ערשט בעתן חורבן האָבן זיי זיך באַוויזן אויף דער אַמעריקאַנער ייִדישיסטן־גאַס, די "ייִדישיסטן־רעוויזיאָניסטן". וואָס אַן אמת, האָט יעדערער פֿון זיי שוין פֿון פֿריִער מיט עפּעס געהאַט אָנגעוויזן וווּהין ער צילט, נאָר אין גאַנצן באַוויזן זיך האָבן זיי זיך ערשט ווען דער חורבן איז שוין געווען אַ פֿאַרטיקער, אַ געחסמעטער און אַ דורכגעפֿירטער. יעדערער איז געווען אַ בעל־תּשובֿה לויט אַן אייגענעם "עד־כּאַן אומרים בשבת־הגדול", דאָס הייסט, אויף מער ווי אויף אַ געוויסער אַליין־באַשטימטער רעוויזיע פֿון ייִדישער וועלטלעכקייט זענען זיי ניט געווען פֿעיִק און זייערע חסידים זענען ניט געווען גרייט. אָבער אַ געוויסן אָנהייב אין דער טראַדיציאָנאַליזירונג פֿונעם אַמעריקאַנער ייִדיש־וועלטלעכן געדאַנק און אויפֿפֿיר האָבן זיי בפֿירוש געמאַכט. זיי זענען געווען און געבליבן ניט קיין דערגאַנגענע, כאָטש קיין וועג אויף צוריק האָט שוין קיינער פֿון זיי ניט געקענט אָדער ניט געוואָלט געפֿינען. איך שטעל זיי אויס אינעם סדר פֿון הלכה־למעשׂה, דהײַנו, פֿון פֿרום קולטיווירן די ייִדישע ליטעראַטור ביז היטן מיצוות־מעשׂיות גופֿא, פֿון געפֿינען קדושה אין ייִדיש ביז צו קוקן אויף ייִדיש ווי אַ טייל פֿון עבֿודת־הבורא ממש.

אַבֿרהם גאָלאָמב (1888—1982)

אַ געבוירענער ליט­וואַק מיט אַ טעמפּע­ראַמענטפֿולער, חסי­די­שער נאַטור, איז גאָ­לאָמב אויפֿגעוואַקסן אין דער ווילנער סבֿיבֿה און אין אירע ישיבֿות און קלויזן. ער איז פֿרי גע­וואָרן און אַ גאַנץ לעבן געבליבן אַ ייִדישער און אַ ייִדיש־לערער. ער איז געווען איבערצײַגט אַז לערערײַ איז אַ מלאכת־קודש און אַז ער רעדט דורך דעם (און דורך זײַנע כּתבֿים) ניט נאָר צו זײַנע דירעקטע תּלמידים, נאָר אי צו די ייִנגערע און אי צו די עלטערע דורות און צום ייִדישן פֿאָלק בכלל. ער איז עטלעכע יאָר געווען דער דירעקטאָר פֿונעם ווילנער ייִדישן לערער־סעמינאַר, נאָכן אַרויסגנבֿענען זיך פֿון סאָוועטן־פֿאַרבאַנד אין 1921? (ביז די פּוילישע רעגירונג האָט דעם סעמינאַר געשלאָסן אין 1932). ער איז דערנאָך עולה געווען קיין ארץ־ישׂראל און דאָרטן פֿינף יאָר צײַט געלערנט אין פֿאַרשיידענע העברעיִשע שולן. ער האָט אָבער דאָרטן ניט געקענט אויסהאַלטן פֿונעם אײַנגעפֿעסטיקטן שלילת־הגלות און איז לסוף אַרויסגעפֿאָרן, אין 1938, פֿריִער קיין קאַנאַדע און דערנאָך קיין מעקסיקע. דאָרט פֿאַרבלײַבט ער, אַרום און אַרום, 26 יאָר און האָט אין די צוויי לענדער אָנגעפֿירט מיט דרײַ פֿון די גרעסטע און בעסטע ייִדיש־ייִדיש שולן אויף דער וועלט. אין אָט די שולן האָט ער פֿאַרבראַכט זײַנע פּעדאַגאָגיש־פּראָדוקטיווסטע און אידעאַלאָגיש־נאָוואַטאָרישסטע יאָרן זינט ער האָט געהאַט אין 1933 פֿאַרלאָזט ווילנע. אין דער נײַער וועלט האָט ער אויסגעהאַלטן זײַן אייגנאַרטיקן געדאַנקען־גאַנג געבויט אויף אַן אינטעגראַציע פֿון דער מאָדערנער ייִדישער ליטעראַטור מיט די דור־דורותדיקע ייִדישע טראַדיציעס וואָס האָבן אויסגעפֿורעמט די מינהגים, די עטיק און די קולטור פֿונעם פֿאָרזיכטיק און דויערנדיקן ייִדישן שטעטל. ער האָט געהאַלטן אַז אַ דאַנק דעם שטעטל איז דער מיזרח־אייראָפּעיִשער שבֿט געוואָרן און געבליבן ניט נאָר אַן אור־לגויים, נאָר אַן אור־ליהודים אויך.

