בײַם שטיין פֿון מײַן עלטער־זיידן,יונה (בן חיים) פֿישבאַך ז״ל

געווען אַ מאָל איז אַ שטעטל
בײַם ברעג פֿון נעסטער אין טאָל
אײַנגעוויקט אין חלומות
געווען אַזאַ שטעטל אַמאָל
("געווען אַמאָל איז אַ שטעטל" פֿון ביילע שעכטער־גאָטעסמאַן)

ווען איך האָב געטראַכט מיט אַ יאָר צוריק וועגן דער נסיעה קיין אוקראַיִנע, האָב איך שוין דעמאָלט זיך פֿאָרגעשטעלט וואָס פֿאַר אַ נס, ס‘וואָלט געווען, ווען איך געפֿין מײַן עלטער־זיידנס קבֿר אינעם בוקעווינער שטעטל, וואָס מיר רופֿן אין אונדזער משפּחה — דאָס "וויגעלע" פֿון די גאָטעסמאַנס, זווי­ניעטשקע, בײַם טײַך נעסטער. אין דער באָבעס זכרונות, "דורכגעלעבט אַ וועלט", געדרוקט אין 1973, באַקענט זי דעם לייענער מיט דער געשיכטע פֿונעם שטעטל, די טיפּן, און משפּחה־עפּיזאָדן פֿון דער זוויניעטשקע. מײַן באָבע, ליפֿשע שעכטער־ווידמאַן (מיידל­שער נאָמען — גאָטעסמאַן) איז געבוירן גע­וואָרן אין 1893 און געוווינט "אויף דער זוויניעטשקע" (אַזוי האָט מען בפֿירוש גע­זאָגט), ביז אין עלטער פֿון 15 יאָר.

איר טאַטע האָט געהייסן יונה פֿישבאַך און געשטאַמט, זעט אויס, פֿון ייִגאָלניצע, גאַליציע. וועט איר פֿרעגן, טאָ פֿאַרוואָס האָט די באָבע נישט געהייסן "פֿישבאַך"? ווײַל ווען יונה פֿישבאַך און טויבע גאָטעסמאַן האָבן חתונה געהאַט, האָבן זיי זיך נישט רעגיסטרירט בײַ דער מוניציפּאַליטעט — פֿאַר זיי איז גענוג געווען צו שטעלן אַ חופּה. האָט די רעגירונג אָפֿיציעל נישט אָנערקענט די חתונה און זייערע קינדער האָבן געטראָגן דעם נאָמען פֿון זייער מאַמען, גאָטעסמאַן.

די בריק וואָס פֿירט איבערן טײַך נעסטער, וווּ מע האָט דערשאָסן די אָרטיקע ייִדן

פֿון די זכרונות האָב איך שוין געוווּסט, אַז זוויניעטשקע באַשטייט פֿון צוויי בערג, און דאָס ייִדישע שטעטל איז געלעגן אין טאָל. אויף איין באַרג האָבן געוווינט די גויים, די פּויערים פֿון זוויניעטשקע, און אויפֿן צווייטן באַרג האָבן געוווינט די אײַנ­וווינער פֿון אַ דאָרף, כרישטשעטיק. אַ סך פֿון דער באָבעס זיסטע זכרונות פֿון די קינדער־יאָרן זענען געווען פֿאַרבונדן מיט די שפּאַצירן אויפֿן באַרג, און פֿון דאָרט, אַראָפּקוקן צום טאָל, אויפֿן נעסטער, זיך אַרײַנ­שמוגלען מיטן בליק אין דער שטאָט זאַלישטשיק, וואָס איז שוין געווען אין גאַליציע, (נאָך דער ערשטער וועלט־מלחמה געהערט עס צו פּוילן).

ווי איז מיר אײַנגעפֿאַלן, אַז מײַן עלטער־זיידנס מצבֿה קען זיך אָפּגעפֿונען נאָך אַזוי פֿיל יאָרן? ווײַל די באָבע באַשרײַבט זײַן טויט גאַנץ פּרטימדיק. יונה פֿישבאַך האָט מען אַרײַנגענומען אין אַ לײַטערהויז פֿאַר בראָנפֿן און ער האָט גוט פֿארדינט ווי אַ נאמן. אין 1895, אין מיטן פֿון אַ מגפֿה פֿון כאָלערע, איז ער מיטגעפֿאָרן מיטן בעל־עגלה מיט פֿעסלעך בראָנפֿן און איז שוין צוריקגעומען אַ טויט קראַנקער. יונה איז געווען אַ האָרעדענקער חסיד, האָט ער געזאָגט זײַן ווײַב טויבע — "וואָס שטייסטו? דינג אַ וואָגן, אַנטלויף צום רבין!".

