אַ זײַט פֿון דער ייִדישער ראַדיאָ־טראַנסמיסיע אין שוועדן פֿאַר קינדער

ראַדיאָ־פּראָגראַמען אויף ייִדיש זענען שוין לאַנג ניט קיין נײַעס, נאָר געוויינט­לעך ווערן זיי טראַנסמיטירט פֿאַר דערוואַקסע­נע, אין גרעסערע ייִדישע ייִשובֿים מיט קאָנ­צענטרירטע ייִדישע באַפֿעלקערונגען. שוועדן איז אין דעם פֿאַל אַ יוצא־מן־הכּלל. די ייִדישע באַפֿעלקערונג איז לפֿי־ערך קליין, און די "ייִדיש־ייִדישע", נאָך קלענער. אָבער מיט עטלעכע יאָר צוריק (2005) איז ייִדיש געוואָרן אויסגעקליבן ווי איינע פֿון די פֿינף "אָפֿיציעלע מינאָריטעטן־לשו­נות" פֿונעם לאַנד, ווי אַן אָנערקענונג פֿונעם פֿאַקט, אַז מען רעדט שוין דאָרטן ייִדיש מער ווי 400 יאָר! און שוועדן מיינט עס ערנסט מיט די "אָפֿיציעלע מינאָריטעטן־לשונות" [די אַנדע­רע פֿיר זענען פֿיניש, סאַ­מיש (עסקימאָסיש), דער נאָרוועגישער דיאַ­לעקט וואָס ווערט גערעדט אין אַ טייל פֿונעם לאַנד, און ציגײַנעריש (אויך דאָס לאָ­קאַלע שטום־לשון — Swedish sign language)]. זיי האָבן אַלע "באַקומען דאָס רעכט צו ווערן געשטיצט, כּדי אַלע אײַנוווינער פֿון לאַנד זאָלן האָבן די מעג­לעכקייט צו באַנוצן און אַנטוויקלען אָט די לשונות". אפֿשר דער הויפּט־אויפֿטו פֿון דעם אַלעמען איז דערווײַל די קינדערצענט­רישע טראַנסמיסיעס וואָס זענען אויפֿגע­קומען. די נײַע שוועדישע באַמיִונגען לטובֿת ייִדיש זענען איצט באמת די איינציקע פֿון דעם מין אויף דער גאָרער וועלט.

לעצטנס, האָט מען גענומען טראַנס­מי­טירן פּראָגראַמען יעדע וואָך אויף אָט די אַלע אויבן־אויסגערעכנטע לשונות און מע גיט אויך אַרויס צוזאַמען מיט די טראַנסמיסי­עס, ספּעציעל צוגעגרייטע לערן־מאַטערי­אַלן פֿאַר עלטערע און ייִנגערע קינדער. אויף להבא וועט מען אויף די זעלבע פֿינף לשונות אויך לערנען מיט תּלמידים אין די עפֿנטלעכע קינדער־שולן און מיטלשולן, כאָטש ס'איז נאָך דערווײַל ניט קלאָר וויפֿל צײַט ס'וועט אויף אַזעלכע פֿאָר­מעלע לימודים אָפּגע­געבן ווערן. די דער­ווײַל צוגעגרייטע לערן־מאַטע­ריאַלן, וואָס זייער ציל איז צו באַגלייטן און דער­גאַנצן די טראַנסמיסיעס, באַשטייען פֿון אינפֿאָרמאַטיווע פּאַראַגראַפֿן און אילוסט­רירטע קיצורים, אויף ייִדיש און אויף שוועדיש, וואָס ווערן צוזאַמען פֿאַרש­פּרייט דורך דער אינטערנעץ. די אילוסטראַציעס זע­נען שיינע און שפּילעוודיקע, און די קי­צורים און אַנדערע טעקסטן זענען בדרך־כּלל קאָרעקט און אינטערעסאַנט אָנגע­שריבן (כאָטש אַ ביסל מיט טעותן און אַנדערע ניט־פּינקטלעכקייטן, אי אינעם אויסלייג, אי אינעם ווערטער־אָפּקלײַב).

