די גרופּע The Ark (דער תּבֿה), בײַם שפּיץ־קאָנצערט "שלום אויף שעראָקאַ־גאַס"

Powel Mazur

יעדן זומער ווערט קראָקע — איינע פֿון די עלטסטע שטעט אין פּוילן — פֿאַרוואַנדלט אין אַ פּאַנאָראַמע פֿון דער הײַנטיקער ייִדישער מוזיק־ און קונסט־וועלט.

במשך פֿון די צען טעג קומען טויזנטער פּאָליאַקן, ווי אויך באַזוכער פֿון די אַנדערע אייראָפּעיִשע לענדער, אינעם אַמאָליקן ייִדישן קוואַרטאַל, קוזמיר (אויף פּויליש — קאַזי­מיערץ), כּדי צו געניסן פֿון די צענדלי­קער וואַרשטאַטן, אויסשטעלונגען און קאָנ­צערטן. פֿאַר אַ סך פּאָליאַקן, איז דאָס זייער איינציקע געלעגנהייט זיך צו באַקענען מיט אַ קולטור, וואָס האָט אַ מאָל געבליט אין זייער לאַנד, איידער די נאַציס האָבן אויס­גע­הרגעט די ייִדישע באַפֿעלקערונג און די נאָך־מלחמהדיקע קאָמוניסטישע רעגירונג האָט רעפּרעסירט אַלץ וואָס איז נאָך פֿאַרבליבן.

דער הײַיאָריקער פֿעסטיוואַל, זײַן אַכצנ­טער, איז פֿאָרגעקומען פֿונעם 27סטן יוני ביזן 6טן יולי און איז געשטיצט געוואָרן פֿון דער שטאָט קראָקע, דעם פּוילישן קולטור־מיניסטעריום און פּרעמיערס ביוראָ, און אַ צאָל ייִדישע אָרגאַניזאַציעס. רעדנדיק פֿאַרן עולם בײַ דער עפֿענונג האָט דער עקזע­קוטיוו־דירעקטאָר פֿונעם פֿעסטיוואַל, יאַנוש מאַקוך, ספּעציעל באַגריסט די ייִדן פֿון קראָ­קע און וואַרשע, דערקלערנדיק: "דער פֿעס­טי­וואַל וואָלט נישט געווען מעגלעך אָן אײַך."

אַ טעאַטראַלע פֿאָרשטעלונג, Cinnamon Shops (צימערינג־געוועלבן), באַזירט אויף אַ ראָמאַן פֿון ברונאָ שולץ

Powel Mazur

אַ צאָל מענטשן האָבן באַמערקט, אַז הײַיאָר באַטייליקן זיך מער ייִדישע אָר­גא­ַניזאַציעס און קינסטלער ווי פֿריִער — צום טייל צוליב דער טעמע — דאָס 60סטע יאָר פֿון מדינת־ישׂראל. טאַקע דער­פֿאַר האָט מען געהערט — אַחוץ די מיזרח־אייראָ­פּעיִשע קלעזמער־ניגונים — אַ בריי­טע גאַמע פֿון דער ספֿרדישער און ישׂראל­דיקער מוזיק. צווישן די אַרטיסטן: די "דיוואַ פֿון לאַ­דינאָ", יאַסמין לוי, וואָס איז שוין דרײַ מאָל נאָמינירט געוואָרן פֿאַר אַ וועלט־מו­זיק־פּרעמיע בײַ דער "בי־בי־סי"־ראַדיאָ; דוד ד׳אור, אַן אינטערנאַציאָנאַלער אָפּע­רע־שטערן וואָס איז אין יאָר 2001 באַ­שטימט געוואָרן ווי "ישׂראלס זינגער פֿון יאָר", און פֿירט הײַנט אָן מיט אַ גרופּע וואָס מישט צונויף די צפֿון־אַפֿריקאַנער און טערקישע מוזיקאַלישע טראַדיציעס, און די ישׂראלדיקע קלעזמער־ און ייִדיש־קאַפּעליע, Oy Division.

