עלטערן, וועמען ס׳האָט זיך אײַנגעגעבן, דאַכט זיך מיר, בעסער ווי אַלע זייערע פֿרײַנד און באַקאַנטע, צו דערגרייכן און אויפֿצוהיטן דעם צווישן־דורותדיקן שפּראַך־באַנוץ בײַ זייערע קינדער, האָבן דעם שליסל דערצו ניט פֿאַרשטאַנען, ווי עס האָבן אָט דעם שליסל ניט פֿאַרשטאַנען — און, אַפֿילו ווען יאָ, וואָלטן עס ניט אָנגענומען כּמעט אויף גאַנצע הונדערט פּראָצענט — די פּני פֿון דער אַמעריקאַנער ייִדישיסטישער גאַס.
אייגנטלעך, האָבן זיי בלויז איין קלייניקייט פֿאַרזען: יעדע געזעלשאַפֿטלעכע זאַך דאַרף האָבן אַ שטאַרקע און קלאָרע גרענעץ! קיין קאָנצערט, טעאַטער־פֿאָרשטעלונג, זשורנאַל, טאָגצײַטונג, קורס און אַפֿילו קינדער־שול איז ניט פֿעיִק אויפֿצושטעלן דעם צווישן־דורותדיקן שפּראַך־המשך (כאָטש אַלע קאָנען בײַטראָגן עפּעס דערצו), ווײַל אויף דעם איז נייטיק אַן אָפּגעגרענעצטע שפּראַך־סבֿיבֿה פֿון קינדער, וואָס פֿירן זיך פֿרײַוויליק און מלכתחילה אויפֿן לשון, וועגן וועלכן עס גייט דאָ די רייד, כּדי אויסצודריקן דאָס וואָס אירע מיטגלידער איז צום האַרצן און דאָס וואָס זיי גלוסט זיך און וואָס זיי באַטראַכטן ווי זיך־דעפֿינירנדיק. אויף דעם וועלן זיי נאַטירלעכערהייט זיך באַנוצן מיטן לשון, וואָס יעדער האָט זיך נאָך אויסגעלערנט ממש ליגנדיק בײַ דער מוטער אין בויך. דאָס איז ניט קיין געקינצלטער, מאַשינאָווער פּראָדוקט, וואָס דער ציל דערפֿון איז צו געפֿעלן טאַטע־מאַמע אָדער אויסצונעמען בײַם פּובליקום.
יחיד און געזעלשאַפֿט
אַ גענוגנדיקע צאָל יחידים קען בויען אַ געזעלשאַפֿט און דערנאָך אַפֿילו אַ סטאַבילע געמיינשאַפֿט. דער צווישן־דורותדיקער לשונותדיקער המשך איז אַ געזעלשאַפֿטלעכער און ניט קיין יחידישער פֿענאָמען און דערפֿאַר זענען ניט חל פֿאַרשידענערליי יחידישע בײַשפּילן, נאָר בלויז געזעלשאַפֿטלעכע שטריכן. יעדער דור נעמט אין זיך אַרײַן אַ קלענערע צאָל יחידישע אויסנאַמען, וואָס צוזאַמען זענען זיי ניט גענוגנדיק צו צעשטערן די דורותדיקע ענלעכקייט פֿון אַ געוויסן אָרט און צײַט. די אָבסערוואַציע, אַז "איך קען איינעם אַ פּלוני־אלמוני, וואָס בײַ אים איז (אָדער איז געווען) פּונקט פֿאַרקערט ווי בײַם כּלל", איז באמת ניט פּאַסיק פֿאַר אונדזער טעמע. ווען אַזאַ אויסנעמיקייט ווערט אָבער אַ שטריך פֿון דער געזעלשאַפֿט גופֿא, איז דאָס אַ סימן פֿון דורות־בײַט און ניט פֿון צווישן־דורותדיקן המשך. אי דאָס ערשטע, אי דאָס צווייטע קומט כּסדר פֿאָר אין לעבן, נאָר מען מוז געדענקען, פֿאַרשטייט זיך, וועלכן פֿון די ביידע מען האַלט אין אַ געגעבענער מינוט אין דערקלערן, אַ־ניט קען דאָך קיין שׂכלדיקער שמועס ניט זײַן (אַן אָפֿטער שטריך פֿון פּאָליטישע וויכּוחים).