"דער פֿאַרכּישופֿטער עקראַן: דערציילונגען פֿאַר קינדער אויף ייִדיש אויפֿן שוועדישן ראַדיאָ"

מיט אָט דעם קעפּל (אויף שוועדיש) הייבן זיך אָן די געדרוקטע ידיעות פֿונעם 23 אַפּריל 2008. דערנאָך קומט אַ קורצער ברוך־הבא ("שלום־עליכם!"), אויך אויף שוועדיש, מיט דער אַרײַנפֿיר־פֿראַגע "פֿאַרשטייסטו אַ ביסל, קענסטו רעדן אָדער ווילסטו קענען מער ייִדיש?" תּיכּף דערנאָך קומט דאָס ווײַ­טערדיקע קעפּל, פֿריִער אויף שוועדיש און באַלד איבער­געחזרט אויף ייִדיש מיט לאַ­טײַנישע אותיות: "די פֿאַרכּישופֿטע פּישקע (pishke!) — דערציילונגען פֿאַר קינדער אויף ייִדיש אויפֿן שוועדישן ראַדיאָ". דער ווײַטערדיקער ייִדישער טעקסט לייענט זיך אַזוי:

"אָנהייבנדיק דעם זונטיק 13ן (!) אַפּריל ווערן פֿינף דערציילונגען אַרויסגעשיקט אויפֿן וועבזײַטל פֿונעם שוועדישן ראַדיאָ. די סעריע איז פֿאַר אַ ביסל עלטערע קינדער און מיר וועלן הערן (רעקאָרדירט אויף דער וועבזײַט), צווישן אַלע אַנדערע, ישׂראל ראַם און סאָלאָמאָן שולמאַן לייענען (!) און דערציילן וועגן "חנהלעס שבת", ווי מען האָט געפּראַוועט פּסח אין דעם יאָר 1945, און (אויך) די אויפֿגעציטערטע (!) מעשׂה פֿונעם גולם, דעם ריז".

ווײַטער קומט אַ קיצור פֿון אַ מעשׂה­לע וואָס הייסט "אליהו הנבֿיא — 1945", פֿריִער אויף שווע­דיש און באַלד דערנאָך, דער זעל­בער קיצור אויף ייִדיש, גע­שריבן מיט לאַ­טײַנישע אותיות. צום סוף, קומט שוין דער קיצור אַ דריט מאָל, דאָס מאָל מיט ייִדישע אותיות ממש, בזה־הלשון:

"אליהו הנבֿיא — 1945, אַ דער­ציילונג פֿאַר גרעסערע קינדער וועגן אַ פֿאַרשיידע­נעם (!) סדר־נאַכט אין אַ שווע­רער צײַט".

עס זענען די לעצטע טעג פֿון דער צוויי­טער וועלט־מלחמה. נאַצי־דײַטשלאַנד, וואָס איז שול­דיק פֿאַר דעם חורבן פֿון דעם ייִדישן פֿאָלק, האַלט אין צונויפֿפֿאַלן (זיך) אונטער דעם דרוק פֿון די אַליִיִרטע כּוחות. אין אַ גרע­נעץ־שטעטל צווישן בעל­גיע און פֿראַנקרײַך זיצן עטלעכע ייִדישע קינ­דער, מיט זייער לערער, באַהאַלטן אין אַ ווײַנ­קעלער. זיי האָבן זייער מורא אַז געס­טאַ­פּאָ, היטלערס אָפֿיציעלע קאָמאַנדע (!), וועט זיי געפֿינען. דער לערער וויל טרייסטן די קינדער און טאָן (!) אַז זיי וועלן פֿאַר­געסן די הײַנטיקע צרות. עס איז פּסח, אָבער ווי (קען מען) פּראַווען יציאת־מצרים, זיצנדיק אין אַ תּפֿיסה אין אַ קעלער (!), אָן עסנ­וואַרג, אָן ליכט און אָן האָפֿענונג?

באַטייליקט: ישׂראל ראַם

פּראָדוצענט (!): לודוויג יאָסעפֿסאָן

עס וואָלט זיך זייער וועלן אויסגעפֿי­נען וועגן אָט די צוויי מיטאַרבעטער פֿון די קינדער־טראַנסמיסיעס און פֿון די בײַ­גע­לייגטע דערקלער־מאַטעריאַלן אויף ייִדיש. אפֿשר וואָלטן אונדז אייניקע פֿון די "פֿאָר­ווערטס"־לייענער אין שוועדן (אָדער אַפֿילו די מיטאַרבעטער אַליין) געקענט עפּעס דער­ציילן וועגן זיי און זייערע פּלענער און דערגרייכן.