גאָלאָמב וועלכער האָט לכתּחילה, דאָס הייסט, ביזן חורבן, זיך אָפּגעגעבן לערעריש־אינטעלעקטועל מיט דער וועלט פֿון געוויקסן, פֿלאַנצן און חיות (און האָט אויף אָט די טעמעס צוגעגרייט און אַרויסגעגעבן אויף ייִדיש אַרבעטביכער און טעקסטביכער פֿאַר קינדער, יוגנט און לערער). נאָכן חורבן (זען זײַן "די נאַציאָנאַלע יסודות פֿון דער טראַדיציאָנעלער דערציִונג בײַ ייִדן", 1944) האָט ער זיך אַרומגעזען אַז דער "ספֿר טבֿיה" (וואָס פֿאַרקערפּערט דאָס לעבן און די פֿילאָסאָפֿיע פֿונעם ייִדישן שטעטל) און דער תּלמוד (וואָס פֿאַרקערפּערט די גאַנצע קלאַסישע ייִדישע טראַדיציע און וועלטבאַנעם) זײַנען די קרוינווערק פֿון דער גאַנצער ייִדישער יצירה און דריקן אויס די טיפֿע מענטשלעכקייט פֿונעם ייִדישן שטעטל און זײַן דרך־החיים דורך צײַט און אָרט.

גאָלאָמב האָט ניט גערופֿן אַז ייִדן זאָלן "צוריק אין שיל אַרײַן", נאָר אַז זיי זאָלן "צוריק אין שטעטל אַרײַן!" ער האָט זיך נאָכן חורבן אַרומגעזען אַז "דאָס מאַכן פֿון לשון אַ קולט איז עבֿודה־זרה, ווײַל דער ייִדישער אינהאַלט איז וויכטיקער ווי די פֿאָרעם". וואָס מיינט דאָס פּראַקטיש גערעדט אין אַ תּקופֿה ווען ייִדן זענען פֿיזיש אָפּגעשוואַכט און עמאָציאָנעל נאָך אַלץ צו נאָענט פֿאַרבונדן מיט די אַרומיקע "פֿרײַנדלעכע שכנים?" מיינען מיינט עס מיר נייטיקן זיך אין מער ייִדישקייט! כּדי דער ייִדישקייט־בוים זאָל זײַן געזונט און שטאַרק דאַרפֿן ייִדן ווידער זײַן אײַנגעוואָרצלט אין אייגנאַרטיקע קולטור־פֿירונגען, ווערטן און קאָלעקטיווע דערפֿאַרונגען.