כּדי צו געבן די נישט־ייִדישע באַזוכער אַ היסטאָרישן איבערבליק פֿון דער ייִדי­שער מדינה האָט מען געהאַלטן אַ סעריע לעקציעס אָנגעפֿירט פֿון אָנגעזעענע ישׂראל­דיקע פֿיגורן ווי, למשל, דער געוועזענער ישׂראלדיקער אַמבאַסאַדאָר אין פּוילן, אַ לעבן געבליבענער פֿון חורבן, פּראָפֿ׳ שבֿח ווײַס, וואָס האָט גערעדט אויף פּויליש וועגן דעם וויכטיקן בײַשטײַער פֿון די פּוילישע ייִדן בײַם גרינדן מדינת־ישׂראל, און ווי שטאַרק די הײַנטיקע ישׂראלים שאַצן אָפּ פּוילנס וואַרעמע שטיצע.

דער פֿעסטיוואַל האָט אויך באַקומען אַ מער ישׂראלדיקע אַטמאָספֿער, אַ דאַנק אַ גרופּע דרוזן, וועלכע זענען געשטאַנען בײַ אַ געצעלט לעבן דעם כּשרן "אידען־האָ­טעל", אָנגעטאָן אין די טראַדיציאָנעלע פֿיל­פֿאַר­ביקע קליידער, און פֿאַרקויפֿט פֿריש־גע­באַקענע פּיטאַ און קאַווע געקאָכט אין אַ פֿינדזשאַן.

ס׳איז אויך געווען דאָס ערשטע מאָל וואָס עס באַטייליקט זיך "בית־וואַרשאַוואַ", אַ ייִדישע קולטור־אָרגאַניזאַציע און די איינ­ציקע ליבעראַלע תּפֿילה־גרופּע אין וואַרשע. צווישן די פּראָיעקטן וואָס "בית־וואַרשאַוואַ" האָט אָרגאַניזירט איז אַן אויסשטעלונג פֿון האָלצשניטן פֿון ייִדישע טעמעס, געשאַפֿן פֿון פּוילישע קינסטלער אינעם 19טן יאָר­הונ­דערט, און אַ טעאַטראַליש ווערק וועגן עקדת־יצחק, רעזשיסירט פֿון דער איינציקער ראַבינערטע אין פּוילן, טאַניאַ סיגל — אַ פֿאָרשטעלונג וואָס איין צוקוקער האָט גע­לויבט ווי "זייער רירנדיק".

עריק פרידלענדער, אַן אָנגעזעענער מוזיקער און קאָמפּאָזיטאָר, אין דער "טעמפּל־סינאַגאָגע"

Powel Mazur

מאַגדאַלענאַ קאָראַלעווסקאַ, די 25־יאָרי­קע פּרעזידענטין פֿון "בית־וואַרשאַוואַ", קומט שוין יאָרן לאַנג צום פֿעסטיוואַל, אָבער דאָס איז געווען דאָס ערשטע מאָל וואָס זי האָט געזען אַזוי פֿיל כּלל־טוער פֿון ייִדישע אָרגאַניזאַציעס, ווי, למשל, פֿאָר­שטייער פֿון "פּאַידייאַ", אַ ייִדישע לערן־אינ­סטיטוציע אין שוועדן, און פֿונעם אָר­טאָדאָקסישן ציבור אין וואַרשע. "ס׳איז גע­ווען אַ גאָלדענע געלעגנהייט אָנצוקניפּן באַ­ציִונגען מיט אַנדערע כּלל-טוער און זיך טיילן מיט געדאַנקען," האָט זי געזאָגט.

אַ וויכטיקע מאָמענט בײַם פֿעסטיוואַל איז פֿאָרגעקומען ווען מע האָט צום ערשטן מאָל זינט פֿאַר דער צווייטער וועלט־מלחמה געעפֿנט אַן אַמאָליק שטיבל פֿון דער אָר­טיקער חבֿרה־תּהילים, געבויט אין 1879. נאָך דער צווייטער וועלט־מלחמה האָבן די קאָ­מוניסטן אויסגעדונגען דעם בנין פֿאַר אַ טאַנץ־געזעלשאַפֿט, אָבער פֿאַראַיאָרן, אַ דאַנק דעם נײַעם פֿאַרגיטיקונג־געזעץ אין פּוילן, איז דער בנין ווידער אין ייִדישע הענט.

