(המשך פֿון פֿאָריקן נומער)

פֿראַגעס און ענטפֿערס

וואָס, וועט איר פֿרעגן, איז מיט אַ מאָל אַזוינס געשען? דערצייל איך: מורמלענדיק שטיל אַ באַקאַנטן ניגון, האָב איך, זיך האַלטנדיק בײַ דער פּאָרענטש, טריט בײַ טריט, זיך אַראָפּגעלאָזט פֿון מײַן פֿערטן שטאָק נאָך דער גאַנצפֿריִערדיקער פּאָסט. דער ליפֿט האָט ניט געאַרבעט, דאָס ליכט — אויסגעלאָשן; אַ סבֿרה, די עלעקטרישע לעמפּלעך גנבֿעט מען, ווײַל אין פֿאַרקויף זײַנען זיי ניטאָ. אין הויף, בײַנאַנד מיט אונדזער אַרײַנגאַנג־טיר, האָט אַ מאָטאָציקל זיך צעטראַסקעט, אויף אַ רגע זיך פֿאַרכלינעט, און ווידער מיט אַ מאָל זיך אַ ריס געטאָן דער רוח ווייסט וווּהין.

געוווינהייט! אַלץ פֿירט זיך לויט אַ פֿעסט־אײַנגעשטעלטן סדר. איך נעם אַרויס די ערשט־דערשינענע צענטראַלע צײַטונג "Известия" (ידיעות), וואָס איך באַקום שוין אַ שאָק מיט יאָרן (פֿון איר שמעקט נאָך מיט פֿאַרב פֿון דרוקערײַ). ס'איז ניט צום לייקענען, די צענזור וואָס האָט ניט געלאָזט דעם קאָפּ אויפֿהייבן, איז אָפּגעשאַפֿן געוואָרן, נאָר איצט בייגט מען איבער דעם שטעקן אין אַ פֿאַרקערטער זײַט. מען דרוקט אַזוינס, וואָס רײַסט די אויערן. אויב דערווידערן, איז דאָ אַ גרייטער ענטפֿער: דעמאָקראַטיע! פֿרײַהייט, וואָס פֿאָדערט אַ צו הויכן פּרײַז.

נאָך איז מיר אָנגעקומען אַ בריוו פֿון מײַנעם אַ פּלימעניק, וואָס נאָכן פֿאַרענדיקן די הויכשול האָט מען אים אַוועקגעשיקט ערגעץ אין אַן אויסרײַסעניש; און צום סוף — נאָך אַ קאָנווערט, אַ ניט־צוגעמאַכטן און פֿול־געפּאַקטער אָן אַ פּאָסטמאַרקע, אָן אַ שטעמפּל, און אָן אַן אַדרעס צו וועמען און פֿון וועמען. אינעווייניק ליגט אַ פּראָקלאַמאַציע, אָפּגעדרוקט אויף אַ העקטאָגראַף און אַ ביטע, נאָכן איבערלייענען איבערצוגעבן די פּאַפּירן צו אַנדערע מענטשן, ווי אויך די "זשידעס". דאָ דאַרף מען ניט זוכן צווישן די שורות, ווײַל אַלץ ווערט באַלד קלאָר.

איין אויגנבליק איז גענוג ס'זאָל ווערן אויס צעלויכטענער פֿרימאָרגן. ס'איז אין בוכשטעבלעכן און פֿיגורעלן זין פֿון וואָרט פֿינצטער, ווי אין אַן אָנהייב פֿון אַ לאַנגן, טיפֿן טונעל. מיט גרויל אין לײַב שטיי איך ווי אַ צוגעשמידטער צו איין אָרט, ניט אַרויסברענגענדיק קיין מינדסטן קלאַנג. ס'איז ווי מײַנע ליפּן וואָלטן געליימט געוואָרן, אין מיר רעדט מײַן שווײַגן און צוליב וואָס, פֿרעגט זיך, שרײַען, גוואַלדעווען, אויב קיינער וועט דיך ניט דערהערן. די וועלט גייט זיך ווײַטער איר גאַנג און ס'איז ניט צום אײַנזען, אַז אין דעם פּרט זאָל זי ווערן אַן אַנדערע. גיכער פֿאַרקערט: ייִדן־פֿײַנט טאָפּלען זיך, ווי שוואָמען נאָך אַ רעגן. דער באָדן איז שוין פֿון לאַנג אַ טיף־אויפֿגעאַקערטער און געדיכט פֿאַרזייטער.