דער ייִדישיזם האָט צו אָפֿט אָנגענומען, אַז דער צווישן־דורותדיקער לשונותדיקער המשך איז אַן אויטאָמאַטישער פּראָדוקט פֿונעם רצון בײַם עלטערן דור, וועמענס צילן און מיינונגען זענען דאָך תּמיד מכריעדיק אויפֿן ייִנגערן דור. ווען דער צווישן־דורותדיקער שפּראַך־המשך האָט גענומען אונטערהינקען בײַ אַפֿילו "גוטע, איבערגעגעבענע ייִדישיסטן", האָבן זייערע חבֿרים דאָס צוגעשריבן צו אַ וואַקסנדיקער מניעה פֿון אויסגעהאַלטנקייט און עקשנותדיקייט בײַם דור פֿון די עלטערן, נישט קוקנדיק אויפֿן פֿאַקט, וואָס אַזעלכע דערקלערונגען, כּידוע, ברענגען ניט מיט זיך קיין תּיקונותדיקע רפֿואות מצד די עלטערע צי מצד די ייִנגערע דורות. ווען דער רצון אַליין וואָלט געקאָנט ברענגען די ישועה, וואָלטן דאָך אַ סך חלאַתן בכלל פֿאַרשוווּנדן פֿון דער וועלט. צוליב אָט אַזעלכע אומגערעכטע באַשולדיקונגען לגבי זיי איז די "אַנטוישונג פֿון די איבערגעגעבנסטע" געוואָרן אַן אָפֿענע דערשײַנונג בײַ אַמעריקאַנער ייִדישיסטן. דאָס איז אַן אַליין־צעשטערערישער שטריך פֿון אַ סך מיעוטים־געזעלשאַפֿטן, וואָס פֿאַרשטייען ניט באמת די פּראָצעסן וואָס באַווירקן זייערע אייגענע סבֿיבֿות.
נאָך אַ דערקלערוג פֿונעם דורות־בײַט בײַ ייִדישיסטן לגבי ייִדיש איז, אַז די מערסטע עלטערן זענען דאָך אַפֿילו ניט געווען קיין ייִדישיסטן, נאָר גאָר בלויז ייִדיש־סימפּאַטיקער, שטיצער, אָנהענגער, ליבהאָבער אאַז״וו. הײַנט צו טאָג איז דאָך דאָס אַרויסווײַזן דעם קלענסטן סימן פֿון פֿאַראינטערעסירטקייט אין ייִדיש גענוג, אַז מען זאָל אָנגערופֿן ווערן אַ ייִדישיסט, אַפֿילו אויב מען רעדט קיין וואָרט ייִדיש ניט; פּונקט ווי אין שטרענג־וועלטלעכע קרײַזן קען אַ ייִד, וואָס כאַפּט זיך אַ מאָל אַרײַן אין אַ שיל, אויף אַ טשיקאַוועס, אויך אָנגערופֿן ווערן אַ "פֿרומאַק", רחמנא־לצלן. פֿאַר וואָס געוויסע און אָפֿט איזאָלירטע משפּחות קענען זיך, ווי דורך ניסים, הצלחהדיק שטעלן קעגן דעם שטראָם, פֿאָדערט אין יעדן פֿאַל אַ באַזונדערע דערקלערונג, וואָס קלערט ניט אויף דעם כּלל. בײַ יחידים זענען זיי אויפֿקלערעריש, נאָר בײַ געזעלשאַפֿטן ברענגען דאָך פּערזענלעכקייט־שטריכן פֿון יחידים מער ניט קיין אויפֿקלערערישע נוצן. דאַרפֿן מיר זיך צו אָט דער טעמע אַ מאָל אומקערן. אין אַן אַרומיקער געזעלשאַפֿט, וואָס איז אי אייגננוציק און וווּ דאָס הנאה האָבן פֿון לעבן (דאָס הייסט, פֿון "לעבן אַ טאָג") איז כּמעט קאָנסטיטוציאָנעל באַשיצט און גאַראַנטירט (וויפֿל אַנדערע קאָנסטיטוציעס זענען אײַך באַקאַנט וווּ the pursuit of happiness ווערט בפֿירוש דערמאָנט ווי אַ רעכט, וואָס ס׳קומט יעדן בשׂר־ודם?) איז דאָס אויסמאַטערן זיך לטובֿת־הלשון אפֿשר גאָר ניט בדרך־הטבֿע!