ווען זי איז אָנגעקומען צום רבין, האָט ער זי נישט געוואָלט זען, און זי האָט באַלד אײַנגעזען פֿאַר וואָס — "פּלוצעם האָט זי געזען ווי דער רבי דרייט זיך אום בײַם פֿענצטער מיט פֿאַרבראָכענע הענט. איז איר פֿינצטער געוואָרן פֿאַר די אויגן און זי האָט אָנגעהויבן פֿאַרשטיין, אַז ס‘איז נישט גוט: דער רבי וויל זי נישט זען די צעבראָכענע ייִדענע, ווײַל ער קען איר גאָרנישט העלפֿן אין איר גרויסן אומגליק". דער גבאי איז סוף־כּל־סוף אַרויס און איר געזאָגט, אַז "דער הייליקער צדיק האָט געזאָגט, דער חולה האָט שוין אַ רפֿואה, און זי זאָל געזונטערהייט אַהיימפֿאָרן". ווען טויבע איז אַהיימגעקומען און געהאַלטן בײַם אַראָפּפֿאָרן דעם באַרג צום שטעטל, האָט זי געזען ווי מענטשן גייען פֿונעם הייליקן אָרט — איר מאַן, יונה, האָט מען ערשט באַגראָבן.

קיין גרויסע האָפֿענונג צו געפֿינען די מצבֿה האָב איך נישט געהאַט. קודם־כּל, האָבן די דײַטשן און זייערע באַהעלפֿער, די רומענער, צעשטערט די בית־עולמס בעת דער מלחמה און געניצט די מצבֿות צו ברו­קירן די וועגן. צווייטנס, ווען איך האָב געזוכט אין דער אינטערנעץ, צי ס׳איז נאָך פֿאַראַן דער בית־עולם אויף דער זווי­ניעטשקע, האָב איך גאָרנישט געפֿונען. די ייִדישע פֿאָרשער פֿון משפּחה־געשיכטע, די גענעאָלאָגן, שטעלן מיט זיך פֿאָר אַן אָבסע­סיווע גרופּע, וואָס לאָזן נישט אַדורך קיין איין קלייניקייט; אַלץ באַשרײַבן זיי און קאַ­טא­ָלאָגירן זיי, און, אַז זיי האָבן נישט אויס­גערעכנט קיין בית־הקבֿרות אין שטעטל אין זייערע רשימות, איז דאָס אַ שלעכטער סימן.

בײַם אַרײַנפֿאָר פֿון זוויניעטשקע (אויף הײַנטיקן אוקראַיִניש — זוועניאַטשין) שטייט דער מחבר מיט זײַן פֿרוי נחמה סאָקאָלאָוו

אָבער ווען מאָטל גאָרדאָן, אונדזער יונ­גער פּעטערבורגער איבערזעצער און וועג­ווײַזער, איז געקומען צו אונדז דעם ערשטן טאָג אינעם טשערנעוויצער האָטעל, האָט ער אונדז דערציילט, אַז ער איז אָנגעקומען מיט אַ טאָג פֿריִער, און איז שוין געפֿאָרן זוכן דעם בית־עולם אויף דער זוויניעטשקע. וואָס זשע מיינט איר — ער האָט אים געפֿונען! מײַן האָפֿענונג איז ווידער אויפֿגעלעבט געוואָרן. ווער ווייסט?

מיט האַרץ־קלאַפּעניש זענען מיר גע­פֿאָרן אויף דער זוויניעטשקע. דאָס פֿאָרן געדויערט נאָר 30 מינוט, און בײַ אַ פֿרוכט־קרעמל האָבן מיר, מאָטל, מײַן פֿרוי נחמה און איך, אַוועקגעשטעלט דעם אויטאָ און געגאַנגען צו פֿוס אַרויף דעם באַרג צום הייליקן אָרט, וואָס מאָטל האָט געפֿונען לעבן אַ פּויערישער פֿאַרם. מער פּינקטלעך, וואָלט מען דאָס געקענט אָנרופֿן אַ "הייליק ערטל" — נישט מער ווי 150 מצבֿות האָבן זיך דאָרטן געפֿונען. זוויניעטשקע איז טאַקע געווען אַ קליין שטעטל אין פֿאַרגלײַך מיט אַנדערע.

איך האָב נאָר דערמאָנט מײַנע באָבעס קינדער־יאָרן אויף דער זוויניעטשקע. אָבער עס איז דאָ אַ צווייטע, שפּעטערע פֿאַרבינדונג צווישן די גאָטעסמאַנס און דעם שטעטל. ווען מײַן טאַטע, יונה גאָטעסמאַן, איז גע­וואָרן אַ דאָקטער אין 1939 אין איטאַליע און צוריקגעקומען קיין טשערנעוויץ, האָבן די סאָוועטן שוין פֿאַרנומען די בוקעווינע, און געפֿאָדערט בײַ די דאָקטוירים, זיי זאָלן דינען אין די דערפֿער אין דער פּראָווינץ. האָט מײַן טאַטע באַשלאָסן, אַז אויב אַזוי — שיקט מיך שוין קיין זוויניעטשע. איז ער צו ערשט אײַנגעשטאַנען בײַ דער משפּחה שיינהאָלץ, און דערנאָך איז מײַן מאַמע, אַ יונג ווײַבל, געקומען וווינען מיט אים, און זיי זענען אײַנגעשטאַנען בײַ די לינדענבאַומס, אונדזערע קרובֿים. די ערשטע מצבֿות, וואָס איך האָב געקענט איבערלייענען זענען גע­ווען פֿון די צוויי משפּחות. האָב איך בײַ דער האַנט געהאַט דער מאַמעס נײַע ביכל פּאָע­זיע און געלייענט בײַ לינדענבאַומס קבֿר דאָס ליד "די אַלטיטשקע אסתּר" —