איז ווי האָט עס געקענט געשען, וואָס איך ביז איבערן האַלדז אַן אָנגעלערנטער, האָב געלעבט אין אַ בלינדער אמונה און ווי מיט פֿאַרדעקטע אויגן און פֿאַרשטאָפּטע אויערן, ניט דערלאָזט, אַז צו דעם קען אַמאָל דערגיין. ס'איז ווי מײַנע לערער זאָלן ניט געווען זײַן מײַנע דורכגעלעבטע יאָרן. פֿאַר מיר איז עס דאָך קיין נײַעס ניט. אַזוינס איז שוין געווען און ניט אויפֿגעהערט צו טליִען. טראָגנדיק דעם עול פֿון געדענקען, ווייס איך צו וואָס עס קאָן דערפֿירן.

אין זכּרון שווימען אויף פֿאַרשוווּנדענע יאָרן. מיט פֿופֿציק יאָר צוריק, ווען איך האָב נאָך באַדאַרפֿט געווען זײַן פֿול מיט יוגנט־גליק, איז אויף מיר, דעם ייִדן, שוין דער חלף געלעגן אויף מײַן האַלדז, זיך אַרויסרײַסן פֿונעם מלאך־המוות האָט זיך דאַן אײַנגעגעבן איינעם פֿון טויזנטער. ניט פֿון אַש און שטויב זײַנען מײַנע געדיכט־שוואַרצע האָר פֿרי גרוי געוואָרן.

דער וואָרט־שווינדל איז מיר אוי, ווי גוט באַקאַנט. געפֿינענדיק זיך בײַ די דײַטשן אין די הענט, האָב איך שוין געלייענט די פֿראַגעס און ענטפֿערס. די זעלבע מיט אַ משל און נימשל:

"ווער איז שולדיק אין דעם, וואָס די סלאַוון לעבן אין שרעקלעכער נויט? — ייִדן;
ווער וויל פֿאַרכאַפּן די גאַנצע וועלט? — ייִדן!
ווער זײַנען אונדזערע גרעסטע שׂונאים? — ייִדן!"
אַן אייביקער חשבון צוגעקלערט פֿון גרויזאַמע טיראַנען.

אויף יענעם פּלאַקאַט איז נאָך געווען אָנגעמאָלט אַ מגן־דוד און אַ קאָפּ פֿון אַ מענטש אין אַ הויכן צילינדער. איין אויג איז אויף האַלב צוגעמאַכט און מיט דער האַנט פֿאַרקוועטשט ער זײַן שיטער בערדל. דאָס האָט זיי ניט געשטערט אויך אַנדערע פֿעלקער צו באַצייכענען ווי "ניט־מענטשן", אָדער "אונטערמענטשן", וואָס באַטײַט קוים אַ מענטש.

ס'איז וויי צו אַזאַ לעבן, וויי!