נאָך דער פּסח־מעשׂה קומט אַ קיצור פֿון דער אַלטער און אין תּוך טרויעריקער מעשׂה וועגן דעם "גולם פֿון פּראָג". די מעשׂה קען מען אויך באַלד הערן פֿאָרלייענען און אויסשפּילן דורך דער אינטערנעץ. מען קען דערנאָך זיך אויסלערנען לייענען "צען ווער­טער אויף ייִדיש" (געשריבן אויף ייִדיש ממש און אויף ייִדיש מיט לאַטײַני­שע אותיות און איבערגעזעצט אויף שווע­דיש). מען קען אויך הערן אַ קורצע און מסתּמא קאָמישע פּראָגראַם, ווי אַזוי מאַלפּעלעך רעדן אויף ייִדיש, זען צען פֿאָטאָגראַפֿיעס אויפֿן "כּישוף־עקראַן" פֿון דער "ביראָבידזשאַנער אויטאָנאָמער געגנט" (אַרײַנ­גערעכנט די סקאַב­ראָווע דאָרטיקע סימנים פֿונעם עפֿנט­לעכן ייִדיש־שבכּתבֿ) און די פּראָגראַם, אָנ­געגעבן בלויז אויף ענגליש (!), מכּוח זו­מער 2008 אין ביראָבידזשאַן און אין כאַר­בין, וואָס ווערט אײַנגעאָרדנט פֿון בר־אילן־אוניווערסיטעט, ישׂראל.

דאָס פּעקל לערן־מאַטעריאַלן פֿאַרמאָגט אויך אַ האַנט־געשריבענעם בריוו, אַגבֿ גע­שריבן מיט זייער אַ שיינער "מעכאַני­שער האַנטשריפֿט", וועגן דער זומער־פּראָג­ראַם פֿון ייִוואָ אין ניו־יאָרק (דאַטירט זומער 2004). אַ שאָד נאָר וואָס דער בריוו איז אָנ­געפּיקעוועט מיט אויסלייג־ און גראַמאַטיק־טעותן, וואָס פֿאַר אָנהייבער־לייענער קענען זיי זײַן ספּעציעל פֿאַרפֿירעריש.

צום סאַמע סוף קומט אַ דאַנק־אויס­דרוק, גראָד אין גאַנצן אויף ענגליש, צו די אַלע פֿון ישׂראל (לויט די פֿאַמיליע־נעמען, מערסטנס געקומענע פֿון רוסלאַנד) און פֿון רוסלאַנד גופֿא, "וואָס האָבן געגלייבט אין אונדז און האָבן אונדז אַרויסגעהאָלפֿן". דער איינציקער אַמעריקאַנער אויף דער רשימה איז דער גוט־באַקאַנטער "שטעלפֿאַרטרעטער בײַם רעדאַקטאָר" פֿון "פֿאָרווערטס", איציק גאָטעסמאַן.

עטלעכע אָפּשאַץ־ווערטער

די טראַנסמיסיעס און זייערע בײַגע­לייגטע לערן־מאַטעריאַלן זענען זיכער ניט גרינג אָנגעקומען די צוגרייטער און צוזאַ­מענשטעלער. ס'איז אין זיי קענטיק אַרײַנגע­לייגט געוואָרן אַ סך מי, אַ סך קאָפּ און ניט ווייניק געלט. דער געמיש פֿון די מאַ­טעריאַלן איז אַ פֿאַרשיידנאַרטיקער: אי תּו­כיק, אי שפּראַכיק, אי וויזועל. פֿאַרשיי­דע­נע ניוואָען פֿון ייִדיש זענען פֿאַרט­ראָטן (ייִדיש פֿאַר אָנהייבער און ייִדיש פֿאַר מיטנדיקע), פֿאַרשיידענע מדרגות (פֿאַר אַזעלכע וואָס קענען בלויז פֿאַרשטיין טעקסטן מיט לאַטײַ­נישע אותיות, אַזעלכע וואָס קענען שוין לייענען טעקסטן מיט געדרוקטע אותיות, און לסוף פֿאַר אַזעלכע וואָס קענען פֿאַרשטיין טעקסטן מיט געשריבענע אותיות — וואָס דאָס איז שוין הײַנט צו טאָג געוואָרן די זעלטענע מדרגה). די אילוסטראַציעס זע­נען באמת שיינע און אַפֿילו פֿאַרכאַפּנדיקע. הכּלל, מען האָט ניט געקאַרגט קיין הוצאָות און ווען מײַנע אַלע קאָמפּיוטער־פּראָגראַ­מען וואָלטן בײַ מיר אין דער היים "גע­קלאַפּט" אַזוי ווי זיי וואָלטן גע­דאַרפֿט קלאַפּן, שטעל איך זיך פֿאָר אַז כ'וואָלט געהאַט נאָר גוטס צו זאָגן וועגן דעם קלאַנג פֿון די גערעד­טע און אויסגעשפּילטע טעקסטן און וועגן די קאָלירן פֿון די אילוסטראַציעס. שוועדן איז אַ לאַנד פֿון אַוואַנסירטער טעכ­נאָלאָגיע און מע האָט ייִדיש געגעבן יעדן צוטריט צו אַלע מעגלעכע רעסורסן.