אַרום און אַרום איז דער אַמעריקאַנער ייִדישיזם אַ וויכטיק קאַפּיטל אין דער ייִדישער געשיכטע און אַפֿילו אַ וויכטיק קאַפּיטל אין דער אַמעריקאַנער געשיכטע אויך. עס זענען געווען אויך אַנדערע גראַמאָטנע גרופּעס אימיגראַנטן, וואָס זענען צײַטנווײַז געקומען קיין אַמעריקע און האָבן דערגרייכט די מדרגה פֿון צווישן־דורותדיקן לשונות־המשך. די ייִדן האָבן אָפֿט ליב צו טראַכטן, אַז זיי זײַנען די איינציקע אויפֿן שפּראַכפֿראָנט (און "אפֿשר" אויך די דײַטשן, וואָס די ייִדן אין אַמעריקע האָבן זיי אַ מאָל געהאַלטן ווי זייער אַן אַוואַנסירט פֿאָלק; און די היגע גריכן, וואָס זיי האָבן דאָ זכות־אָבֿות) נאָר עס זײַנען פֿאַראַן נאָך אַנדערע, וועלכע האָבן דאָ אויפֿגעשטעלט שטאַרקע שפּראַך־באַוועגונגען לטובֿת צווישן־דורותדיקייט. ווי האָט אונדז געלערנט עמוס הנבֿיא (קאַפּיטל ט׳) "הלוא כבֿני כושיים אתם לי בני ישׂראל נאם־ה׳, הלוא את ישׂראל העליתי מארץ מצרים ופּלישתיים מכפֿתור ואַרם מקיר", וואָס אונדזער גרויסער יהואש טײַטשט דאָס אויס מער ווייניקער אַזוי: "איר זײַט דאָך מיר פּונקט ווי די קינדער פֿון כושים, קינדער פֿון ישׂראל. איך האָב נישט נאָר אויפֿגעבראַכט ישׂראל פֿון מצרים, נאָר אויך די פּלישתים פֿון כפֿתור און אַרם פֿון קיר".
ס׳האָבן דאָ, דווקא אין אַמעריקע, אַ טייל פֿראַנקאָ־אַמעריקאַנער און אַ טייל פּאָליאַקן אויך אַנטוויקלט גרויסע און שיינע ליטעראַטורן אויף זייערע שפּראַכן. און אויך פֿאַרשיידענע מינים סקאַנדינאַווער, היספּאַנער, און פֿאַרשיידענע אָנגעקומענע פֿון אַזיע (למשל, אייניקע געקומענע פֿון יאַפּאַן און פֿון אינדיע) האָבן דאָ אין אַמעריקע אַנטוויקלט באַרימטע ליטעראַטורן, און אַפֿילו אַנדערע מינים קולטור־אויסדרוקן, וואָס זיי האָבן אין די אַלטע היימען זייערע בכלל ניט געהאַט. אויך נאָבעל־פּריז־געווינערס פֿאַר זייער דורותדיקער ליטעראַטור זענען דאָ צווישן זיי. מען וואָלט געמעגט אַרײַנקוקן אין דעם ענין אַ ביסל ברייטער און טיפֿער. אויך אָט די דערשײַנונגען קלײַבן מיר זיך אין דער צוקונפֿט אַ ביסל אַרומצורעדן, כּדי בעסער צו פֿאַרשטיין דעם אויפֿטו.