מיט דעם דײַטשישן פּלאַקאַט האָט מען מיך באַקאַנט אין 1941. נאָך מיט הונדערט יאָר פֿאַר דעם האָט דער וועלט־באַרימטער דיכטער הײַנריך הײַנע געשריבן:

"די אַזוי־גערופֿענע אַלט־גערמאַנער האָבן, ניט געקוקט אויף זייער עם־הארצות, איבערגענומען בײַ דער דײַטשישער געלערזאַמקייט אַ געוויסן מין פּעדאַנטיזם, וואָס איז פּונקט אַזוי עקלהאַפֿט, ווי לעכערלעך. מיט וואָס פֿאַר אַ מין קליינלעכער גריבלערײַ האָבן זיי געאורטיילט, וואָס זײַנען די סימנים פֿון דער דײַטשישער נאַציאָנאַליטעט! וווּ הייבט זיך אָן אָ גערמאַנער? וווּ לאָזט ער זיך אויס? האָט עמעצער, זאָל זײַן אינעם זיבעטן גילגול, געשטאַמט פֿון אַ פֿראַנצויז, פֿון אַ ייִד צי פֿון אַ סלאַוו, איז ער שוין געווען פֿאַרמישפּט צו פֿאַרטריבן ווערן, האָט ער זיך שוין געמעגט ריכטן אויף טויטשטראָף".

און גיי, פּרוּוו אַזאַ איינעם דאָס מויל פֿאַרשטאָפּן. אויף אַן אמתן האָט זיך באַקומען, אַז ניט הײַנריך הײַנע (וואָס איז שוין אַ גרײַז־גראָע פֿאַרגאַנגעהייט), נאָר איך בין געווען אַן עדות, ווי דײַטשישע זעלנער, אָנגעלאָדענע מיט האַס, מאַרשירן און זינגען:

און ווען פֿון מעסער שפּריצט דאָס ייִדן־בלוט,

איז דאָך מיר אימער גוט,

איז דאָך מיר אימער גוט...

כ'האָב אָבער אויך אויף שטענדיק פֿאַרגעדענקט, ווי גיונטער פּורגעל, אויך אַ היטלער־סאָלדאַט, האָט מיך צוויי מאָל געראַטעוועט פֿון זיכערן טויט. איך געדענק, ווי אויסשטרעקנדיק זײַן דינעם, הויכן האַלדז האָט ער געקוקט אויף מיר דורך די דיקע גלעזלעך פֿון זײַנע ברילן. ס'איז ניט צום פֿאַרגעסן, ווי ער האָט מיך באַלויכטן מיט זײַן קעשענע־לאַמטערן און אַ פֿרעג געטאָן:

— דו ביסט אַ ייִד? שווײַג ניט. ענטפֿער. אפֿשר וועל איך דיר, קאָמראַד, קענען מיט עפּעס העלפֿן. ענטפֿער, פֿאַר מיר האָסטו ניט וואָס מורא צו האָבן?

ניט געקוקט אויף דער וואַרעמקייט מיט וועכער ער האָט אַרויסגעבראַכט דאָס וואָרט "קאָמראַד", האָב איך ניט געקענט פֿאַרגעסן, אַז ער טראָגט אַ גרוי־גרינעם מונדיר. ווען ניט זײַן צוטרוילעכער שמייכל, וואָלט ער זיך דערוווּסט פֿון מיר ניט מער ווי פֿון דער וואַנט, צו וועלכער ער איז געשטאַנען צוגעשפּאַרט. כ'האָב געענטפֿערט:

— העלף, קאָמראַד!

גיונטער האָט מיר אַ דריק געטאָן די האַנט און איך האָב דערהערט:

— אויב נאָר איך וועל ניט אומקומען, וועל איך מײַן גאַנץ לעבן זיך גרויסן, וואָס דו האָסט מיר פֿאַרטרויט דײַן סוד.

גאָט מײַנער, פֿאַר וואָס זאָלן ניט זײַן, וואָס מער אַזוינע, ווי גיונטער פּורגעל, פֿאַר וואָס?..

נאָך היטלערס ייִדן־מאָרד, דער סאַמע שרעקלעכער קאַטאַסטראָפֿע אויפֿן גאַנצן שטח פֿון אונדזער געשיכטע, האָט זיך געדאַכט, אַז אויס, מער וועט זיך שוין אַזוינס ניט אומקערן, איז ניין, די אומגליקן גייען אָן ווײַטער. וואָס זשע גרייט פֿאַר אונדז דער מאָרגן?

