עפּיזאָדן פֿון ייִדישן טעאַטער
ווי איר ווייסט פֿון מײַנע שרײַבעכצער, האָב איך שטאַרק ליב ייִדיש טעאַטער. בײַ מיר ברעכן זיך די שענק מיט אַלערליי ייִדישע פּיעסעס וואָס אייניקע האָט מען אויפֿגעפֿירט מיט גרויס דערפֿאָלג. אַנדערע וואַרטן נאָך אויף משיחס צײַטן. איך האָף נאָר אַז עס זאָל נישט זײַן צו שפּעט. האָב איך זיך אַוועקגעזעצט און אַרײַנגעקוקט אין מײַנע שאַפֿעס וואָס ברעכן זיך מיט עפּיזאָדן פֿון אַמאָליקן ייִדישן טעאַטער, מיט זייערע גרויסאַרטיקע ייִדישע אַקטיאָרן מיט פֿאַרנעם, דראַמאַטורגן און קינסטלער. פֿאַרשטייט זיך אַז אין שאַפֿע האָט זיך פֿאַרוואַנדלט אין אַן אַרכיוו, און דער אַרכיוו אין פֿאַרגעסנקייט. האָב איך אַרויסגענומען פֿאַנטאַסטישע סצענעס פֿון אונטער די קוליסן און וויל זיך טיילן מיט אײַך איידער זיי ווערן נעלם. און אויב איר מיינט אַז די אַמאָליקע דראַמאַטורגן האָבן געלעקט האָניק, מעגט איר דעם געדאַנק באַלד שיקן מיט אַ טיר ווײַטער. אָט האָט איר אַן איבערלעבונג פֿונעם ייִדישן דראַמאַטורג לעאָן קאָברין בײַ זײַן באַגעגעניש מיטן ערשטקלאַסיקן אַקטיאָר דוד קעסלער.
עס ווײַזט זיך אַרויס, אַז ער האָט אָנגעשריבן אַ פּיעסע און געקומען זי פֿאָרלייענען פֿאַר דוד קעסלערן. קעסלער איז געווען באַקאַנט פֿאַר אַ מאָדנער בריאה. ער האָט זיך ספּעציאַליזירט נישט נאָר אין שפּילן, נאָר אויך אין רעזשיסירן. קומט קאָברין צו אים און דערלאַנגט אים אַ “סקריפּט," אַ סצענאַר הייסט עס, און דערציילט אים אַז ער האָט אַן אויסער ווי געוויינטלעכע ראָלע פֿאַר אים אין זײַן נײַער פּיעסע. אָבער קעסלער, נאָכן איבערלייענען די ראָלע, האָט די ראָלע גלײַך פֿײַנט באַקומען, און אַנשטאָט רעדן צו אים איידל, האָט קעסלער גענומען באַווײַזן אים זײַן גרויסן עקספּערטיז אין אויסטײַטשן אַ ראָלע. נעמט ער און ווײַזט אים זײַן האַנט, און דער עיקר די פֿינף פֿינגער און ער זאָגט:
“דו זעסט די האַנט קאָברין, האַ? פֿינף פֿינגער זעסט. קוק זיי גוט אָן. זיץ רויִק וועל איך דיר געבן אַ בײַשפּיל. נעם זיך אין זינען אַז מײַן האַנט איז דײַן פּיעסע, און די פֿינף פֿינגער זײַנען פֿינף ראָלעס, פֿאַרשטייסט? איז אַזוי, איין פֿינגער, דער קלענסטער, איז אַ קליין ממזרל." און ער האָט עס פֿאַרבויגן. “דער צווייטער פֿינגער איז אַ הונט." און ער האָט עס פֿאַרבויגן. “דער דריטער פֿינגער איז אַ שלאַנג, אַ פֿאַרזעעניש." און ער האָט עס פֿאַרבויגן. “אָבער דער פֿערטער פֿינגער, ווי דו זעסט." דעם פֿינגער האָט ער נישט פֿאַרבויגן. אַנשטאָט דעם האָט ער אָנגעהויבן צו נוצן עס ווי אַ ווײַזפֿינגער, טייטלענדיק דעם פֿינגער אין זײַן פּנים. “דער פֿינגער איז דער דראַמאַטורג. דער פֿינגער מוז זײַן עפּעס אַזוינס און אַזעלכעס אַ מענטש, אַ מענטש מיט אַ מויל פֿול מיט ווערטער. פֿאַרשטייסט? מיט ליכט. פּונקט ווי דער שאָטן אָט־אָ דאָרט־אָ. עס דאַרף ליכט." ער האָט ווידער אַ מאָל באַקוקט אַלע זײַנע פֿינגער. “הונט," “חזיר," “מענטש." “הונט," “חזיר," “מענטש," “שאָטן," “ליכט," “שאָטן!" “אָבער אײַער פּיעסע, מיסטער קאָברין, איז אין גאַנצן ‘חזיר.’ ‘חזיר,’ ‘חזיר.’ קיין איין מענטשלעך געשטאַלט איז אין דעם נישטאָ. בלויז כריוק! כריוק! כריוק!"