לסוף, אַ ביסל קריטיק, פּשוט ווי צדה־לדרך:

עס וואָלטן געדאַרפֿט זײַן אַ ביסל לי­דער צום זינגען (מיט נאָטן) און אַ ביסל פּאָ­עמעס צום רעציטירן. ביידע וועלן העלפֿן אַנט­וויקלען דעם ייִדיש־אויער און געזאַנג איז גוט ניט נאָר פֿאַרן ייִדיש־קול, נאָר פֿאַר דער ייִדישער נשמה אויך.

מען דאַרף אויך דערמוטיקן און דער­מעגלעכן די יונגע לייע­נער אַרײַנצו­שיקן בילדער, וויצן, פֿראַגעס און ענטפֿערס (אויף רע­טענישן אָדער אַנדערע פֿרעג­שפּילן און קאָנ­טעסטן). אַזעלכע מעגלעכקייטן פֿאַר באַ­טייליקונג קענען אַקטיוויזירן די יונגע לייע­נער און זענען דערפֿאַר אי גוט פֿאַרן לשון־לימוד, אי פֿאַר דער געטרײַקייט צו די טראַנסמיסיעס גופֿאַ מצד דעם יונגן עולם.

עס פֿעלט דערווײַל לגמרי די שוועדי­שע סצענע און דאָס מוז ניט אָנגיין אַזוי, סײַדן מע וויל, אַז דער גאַנצער ענין־ייִדיש זאָל לסוף ווערן פֿרעמד אַ דור וואָס וועט זיך דאָרטן פֿילן אַלץ מער און מער אין דער היים. טעמעס, מיט וועלכער מען וואָלט אפֿשר געקענט אָנהייבן, וואָלטן גע­קענט זײַן קאַפּיטלעך פֿון דער ייִדישער געשיכ­טע און וועגן ייִדישע פֿיגורן פֿון שוועדן.

ייִדן זענען אַ וועלטפֿאָלק און ייִדיש איז אַ וועלטשפּראַך. ניו־יאָרק, פּאַריז און תּל־אָבֿיבֿ מעגן זיך אויך אַ ביסל אָנזען אין דער צוקונפֿט. אויך די ייִדישע יום־טובֿים און מינהגים טאָר מען ניט פֿאַרזען. קינדער דאַרפֿן האָבן ייִדיש אין שוועדן, כּדי דאָרטן צו קענען ממשיך צו זײַן אין דער רײַכער קולטור פֿונעם ייִדישן פֿאָלק. דאָס וואָלט אַ סך מער געפּאַסט, ווי די איידל־פֿאַרמאַסקירטע סאָוועטישע טעמאַטיק וואָס די טראַנסמי­סיע־צוגרייטער האָבן מיט­גע­שלעפּט מיט זיך פֿון דער אַלטער היים.

דער ייִדיש פֿון כּמעט יעדן טעקסט הינקט אַ ביסל (און אַ מאָל אַ "שיין ביסל") אונטער. דאָס איז ניט אַחריותדיק און ניט פּעדאַגאָגיש. אין שוועדן און אין דענמאַרק זע­נען פֿאַראַן מומחים, וועמען מען וואָלט געדאַרפֿט בעטן פּשוט לינגוויסטיש דורכ­צוקוקן אַלע טעקסטן, איידער מע צעשיקט זיי.

* * *

אַרום און אַרום אָבער, קומט די נײַע ייִדיש־לשונדיקע טראַנסמיסיעס פֿון שוועדן אַ גרויסער "יישר־כּוח" און אַ "לאַנג לעבן זאָלט איר!" — הלוואַי זאָל כאָטש אין אַמערי­קע און ישׂראל אַזוינס אויך געקענט אויפֿ­קומען און מצליח זײַן! נו, באָריס סאַנדלער און איציק גאָטעסמאַן, וווּ זענט איר? באַ­ווײַזט אַ קונץ און זאָל אין אַמעריקע אויך זײַן אַזאַ פּראָגראַם פֿאַר קינדער אויף ייִדיש און ענגליש אויף דער אינטערנעץ. עס וואָלט אפֿשר אַפֿילו געקענט פֿאַרשפּרייט ווערן ווי אַ טייל פֿון דער וועכנטלעכער וועבזײַט וואָס דער "פֿאָרווערטס" האָט שוין איצט. פֿאַכלײַט צוצוגרייטן דעם מאַטערי­אַל זענען אין אַמעריקע פֿאַראַן אַ סך מער ווי אין שוועדן, און טעכניקערס: אַוודאי און אַוודאי.