ס'וועט ניט זײַן קיין גוזמא צו זאָגן, אַז אין פֿופֿציק יאָר אַרום דראָט מען אונדז מיט אַ צווייטן אָשוויענטשים.

זיי, די הײַנטיקע נאַציסטן, ווילן אויך הערן אונדזער גסיסה־זיפֿצן. אומברענגען אַזוי, אַז ס'זאָל אַפֿילו ניט פֿאַרבלײַבן קיין מצבֿות־וואַלד. זיי פֿאַרשטייען, אַז דערבײַ וועט די גרויסע וועלט אָננעמען אַ פֿולן מויל מיט וואַסער און ניט אַ קלאַפּ טאָן אַ פֿינגער אָן אַ פֿינגער כּדי אָפּצושטעלן די גזלעוואַניע.

פֿאָרן, ניט פֿאָרן — פֿאָרן!

צום גליק, זײַנען מיר שוין ניט די וואָס געווען. דער סוד איז אַ פּשוטער: געפֿאַר רופֿט אַרויס מוט. ס'איז דאָ ווער עס זאָל צוימען די מענטשן־חיות. ס'איז הײַנט דאָ אַ ייִדנלאַנד, וואָס פֿאַרמאָגט גענוג כּוח און מוט ניט צו דערלאָזן זייען חורבן און טויט. אַ לאַנד פֿון אַן אויפֿגעריכט פֿאָלק, וואָס ניט געקוקט אויף אַ היפּשן מהלך פֿון מאָסקווע איז פּלוצעם געוואָרן נאָענט און ווער עס וויל, קאָן אָן אַ בילעט אויף צוריקוועגס בלײַבן אויף שטענדיק בײַ זיך אין דער אייגענער היים.

שלאָפֿט מען ניט קיין נעכט און מע ווייסט ניט מיט וועמען זיך אַן עצה צו האַלטן, און ווי קען מען עס לעבן מיט אַ פֿרעמדן שׂכל? קלערט מען ביז קאָפּשווינדל: "פֿאָרן־ניט־פֿאָרן"; "יאָ־ניין"; "ניין־יאָ" און ווידער פֿון אָנהייב: "פֿאָרן־ניט־פֿאָרן?" און כאַפּט זיך ניט עמעצן פֿאַראורטיילן, ווײַל ס'איז דאָ איבערגענוג פֿאַר און גענוג קעגן — בענקשאַפֿטן זײַנען פֿאַרבונדן מיט אַ בליק אויף צוריק, צו דעם וואָס געווען און ניט מיט דעם וואָס קען ערשט זײַן. ווי דען אַנדערש? טיף־פֿאַרוואָרצלטע, שוין פֿון לאַנג נישטאָיִקע פֿריידיקע און מער לעבעדיקע יאָרן. די ייִדישע עמיגראַציע איז טאַקע אַלט, ווי דער ייִדישער גלות, נאָר דאָס מאָל גייט אַ רייד ניט וועגן דעם, וואָס אַמאָל איז מיט עמעצן געווען, נאָר וועגן הײַנט, וועגן דיר פּערזענלעך.

אויב ניכטער באַנעמען, פֿאַרלאָזט מען דאָך אַ לאַנד, פֿון וועלכן ביסט אַליין אַ טייל. דײַן געבורטשטעטל, די שטוב, וווּ בײַ אַ לעמפּל מיט אַ געלאַטעט גלעזל, פֿאַרקלעפּט מיט אַ בייגעלע פּאַפּיר, האָט די מאַמע דיך אין הילצערנעם וויגעלע פֿאַרוויגט. איר "ליוליע, ליוליע, ליוליענקע", רופֿט זיך נאָך אַלץ אָפּ אין מײַנע אויערן, ווי ס'האָט זיך פֿאַרהיט דער ריח פֿון פֿריש־געבאַקן קאָרנברויט; וווּ דײַנע אָבֿות האָבן אָפּגעלעבט אַ לעבן.