"די מאָלערײַען אינעם בית־מדרש זענען געווען וווּנדערלעך," האָט איבערגעגעבן דעם "פֿאָרווערטס" אַגניעשקאַ לעגוטקאָ, אַ 33־יאָריקע קראָקע־געבוירענע, וועלכע איז הײַנט אַ ייִדיש־לערערין אין קאָלומביע־אוניווערסיטעט. "בילדער פֿון ירושלים, פֿון דוד־המלכס קבֿר, און די פֿיר חיות פֿון פּרקי־אָבֿות — דער אָדלער, הירש, לייב און לעמפּערט. ס׳איז געווען זייער עמאָציאָנעל פֿאַר מיר דאָס צו זען."

ס׳זענען אויך געווען קלאַסן פֿון ייִדיש און העברעיִש, חסידישע טענץ, ייִדיש קאָ­כערײַ, קאַליגראַפֿיע, פּאַפּירשניטן און פֿיל­מען. יעדן אָוונט האָט מען פֿאָרגעשטעלט צווישן איינס און דרײַ קאָנצערטן — אַלץ פֿאַר אַ געפּאַקטן עולם.

דזשעניפֿער טשאַרלס, זינגערין מיט "לאַ מער פֿאָרטונאַ", אַ ספֿרדישע גרופּע פֿון ברוקלין, "שלום אויף שעראָקאַ־גאַס"

Powel Mazur

"ווי געוויינטלעך, איז די פּראָגראַם די גאַנצע וואָך געווען אויסערגעוויינטלעך," האָט באַמערקט דער באַקאַנטער קלעזמער־ און ייִדיש־מוזיקער דזשעף (ישׂשׂכר) וואַר­שאַווער. "זייער פֿאַרשידנאַרטיק — ייִדיש, מזרחי און אַוואַנגאַרד. און אַלץ אויף אַ הויכן ניוואָ, פּראָפֿעסיאָנעל; בכלל נישט קיין ׳קיטש׳ ווי מע זעט בײַ געוויסע אַנדערע ייִדישע קאָנצערטן און פֿעסטיוואַלן. יאַנושס סטאַנדאַרטן זענען זייער הויך."

אין וואַרשאַווערס וואַרשטאַט פֿון ייִדיש געזאַנג, האָבן זיך באַטייליקט בערך זעכציק מענטשן, צווישן זיי — די אָרטיקע אײַנ­וווינער, ווי אויך האָלענדער, שוועדן, דײַטשן און עסטרײַכער. "זיי האָבן גוט אויפֿגעכאַפּט דעם ייִדישן אַקצענט," האָט ער באַמערקט. "אָבער דער גרעסטער חידוש איז, אַז ס׳רובֿ פֿון זיי זענען געווען ייִנגער פֿון דרײַסיק יאָר אַלט."

דער שפּיץ פֿונעם פֿעסטיוואַל — דער זעקס־שעהיקער קאָנצערט פֿון ייִדישער מו­זיק, וואָס הייסט "שלום אויף שעראָקאַ־גאַס" — איז פֿאָרגעקומען שבת־צו־נאַכטס, און איז טראַנסמיטירט געוואָרן, ווי יעדעס יאָר, אויף דער פּוילישער טעלעוויזיע. "בערך 14,000 מענטשן זענען געקומען," האָט מאַ­קוך געזאָגט. "דער וועטער־נבֿיא האָט גע­וואָרנט, אַז ס׳וועט רעגענען, אָבער זיי זענען סײַ ווי געקומען. זיי האָבן פּשוט געעפֿנט זייערע שירעמס און זיך צוגעהערט צו דער מוזיק."