גאָלאָמב טיילט אָפּ רעליגיע פֿון טראַדיציע. דאָס פֿאַרלירן דעם באַוווּסטזײַן וועגן דעם חילוק צווישן אָט די ביידע באַגריפֿן איז אַ סימן אַז די ייִדיש־נאַציאָנאַלע וועלטלעכקייט האָט פֿאַרבלאָנדזשעט אויף פֿאַלשע וועגן און פֿאַרלוירן דעם וועג צו דער פֿאָלקס־חכמה וואָס האָט זינט די תּלמודישע צײַטן פֿאַרשטאַנען אַז "אַ מינהג ברעכט אַ דין" און האָט דעם מינהג אָפּגעגעבן די בכורה. אַ נאָציאָנאַלע וועלטלעכקייט האָט ניט געטאָרט ווערן אַנטי־טראַדיציאָנעל אָדער אַפֿילו אַנטי־רעליגיעז, אויב זי האָט געוואָלט ווײַטער קענען אויפֿנעמען אויף אַ נאַציאָנאַל־וועלטלעך אויסגעאיידלט אופֿן אַלע איבערלעבונגען פֿונעם מאָדערנעם לעבן. דער אויסטראַליש־ייִדישער שרײַבער און דענקער יצחק קאַהאַן האָט אין 1970 פֿאָרגעלייגט אַ מין "תּורת־גאָלאָמב על־רגל־אַחת": דער תּנ"ך האָט ניט אויפֿגעהיט אונדזער ייִדישקייט (דעם קיום פֿון פֿאָלק), נאָר דאָס האָט יאָ געטאָן דער תּלמוד. "אַ דאַנק דעם תּנ"ך זענען מיר געוואָרן אַ פֿאָלק; אַן אייביק פֿאָלק — אַ דאַנק דעם תּלמוד. בלויז דער תּלמוד האָט אונדז דערמעגלעכט, אַפֿילו אָן אַן אייגן לאַנד, צו קענען אינטעגרירן ייִדישקייט מיט דער וועלט און דאָך זיך ניט אַסימילירן". אַ וועלטלעכקייט וואָס טיילט זיך אָפּ פֿון דער תּלמודישער טראַדיציע פֿאַרמישפּט זיך אַליין צום אונטערגאַנג אַזוי לאַנג ווי ייִדן לעבן אומעטום, אַפֿילו אין ישׂראל, אין אַ כּסדרדיקן קאַמף לטובֿת אַן אייגן שעפֿעריש קולטור־לעבן מיט פֿעלקער וואָס זענען שטאַרקער און מאַטעריעל רײַכער פֿון אונדז.

גאָלאָמב האָט שטאַרק מאריך־ימים געווען און האָט פֿאַרענדיקט זײַנע יאָרן אין לאָס־אַנדזשעלעס, כּמעט ווי ניט האָבנדיק דערגאַנגען צום וועלטלעכן ציבור אין ניו־יאָרק.

שלמה סײַמאָן (1895—1970)

פֿון די 1930ער ביז די 1970ער יאָרן זענען אי לייבוש לעהרער (וועמען מיר וועלן אַרומ­רעדן בײַם סוף פֿונעם הײַנ­טיקן אַרטיקל), אי שלמה סײַמאָן געווען אָנפֿירנדיקע גרינ­דער, טוער, און מורה־דרכס פֿון דער איינציקער אומ­פּאַר­טיייִשער ייִדישער שולריכ­טונג אין אַמעריקע — "שלום־עליכם־פֿאָלק־אינסטיטוט") און איינע פֿון די זייער ווייניק אַזעל­כע אין דער מאָדערנער ייִדישער דערפֿאַרונג בכלל. אַזוי ווי אַלע "מאַנצבילן" אין זייערע יאָרן (און אַזוי ווי אַבֿרהם גאָ­לאָמב אויך, פֿאַרשטייט זיך) זענען זיי געקו­מען פֿון פֿרומע ייִדישע היימען און באַקומען אַ פֿרומע ייִדישע דערציִונג. אָבער פֿון זיי דרײַען איז סײַמאָן געווען דער איינציקער צו באַקומען אַ גאַנצע ישיבֿה־דערציִונג. מאָדנע, ווי זעלטן אָט די דערפֿאַרונג איז באַשריבן געוואָרן אין אונדזער ליטעראַטור. כאָטש די גאַנצע ייִדישע יוגנט פֿון מיזרח־אייראָפּע האָט געוווּסט מיט וואָס דאָס האָט גע­שמעקט, האָבן קיין סך פֿון זיי באמת ניט פֿאַרענדיקט קיין ישיבֿה און באַקומען דערבײַ סמיכה. אין אונדזער ליטעראַטור האָט דאָס קינסטלעריש, גענוי און שפּאַנענדיק באַשריבן חיים גראַדע אין זײַן קלאַסיש ווערק "די ישיבֿה" (באַנד א': 1967), נאָר שלמה סײַמאָן האָט דאָס שוין געהאַט געטאָן נאָך מיט עטלעכע יאָר פֿריִער. קיינער וואָס האָט דורכגעלייענט זײַן בוך "צווײַגן" (1960) וועט קיין מאָל ניט פֿאַרגעסן ווי אַזוי סײַמאָן האָט זיך געראַנגלט קעגן דער מגפֿה פֿון וועלטלעכקייט־געדאַנקען און טרייף־פּסולה ביכלעך וואָס האָבן פֿאַרכאַפּט ישיבֿה נאָך ישיבֿה מיט דער הילף פֿון די אייגענע ישיבֿה־בחורים. וויפֿל סײַמאָן האָט ניט פּרובירט פֿון זיי צו אַנטלויפֿן און זיך אויסצובאַהאַלטן זענען די ספֿיקות אים נאָכגעלאָפֿן פֿון איין ישיבֿה אין דער אַנדערער, אים אַרויסגערופֿן אין דעבאַטעס מיט תּלמידים פֿון איין זײַט און מיט רביים פֿון דער אַנדערער און לסוף אים שטאַרק באַווירקט פֿון ביידע ריכטונגען.