דער בית־עולם

אסתּר לינדענבאַום, דער גוטער מלאך.
אַדורכגעשוועבט דורך די טעג.
ווי אומגלייבלעך שטיל איר לעבן
אַזוי אומגלייבלעך שוידערלעך
איר — זייער אומקום.
אַרויסגעטריבן פֿון די היימען
די פֿון דור־דורות אײַנגעזעסענע עדה
געהייסן זיי גיין אויף אַ פֿאַרם איבערן ווינטער
נאָר אין דער אמתן אַרײַנגעטריבן זיי אין נעסטער.

מײַנע טאַטע־מאַמע זענען געווען אויף דער זוויניעטשקע אין 1941, ווען די רומע­נישע סאָלדאַטן האָבן צונויפֿגעזאַמלט די אָר­טיקע ייִדן און זיי אַריבערגעטריבן איבער דער בריק און זיי דערשאָסן. קוים, קוים, האָבן זיי — טאַטע, מאַמע, באָבע, מײַן פֿע­טער מרדכי, און נאָך אַ משפּחה פֿון אַ ייִדישן דאָקטער — געפּועלט מע זאָל זיי לאָזן צוריק­פֿאָרן קיין טשערנעוויץ, פֿון וואַנען זיי שטאַ­מען. איין יונגער־מאַן, דוד קעניגסבערג, האָט זיך געראַטעוועט, אַוועקגעלאָפֿן פֿון דער ריי ייִדן, זיך אויסבאַהאַלטן אין קאָרן, און גע­זען ווי מע האָט זיי אויסגעהרגעט; ווי דער שוחט האָט אײַנגעוויקלט זײַנע אַכט קינ­דער אין זײַן טלית און אויסגערופֿן "שמע ישׂראל" איידער זיי זענען דערשאָסן געוואָרן.

ס׳רובֿ שטיינער האָט מען שוין נישט געקענט איבערלייענען. צום גליק האָט מען אָפֿט פֿאַרשריבן דעם משפּחה־נאָמען אויף דער צווייטער זײַט פֿונעם שטיין, און דאָס האָט אונדז זייער צוגעהאָלפֿן בײַם אידענטיפֿיצירן די מצבֿות. פֿיר שטיי­נער פֿון די גאָטעסמאַנס, אַלע מיט אַ פֿינעף־רעריקער מנורה ווי דער סימבאָל, האָבן מיר אויך געפֿונען.

איך בין צוגעגאַנגען צו איין מצבֿה וואָס איז געשטאַנען בײַ דער זײַט אַוועקגערוקט פֿון די אַנדערע און געלייענט "יונה בן חיים" מיט דער דאַטע פֿון מײַן עלטער־זיידנס טויט — געפֿונען זײַן קבֿר, אַ נס! דאָס בילד אויפֿן שטיין איז געווען פֿון אַ לייב, וואָס האַלט אין מויל זײַן וויידל; אַ סימבאָל, לויט מײַן אויסטײַטש, פֿאַר איינעם וואָס איז געשטאָרבן פֿון אַ מגפֿה. דער פֿאַקט, וואָס זײַן קבֿר האָט מען אָפּגעשיידט פֿון די אַנדערע האָט באַשטעטיקט די השערה.

זוויניעטשקע — "בײַם ברעג פֿון נעסטער אין טאָל"

נאָכן בית־עולם זענען מיר געגאַנגען איבער דער (איבערגעבויטער) בריק, וווּ מע האָט דערשאָסן די זוויניעטשקער ייִדן, און פּאַזע דעם וועג אין מיטן פֿונעם אַמאָליקן ייִדישן שטעטל. דער טאָג איז געווען פֿול מיט נסים, אָבער אויך פֿול מיט טרויער. ווער וועט געדענקען די זוויניעטשקער ייִדן? ווער וועט אָמאָל וויסן, אַז ייִדן האָבן אַ מאָל דאָ געוווינט?

הײַנט גרינען דאָרט ווײַטער די לאָנקעס
און ס׳פּאַשעט דער פּויער זײַן קו,
ווי קיין מאָל געווען דאָרט קיין ייִדן
ווי גאָר נישט געשען דאָרטן ווי.
("געווען אַ מאָל איז אַ שטעטל").