לעגוטקאָ, די ייִדיש־לערערין פֿון קאָלומ­ביע, האָט אָנגעפֿירט מיט צוויי טורן, וואָס ביידע האָבן צוגעצויגן אַ סך מענטשן. נאָך איינעם פֿון זיי, וווּ זי האָט גערעדט וועגן די אָנגעזעענע רבנים פֿון קראָקע פֿונעם זעכצנטן יאָרהונדערט ביז ערבֿ דער צווייטער וועלט־מלחמה, האָט אַ רעפּאָרטער פֿון דער "גאַזעטאַ וויבאָרטשאַ" — דער פּוילישער עקוויוואַלענט פֿון דער "ניו־יאָרק טײַמס" — זי אינטערוויויִרט פֿאַר אַן אַרטיקל אויף דער טעמע.

בײַ אַן אַנדער טור — פֿון דער געוועזענער קראָקעווער געטאָ, אַרײַנגערעכנט אָסקאַר שינדלערס פֿאַבריק — האָבן זיך באַוויזן בערך 140 מענטשן; צווישן זיי — אַ יונגער־מאַן מיט אַ געגאָלטן קאָפּ, טאַטויִרונגען, אַ געלעכערטער נאָז, ליפּן און ברעמען. "איינער פֿון די געסט האָט זיך אַ ביסל געזאָרגט, אַז אפֿשר איז ער אַ ׳גאָלעקאָפּ׳ (נעאָ־נאַצי), האָב איך געהייסן איינע פֿון מײַנע אַסיסטענטקעס האַלטן אַן אויג אויף אים," האָט לעגוטקאָ געזאָגט. "ווי ס׳האָט זיך אַרויסגעוויזן, האָט ער זיך שטאַרק צוגעהערט צו אַלץ וואָס איך האָב דערציילט, און אויסגעזען באמת פֿאַראינטערעסירט. ס׳האָט מיך איבערצײַגט, אַז אפֿשר קאָן דער פֿעסטיוואַל טאַקע גורם זײַן דראַמאַטישע ענדערונגען אין די באַ­ציִונגען צווישן פֿעלקער."

יאַזמין לוי, אין דער "טעמפּל־סינאַגאָגע"

Powel Mazur

מאַקוכס האָרעוואַניע און גלענצנדיקע רעזולטאַטן מיטן פֿעסטיוואַל איז פֿאַר­גאַנ­גענעם חודש אָנערקענט געוואָרן, ווען ער האָט באַקומען די "הזכּרה־פּרעמיע אויפֿן נאָמען פֿון אירענאַ סענדלעראָוואַ" — אַ נײַע אויסצייכענונג פֿון דער "פֿונדאַציע פֿאַר ייִדישן לעבן און קולטור אויפֿן נאָמען פֿון טעד טאַובע" — איינער פֿון די שטיצער פֿונעם פֿעסטיוואַל. די פּרעמיע באַערט באַזונדערע פּאָליאַקן פֿאַר זייער אַרבעט אויפֿצוהאַלטן און פֿאַרשפּרייטן די קולטור־ירושה פֿון די פּוילישע ייִדן. אירענאַ סענדלעראָוואַ, וועל­כע איז געשטאָרבן דעם 12טן מײַ 2008 אין וואַרשע אין עלטער פֿון 88 יאָר, האָט גע­ראַטעוועט מער ווי 2,500 קינדער פֿונעם וואַרשעווער געטאָ, און נישט אויסגעזאָגט זייער אידענטיטעט, אַפֿילו נאָך דעם ווי די דײַטשן האָבן זי געכאַפּט און געפּײַניקט. פֿאַראַיאָרן איז זי נאָמינירט געוואָרן פֿאַרן "נאָבעל שלום־פּריז".

"די רעכטפֿאַרטיקע נישט־ייִדן ווי אירע­נאַ האָבן געלייגט דעם גרונטשטיין פֿאַר דעם וואָס קומט איצט פֿאָר אין פּוילן," האָט טאַובע דערקלערט. "די פּרעמיע איז אַ פּאַסיקער מיטל צו באַערן איר העלדישקייט, און איך קען נישט טראַכטן פֿון אַ מער פּאַסיקן קאַנדידאַט ווי יאַנוש מאַקוך."