נאָכן קומען קיין אַמעריקע (1913) האָט סײַמאָן אויסגעשטודירט ציינדאָקטערײַ און זיך אַרײַנגעוואָרפֿן מיט גרויס אימפּעט, התמדה און פֿײַערדיקן טעמפּעראַמענט אין דער ייִדיש־וועלטלעכער שולאַרבעט. ער איז געוואָרן איינער פֿון די סאַמע פּאָפּולערסטע שרײַבער פֿון ייִדישע קינדער־דערציילונגען אויף ייִדיש אין אַמעריקע. ער האָט ממש דורות קינדער פֿאַרכּישופֿט און זיי פֿאַרכאַפּט דעם אָטעם מיט די קונצן, נסים און נפֿלאָות פֿון "שמערל נאַר", "דאָס קלוגע שנײַדערל", "די העלדן פֿון כעלעם", "טאַלי און טאַבי", "ראָבערטס ווענטורעס", "קינדער־יאָרן פֿון ייִדישע שרײַבער" א"אַ ביכער. זײַנע קינדער־ביכער און זײַנע דרשות פֿאַר דערוואַקסענע (למשל, וועגן ייִדישער דער­ציִונג און וועגן דעם מהות פֿון ייִדישקייט און פֿון ייִדישער וועלטלעכקייט) האָבן אים ניט נאָר פּערזענלעך באַפֿרידיקט, נאָר זענען געווען פֿון די שענסטע פּירות פֿון דער פּאָפּולערער ליטעראַטור אויף דער ייִדיש־וועלטלעכער גאַס אין אַמעריקע אין משך פֿון די 30ער און פֿריִע 40ער יאָרן.