דאָס האָט מען מיט דיר אײַנגעחזרט, אַז "קמץ־אַלף — אָ"... דאַן האָסטו נאָך געטראָגן קורצע, סאַטינענע פּלידערלעך און אַ קאַרטוז מיט אַ צעשפּאָלטענעם, גלאַנציקן דאַשיק; די ערשטע ליבע, ווען אין אַ זײַטיק געסעלע איז מען געגאַנגען האַנט־אין־האַנט און ניט געוואַגט זיך באַגעגענען מיט די ליפּן; אַ לאַנד, פֿאַר וועלכן ריזיקירנדיק מיטן לעבן, ביסטו אַוועק מלחמה האַלטן...

אַזוי צי אַזוי, נאָר שוין אין ליכט פֿון די הײַנטיקע טעג, שטייט אַלץ פֿאַר די אויגן, ווי לעבעדיק; און ווען עס קומט אויפֿן געדאַנק דאָס שיידן זיך מיט פֿרײַנד, (ניט וויכטיק, ייִדן, צי ניט־ייִדן), וואָס האָבן ניט נאָר געוווּנטשן גוטס, נאָר גרייט געווען אין אַ נויט זיך אָננעמען, אונטערשטעלן אַ פּלייצע. און נאָך, נאָך, וואָס באָמבלט זיך און רייצט דעם מוח. נו, לאָמיר זאָגן, וואָס וועט זײַן מיט מײַן שטוב־ביבליאָטעק, מיט די הונדערטער ביכער, וואָס כ'האָב יאָר־אײַן, יאָר־אויס אײַנגעשאַפֿן. ווער רעדט שוין פֿון די וואָס מיט ווידמונגען, מיט וואַרעמע אויפֿשריפֿטן און, וואָס אויסער מיר, וועט זיי שוין קיינער ניט לייענען. טראַכטן, ווי איר זעט, איז דאָ וועגן וואָס. דערצו איז צו דיר דערגאַנגען, אַז דאָרט קענסטו ניט נאָר אויף אַ צײַט ווערן אויס אינזשעניר, דאָקטאָר, מוזיקאַנט, אַדוואָקאַט און מיט אַ גרויסן בעזעם קערן מיסט פֿון די טראָטואַרן, אויב ניט נאָך אַ ערגער טועכץ. ס'איז אויך ניט צום לייקענען, אַז אויך דאָ, אין רוסלאַנד, ענדערט זיך פֿיל צום בעסערן.

און דאָך, זײַנען הונדערטער טויזנטער אַוועקגעפֿאָרן, אָדער מע פּאַקעוועט שוין די טשעמאָדאַנעס. מײַן טאָכטער מיט איר פֿאַמיליע האָבן, אָן אַ וואַקל, זיך געלאָזט אין וועג אַרײַן, ווי נאָר דאָס "אײַז" האָט זיך גערירט און דער אײַזערנער פֿאָרהאַנג האָט זיך אַ ביסעלע צעעפֿנט. אויך זייער אָנהייב־וועג איז געווען אַ שווערער. מען קען זאָגן, זייער אַ שווערער. נאָר ווי האָט עס געקענט אַנדערש זײַן, אויב אַ קליין לאַנד האָט געדאַרפֿט פֿאַר אַ קורצער צײַט אויפֿנעמען און כּמעט מיט אַלץ באַזאָרגן אַ מיליאָן מענטשן.

ייִדישע וואַנדער־באַוועגונגען, וואָס האָבן זיך אָנגעהויבן נאָך פֿאַרן חורבן פֿון ערשטן בית־המיקדש און דויערן ביז הײַנט.