מיט יאָרן שפּעטער, ווען קאָברין האָט שוין געהאַט אַ נאָמען, האָט ער זיך געטראָפֿן מיט קעסלערן ערגעץ אין אַ קאַפֿעהויז, זיך צוגעזעצט צו זײַן טישל און אים געפֿרעגט:
“איז וואָס זשע שפּילט איר איצט, קעסלער?"
האָט אים קעסלער אָנגעקוקט מיט אַ פּאַטעטישן בליק און געענטפֿערט:
“איך וועל אײַך ווײַזן."
ער האָט גענומען אין האַנט אַ ציינשטעקעלע, צעבראָכן עס אויף פֿינף קלייניטשקע חלקים, און זיי אַוועקגעלייגט אויפֿן טיש לעבן זיך. נאַכער האָט ער זיך איבערגעבויגן איבערן טיש, אָפּגעזוכט אַ פּאָר קרישקעס ברויט און זיי צעשפּרייט איבערן טישטעך און שטופּט צו די צעבראָכענע חלקים פֿון ציינשטעקעלע לעבן די קרישקעס. צו דעם צו גיט ער צו אַ שטיקעלע פֿאַריזט, ס’הייסט שמוציק פּאַפּיר — וואָס ער געפֿינט אויף דער פּאָדלאָגע. שיט דערויף זאַלץ און פֿעפֿער, באַשפּרענקלט עס מיט אַש פֿון זײַן ציגאַר. מישט עס אַלץ אויס מיטן פֿינגער, שפּײַט דערויף און זאָגט:
“אָט דאָס־אָ שפּיל איך!"
“און וואָס למשל מיינט איר צו זאָגן דערמיט, מיסטער קעסלער?" האָט קאָברין מאָדנע באַקוקט דעם אַקטיאָר.
“אַ קליין מוזיקאַלישע אָפּערעטעניו. ייִדיש טעאַטער!"
אָט דער זעלביקער דוד קעסלער האָט אויסגעפּרוּווט דעם טאַלאַנט פֿון אַ יונגער אַקטריסע, וועלכע האָט פֿאַר אים רעציטירט אַ פּרשה פֿון שעקספּירס “ראָמעאָ און יוליאַ."*
אָ רעמאָ! ראָמעאָ! ווי קומט עס גאָר אַז דו ביסט ראָמעאָ.
דו לייקן אָפּ דײַן פֿאָטער און זאָג זיך אָפּ פֿון נאָמען דײַנעם.
און אויב די ווילסט נישט זײַן געשוווירן מיר אין ליבע,
ווער איך אויס קאַפּיולעט.
דער נאָמען מײַנער איז מיר אַ שׂונא.
דו ביסט דאָך דו און נישט קיין מאָנטעגיו,
ווײַל וואָס איז דען אַ מאָנטעגיו?
ס’איז נישט קיין האַנט, קיין פֿוס, קיין אָרעם, נישט קיין פּנים,
קיין אבֿר נישט ווי ס’טוט געהערן מענטשן.
אָ, טראָג אַן אַנדער נאָמען. וואָס איז דען אין אַ נאָמען?
דאָס וואָס מיר רופֿן אָן אַ רויז.
געטראָגן וואָלט די רויז אַן אַנדער נאָמען
וואָלט זי דען נישט געהאַט דעם זעלבן ריח? און ראָמעאָ.
ווען ער וואָלט נישט געהייסן ראָמעאָ,
וואָלט ער דען נישט געהאַט קיין טויזנט טעם?
ווײַל אָן דעם ייִחוס ראָמעאָ,
וואָלסטו געמעגט זיך אָפּזאָגן פֿון דײַנע אייגענע שטאַמען
און פֿון דײַן נאָמען וואָס דו האָסט אין דעם קיין חלק.
נעם מיך אַזוי ווי איך גיי און שטיי.