ס'איז אָבער אויך אַפֿילו דעמאָלט געווען קלאָר אַז ס'שלאָגט בײַ אים אַ שטאַרקער טראַדיציאָנעלער אָדער. אויף דעם זענען עדות די "חבֿרה תּנ"ך" וואָס ער האָט אין דער שלום־עליכם־פֿאָלקשול 15, אין זײַן ברוקלינער וווינגעגנט, פֿאַרלייגט ערשט אין די מיטעלע 1960ער יאָרן. דאָרטן האָט ער געלערנט מיט דערוואַקסענע ניט נאָר תּנ"ך, נאָר אויך הילכות ייִדישקייט בכלל. אָבער נאָך אין 1936 איז אַרויסגעקומען זײַן "מעשׂיות פֿון אַגדתּא" און אין 1940, סאַמע פֿאַרן אויסבראָך פֿון דער צווייטער וועלט־מלחמה, די ערשטע אויפֿלאַגע פֿון זײַן "חומש פֿאַר קינדער", וואָס איז אַרויס אין אַ צווייטער אויפֿלאַגע אין 1944, אַ סימן אַז דאָס בוך איז געוואָרן אַ טעקסטבוך אין אַלץ מער און מער ייִדיש־וועלטלעכע שולן. אָט די מער ערנסטערע און מער טראַדיציאָנעלע טעמאַטיק האָט זיך אין די ווײַטערדיקע יאָרן, שוין נאָכן חורבן, זייער פֿאַרמערט און ס'איז געווען קלאָר אַז אַ היפּשער חלק פֿונעם גאַנצן עולם לערער, טוער און פֿאַרוואַלטער וואָס האָבן אויפֿגעהאַלטן די ייִדיש־וועלטלעכע קינדערשולן, האָבן זיך צוזאַמען מיט סײַמאָנען געהאַט אַרויסגעלאָזט אויף אַ גײַסטיקער נסיעה.

נאָכן חורבן האָט אָבער סײַמאָן גענומען לײַדן פֿונעם פּחד אַז זײַן גאַנצע מי איז געווען אומזיסט און אַז די שולן, שול־אָרגאַניזאַציעס, זשורנאַלן און ביכער וואָס ער און אַנדערע האָבן אַזוי איבערגעגעבן געבויט, וועלן אין אַמעריקע קיין אַריכות־ימים ניט האָבן. "אונדזערע אייגענע קינדער און גראַדואַנטן פֿאַרשטייען אונדז ניט און גייען ניט אין אונדזערע דרכים און מאַכן ניט מיט אונדזערע זוכענישן", האָט ער געטענהט, "ווײַל מיר (וועלטלעכע ייִדן) האָבן אין זיי ניט אײַנגעפֿלאַנצט ניט דעם גלויבן און ניט די מיצוות וואָס דערהאַלטן דאָס ייִדישע פֿאָלק בײַם לעבן, ניט אינעם אייגענעם לאַנד און זיכער ניט אין די תּפֿוצות". ער האָט זיך גענומען זוכן אַן אַנדער וועג אין ייִדישן לעבן, אַ וועג וואָס האָט זיך געשטיצט אויף אמונה, אויף הלכות און אויף הייליקייטן וואָס וועלן ניט דווקא זײַן הערמעטיש פֿאַרשלאָסן, נאָר דאָך זײַן גענוג פֿעסט אײַנגעשטעלט כּדי כאָטש טיילווײַז אָפּצוטיילן מאָדערנע ייִדן פֿון דער מאָדערנער וועלט אין וועלכער די השׂכּלה האָט זיי געהאַט בהדרגהדיק אַרײַנגעפֿירט זינט דעם אָנהייב 19טן י"ה.

די הײַנטיקע סעקולערע אינטעליגענטן, האָט ער מיט טרויער באַשטעטיקט, "האַלטן אַז ייִדישקייט האָט ניט קיין באַזונדערע ווערט און איז זיך ניט סומך אויף קיין באַזונדערע ווערטן וואָס זענען אויף זיי חל נאָך איצט אין דער מאָדערנער וועלט (׳אמונה פֿון אַ דור׳ 1970). אָן אַזאַ אמונה קען קיין שום תּפֿוצות־באַזירטע ייִדישקייט ניט אויסהאַלטן מער ווי אַ דור־צוויי, אַלץ איינס וויפֿל מי און אינטעליגענץ מען לייגט אין דעם אַרײַן".

אָט דער סך־הכּל איז סײַמאָנען ניט אָנגעקומען גרינג. ער האָט אָבער ניט אויפֿגעהערט דונערן אַז אָן דער איבער­צײַגונג פֿון הייליקייט לגבי ייִדן און לגבי זייער קולטור, "ייִדישקייט", און די אײַנגלידערונג פֿון אָט דער איבער­צײַגונג אינעם לעבן פֿון יונג און אַלט, וועט זיך ענדיקן טרויעריקערהייט די געשיכטע פֿונעם אייביקן פֿאָלק בכלל און פֿון זײַן וועלטלעכן אָפּצווײַג בפֿרט. אָבער סײַמאָן אַליין איז קיין מאָל ווידער קיין טאָג־טעגלעכער שיל ייִד ניט געוואָרן, נישט קוקנדיק דערויף וואָס ער האָט אָנגעשריבן צוויי ווערטפֿולע הילפֿסביכער אויף צוצוגרייטן רבנישע דרשות. ווער ווייסט וווּ ער וואָלט נאָך געווען דערגאַנגען ווען ער וואָלט דערלעבט צו אַ טיפֿערן עלטער.

לייבוש לעהרער (1884—1964)

לעהרער איז גע­ווען דער אינטע­לעק­טועלסטער וועגווײַ­זער פֿון דער ייִדיש־וועלט­לעכער סבֿיבֿה אין אַמע­ריקע. עס האָבן אים ניט געפֿעלט קיין אָרגאַניזאַציאָנעלע אויפֿ­טוען אַרום דעם שלום־עליכם־פֿאָלקס־אינסטיטוט און, דער עיקר, אַרום דעם זומער־לאַ­גער "בויבעריק", וואָס ער איז געווען זייערע ביידנס אַ פֿאַר­לייגטער און לאַנג־יאָריקער אָנפֿירער. אַ דאַנק אָט די פּאָסטנס און זײַן שאַרפֿן מוח און תּמיד־שאַפֿנדיקן שרײַב­כּוח האָט ער שטאַרקער און לענגער באַווירקט אַלע אַנדערע פֿירער, פֿאַרוואַלטער, לערער און שרײַבער וואָס זענען מיטן "אינסטיטוט" געווען פֿאַרבונדן. ער איז געוואָרן דער וואָרטזאָגער און פֿירשפּרעכער ניט נאָר פֿון אַלטע און נײַע טראַדיציעס אין די ייִדישיסטישע קרײַזן. דורך זײַן מאָנענדיקן און באַוווּסטזיניקן "טראַדיציאָנאַליזם" האָט ער דעם עצם געדאַנק פֿון "נײַע טראַדיציעס" פֿאַרשפּרייט אין יענע קרײַזן און איבערצײַגט יונג און אַלט (צווישן זיי אַ סך אינטעלעקטואַלן און אינטעליגענטן) אָט די טראַדיציעס צו פֿאַראייגענען און אויפֿצוהיטן אין משך פֿון עטלעכע דורות.

לעהרער האָט אויסגעזען ווי אַ שטרענגער און טרוקענער מענטש. ער האָט זעלטן און ווייניק געשמייכלט. דאָך האָט ער געהאַט חסידים וואָס האָבן זיך באַמיט צו לייענען און פֿאַרשטיין זײַן שווערע "עבֿרי", ווײַל ער איז געווען דער מורה־הוראה, אויב ניט דער מרא־דאתרא, פֿון אַן אָנזעעוודיקן חלק פֿון דער ייִדיש־וועלטלעכער עדה. שלמה ביקל האָט אויף לעהרערן געזאָגט, אַז "עס איז אין אים געווען דער ערנסט פֿון אַ פֿאַרצײַטיקן רבֿ וואָס האָט אַרויסגעגעבן תּקנות. נישט יעדע תּקנה האָט זיך אָנגענומען, נאָר יעדע איז אַרויסגעפֿלאָסן פֿון אַ דורותדיקן לעבנס־שטייגער און פֿון אַ ייִדישן וועלטבאַנעם". שלמה סײַמאָן האָט פֿאַרשטאַנען אַז לעהרער "האָט זיך ניט געשראָקן אײַנצופֿירן עונג־שבתים אין גאַנצן אָריענטירט אויף טעקסטן פֿון דער מאָדערנער ייִדישער ליטעראַטור. ער האָט אונדז באַשײַמפּערלעך געוויזן אַז ס'איז ניטאָ וואָס זיך צו שרעקן פֿאַרן אָנצינדן ליכט פֿרײַטיק צו נאַכט, צי מיט אַ יאַרמלקע צי אָן אַ יאַרמלקע, צי מיט אַ ברכה צי אָן אַ ברכה. ער האָט געהאַט די גײַסטיקע גבֿורה אויסצוטרעטן אַ סטעזשקע אינעם ווילדוואַלד פֿון וועלטלעכקייט". דער צוגאַנג פֿון "ייִדישיסטיש־סעקולאַריסטיש" קען פֿירן נאָר אין אַ טעמפּ און איזאָלירט ווינקל וואָס ווערט אַלץ מער און מער אָפּגעפֿרעמדט פֿון ייִדישקייט.