נאָך דער רעציטאַציע וואַרפֿט די אַקטריסע דערשראָקענע בליקן אויף קעסלערן און זי שרײַט אויס:
“מיסטער קעסלער! איר שלאָפֿט?" רופֿט זיך אָפּ קעסלער:
“ניין טעכטערל! איך שלאָף נישט. דאָס הער איך ווי איר הרגעט אַוועק שעקספּירן. שטעלט אײַך פֿאָר יונגע פֿרוי. לאָמיר זאָגן, דאָ שטייען צען ליידיקע גלעזער, ליידיקע, איינס לעבן אַנדערן. אָט אַזוי. נעם איך אַ לעפֿעלע און קלאַפּ אַזוי איבער די גלעזער. קלאַפּ, קלאַפּ, קלאַפּ. מאַכט עס באַם, באַם, באַם. איר פֿאַרשטייט? באַם, באַם, באַם. איז דאָס מוזיק? זאָגט אַליין! זיכער נישט. אַוודאי נישט, קיין מאָל נישט. מוזיק איז נישט דאָס וואָס מאַכט באַם, באַם, באַם, נאָר דאָס וואָס מאַכט בים, באַם, באָם. איר פֿאַרשטייט, טענער. דאָס איז דער עיקר. דאָס זעלבער איז מיט שפּילן טעאַטער. איר פֿאַרשטייט?"
זאָגט די אַקטריסע אין גאַנצן נידערגעשלאָגן:
“ניין!"
אָבער קעסלער לאָזט נישט אָפּ:
“נעמט אײַך אין זינען אַ בילד, אַ פֿאָטאָגראַפֿיע, אַ פּנים. וואָס איז אַ פּנים? גאָרנישט. דער עיקר איז נשמה, און נשמה האָט אין זיך ליכט און שאָטן. אַ בלינדער אויף אַן אויג זעט בלויז איין זײַט, אָדער דאָס ליכט, אָדער דעם שאָטן. און דאָס טויג נישט. עס איז געפֿאָנפֿעט, געפּלאַפּלט, געהיקעט. “יו נאָו." מ’דאַרף זען ביידע זײַטן. הערט! שעקספּיר דאַרף קלינגען אַזוי.
“ליידיס ענד דזשענטלמען. יו מי, אײַ עם נאַט ען אַקטיאָר, איך בין נישט קיין אַקטיאָר. אַ מענטש, דאָס בין איך. עס טוט מיר עפּעס וויי — וויין איך. עס טוט מיר הנאה — לאַך איך. איך מאַך נישט קיין געוואַלדן. איך בין אַ מענטש. שור. שעקספּיר איז טויט טאַקע. באַט יו נאַו. אָלרײַט. למשל אַ גלאָז וואַסער. אַז מען גיסט אויס — גאָרנישט. נאַטינג, ניקס. דאָס אייגענע איז אויך מיט טעאַטער. איטס נאַט דיס, ענד איטס נאַט דעט איף יו געט וואַט אײַ מין. דעטס איט. איף יו געט וואַט אײַ מין. די צרה מיט אײַך איז אַז איר ווילט נישט אַרויסקומען אויף דער בינע ווי אַ מענטש. איר מוזט דווקא אַרונטערפֿליִען פֿון אַ וואָלקן, אַרויסשפּרינגען פֿון אונטער דער ערד, אָדער אַרויסקריכן פֿון אַ קוימען. איר שיסט גלײַך אַרויס מיטן גאַנצן פּולווער, איר זײַט נישט קיין אַקטריסע, נאָר אַ שטיק האָלץ."
מיט דער מינוט וואָס די אַקטריסע האָט דערהערט אַזוינע רייד איז זי ארויס פֿון די כּלים:
“אַ שטיק האָלץ!!! האַ! און וואָס זײַט איר? אַ פֿערד, אַ משוגענער, אַן אידיאָט, אַ שטיק בהמה אויף צוויי פֿיס, אַ יאַשטשערקע מיט פֿישאויגן. איר רעדט ווי אַ לעבעדיקער קאַלאָש אָנגעזופּט מיט בלאָטע."
קעסלערן איז געפֿעלן איר אויסבראָך:
“אָט! אָט! אָט! דאָס בין איך אויסן. דאָס האָב איך געמיינט. דאָס איז טאַקע וואָס איך זוך."
אַזוי האָבן זיך געמאָרדעוועט און געפּלאָגט יונגע, טאַלאַנטירטע אַקטריסעס און אַקטיאָרן, איידער זיי זײַנען געוואָרן באַרימט אָדער האָבן אויפֿגעגעבן די פּראָפֿעסיע לגמרי. מען האָט זיך ממש איזדיעקעוועט איבער זיי. דאָס צווייטע מאָל וועל איך אײַך דערציילן די ווײַטערדיקע סדרה פֿון ייִדישן טעאַטער.
* “ראָמעאָ און יוליאַ" דערשײַנען דאָ אין מײַן אייגענער איבערזעצונג