לייבוש לעהרער האָט געהאַלטן אַז אי די באַגריפֿן "וועלטלעכקייט" און "רעלי­גיע" זענען בײַ ייִדן פֿרעמדע און לגמרי ניט נייטיקע לײַווערטער, געבאָרגטע פֿון דער פֿרעמדער קריסטלעכער וועלט. ייִדישע התנהגות איז וואָס ייִדן אין אַלע דורות האָבן פֿאַרשטאַנען ווי ייִדישקייט און ניט "רעליגיע", צי אַפֿילו "גאָט", זענען בײַ ייִדן פֿון אַ גאַנץ יאָר געווען נייטיקע, היימישע באַגריפֿן. דער גאָט פֿון ייִדישן לעבן איז ייִדישקייט גופֿא, מיט זײַנע אַלע מינהגים און מיט זײַן גאַנצער אמונה אין דער ייִדישער אייביקייט. דאָס דאַרף זיכער ניט אָנוואַרפֿן קיין שרעק אויף דער ייִדיש־וועלטלעכער סבֿיבֿה.

נו, און וווּ איז ייִדיש?

דער ייִדיש־סעקטאָר אין אַמעריקע האָט דורכגעמאַכט אַ גוואַלדיקן שינוי אינעם לעצטן פֿערטל־יאָרהונדערט, זינט די טעג פֿון גאָ­לאָמב, סײַמאָן און לעהרער. אין דעם איז ניט געווען דירעקט שולדיק די טראַ­די­ציאָ­נאַ­ליזירונג וואָס זיי האָבן אַלע געשטיצט און דער­מוטיקט. נאָר ס'איז קלאָר אַז דער ייִדישיזם ווי אַ טעמע און ווי אַ שיטה איז כּמעט ווי פֿאַרשוווּנדן פֿון זייער סדר־היום. בײַ גאָ­לאָמבן פֿיגורירט נאָך "טבֿיה" ווי דער שענס­טער אויסדרוק פֿון עטיק און אויס­דויער פֿון דער ייִדישער אומה־ולשון אין די תּפֿוצות. בײַ סײַמאָנען איז דאָס אפֿשר אויך אַזוי געווען, כאָטש אַפֿילו ווייניקער צענט­ראַל ווי אַ "מוז". בײַ לעהרערן איז די ייִדישע ליטעראַטור אַן אָפֿטער מקור און שטענ­דיקער באַגלייטער פֿון זײַנע נײַע צע­רע­מאָ­ניאַלן פֿון שבת און יום־טובֿ. נאָר ייִדיש ווי אַ הויפּט־ציל און צענטראַלער סימ­באָל, ווי אַ פּאָזיטיווער (אַפֿילו דער פּאָזי­טיווס­טער) יש אין דער גאַנצער עפּאָפּייע פֿון קיום־האומה, ווי דער גורם און קלימאַקס פֿון דער גאַנ­צער ייִדישער מאָדערנקייט און פֿון דער מאָדערנער, תּפֿוצותדיקער וועלט­לעכ­קייט בתוכם, איז שוין מער ניט בנימצא און ווערט אַפֿילו באַטראַכט ווי אַ מין עבֿודה־זרה. וואָס איז דאָ פֿאָרגעקומען? וואָס איז אונדז צו­געקומען און וואָס האָבן מיר דער­בײַ פֿאַר­לוירן? אויף דעם וועלן מיר דאַרפֿן נאָך אַ קאַ­פּיטעלע אין אָט דער סעריע וועגן "ייִדישיזם און וועלטלעכקייט אין אַמעריקע".