אַ סצענע פֿון דער "פֿאָלקסבינע"־פֿאָרשטעלונג — "די מויד פֿון לודמיר" (1996) געשריבן פֿון מרים שמולעוויטש-האָפֿ­מאַן

הײַיאָר, דעם 22סטן טאָג אינעם חודש תּמוז, קומט דער 120סטער יאָרצײַט פֿון חנה-רחל ווערבערמאַכער — די באַרימטע "לוד­מי­רער מויד", איינע פֿון די סאַמע אומ­גע­וויינט­לעכע פֿיגורן אין דער געשיכטע פֿון חסידות. די הייליקע פֿרוי, וועלכע האָט אויס­געבויט אַן אייגענע שיל, וווּ זי האָט זיך געפֿירט ווי אַ רבי, האָט איבערגעלאָזט אַ שטאַרקן רושם אין דער ייִדישער קולטור — סײַ בײַ די חסידים, סײַ בײַ די וועלטלעכע שרײַבער.

אין די יאָרן 1923־1924 האָט דער אַרגענ­טינער ייִדישער שרײַבער לייב מלאך (פּען-נאָמען פֿון לייב זאַלצמאַן) פּובליקירט אינעם בוענאָס-אײַרעסער זשורנאַל "פֿאַר גרויס און קליין" די דראַמאַטישע פּאָעמע "דאָס גאָרן-שטיבל" וועגן דער "לודמירער מויד". שפּעטער האָט מלאך איבערגעאַרבעט זײַן פּאָעמע, און פֿאַרוואַנדלט זי אין אַ פּיעסע, אונטערן נאָמען "די מויד פֿון לודמיר". מיט 12 יאָר צוריק האָט מרים שמולעוויטש-האָפֿ­מאַן, אַ באַקאַנטע שרײַבערין און קאָרעס­פּאָנדענטקע פֿון "פֿאָרווערטס", געשאַפֿן אַן אייגענע פּיעסע וועגן דער דאָזיקער באַ­רימטער פֿרוי.

לודמיר — אָדער וואָלאָדימיר-וואָלינסקי אויף אוקראַיִניש — איז אַן אוראַלטע שטאָט אין דער וואָלינער געגנט, צוערשט, דערמאָנט אין דאָקומענטן פֿונעם 9טן יאָרהונדערט. די אַרכעאָלאָגישע פֿאָרשונגען האָבן געוויזן, אַז דאָס אָרט איז געווען שטענדיק באַוווינט נאָך מיט 5 טויזנט יאָר צוריק. אינעם 12טן יאָרהונדערט, איידער אין לודמיר האָבן זיך באַזעצט די אַשכּנזישע מיגראַנטן פֿון צענט­ראַל־אייראָפּע, האָבן דאָרטן שוין געוווינט סלאַוויש-רעדנדיקע און כאַזאַרישע ייִדן.

בעתן חורבן, איז די לודמירער ייִדישע קהילה, וועלכער האָט אינעם יאָר 1937 באַ­טראָפֿן בערך 40 פּראָצענט פֿון דער שטאָטישער באַפֿעלקערונג, אינגאַנצן אומ­גע­בראַכט געוואָרן. הײַנט וווינען אין דער שטאָט בלויז עטלעכע צענדליק ייִדן.

לודמיר, אַ קליין שטעטל מיט אַרום 40 טויזנט אײַנוווינער, האָט געשפּילט אַ גרויסע ראָלע אין דער רוסלענדישער, אוקראַיִנישער און ייִדישער געשיכטע. אינעם 17טן יאָר­הונ­דערט האָט דאָרטן געוווינט הרבֿ יום-טובֿ ליפּמאַן העלער, דער מחבר פֿונעם באַקאַנטן משניות-קאָמענטאַר "תּוספֿות יום-טובֿ", ווי אויך עטלעכע קבלה-ספֿרים. מיט הונדערט יאָר שפּעטער, האָט זיך אין לודמיר באַזעצט הרבֿ שלמה קאַרלינער — אַ תּלמיד פֿונעם מעזריטשער מגיד און דער רבי פֿון "רב אַהרן הגדול", דער גרינדער פֿון דער קאַרלינער חסידישער דינאַסטיע. זינט דעמאָלט איז לודמיר געוואָרן אַ צענטער פֿון חסידות.

חנה-רחל ווערבערמאַכער איז געבוירן געוואָרן, לויט אייניקע קוואַלן, אינעם יאָר 1805; אַ צאָל פֿאָרשער גיבן אָן אַנדערע דאַטעס — 1806 אָדער 1815. דאָס מיידל האָט פֿון קינדווײַז אָן געדאַוונט און געלערנט תּורה ווי אַ ייִנגל, און האָט אַרויסגעוויזן מיס­טישע כּשרונות; למשל, זי האָט אַמאָל דערשפּירט, אַז דאָס פֿלייש, וואָס מע האָט געבראַכט צו איר אַהיים, איז נישט כּשר; שפּעטער האָט זיך אַרויסגעוויזן, אַז זי איז געווען גערעכט.

חנה-רחל האָט שטאַרק געליטן נאָכן פֿריִיִקן טויט פֿון איר מאַמען. בײַ 12 יאָר האָט זי זיך פֿאַרליבט אין אַ ייִנגל פֿון אַ פּשוטער משפּחה. ווען דאָס מיידל איז אויפֿ­געוואַקסן, האָט איר טאַטע, אַ פֿאַרמעג­לעכער טשערנאָבילער חסיד, מסכּים געווען זיי משדך צו זײַן. לויטן חסידישן מינהג, טאָרן זיך חתן-כּלה נישט זען ביז דער חתונה. חנה-רחל איז אַרײַנגעפֿאַלן אין אַ טיפֿער מרה-שחורה פֿונעם חשק צו איר באַליבטן; זי האָט אָנגעהויבן פֿאַרברענגען גאַנצע טעג בײַ איר מאַמעס קבֿר. איינמאָל האָט חנה-רחל געחלשט אויפֿן בית-עולם; ווען זי האָט זיך אויפֿגעכאַפּט, האָט זי דערפֿילט, אַז פֿונעם הימל איז אין איר אַרײַן אַ נײַע נשמה.

נאָך דער דאָזיקער משונהדיקער מעשׂה, האָט חנה-רחל זיך אָפּגעזאָגט פֿונעם שידוך, און געמאָלדן, אַז זי וועט קיינמאָל נישט חתונה האָבן. זי האָט אָנגעהויבן לייגן טלית און תּפֿילין, לערנען גמרא און קבלה — בקי­צור, פֿירן זיך ווי אַ מאַן. נאָך איר טאַטנס טויט, האָט זי באַקומען אַ שיינע ירושה, און אויפֿגעשטעלט אַן אייגענעם בית-מדרש.

די בשׂורה וועגן דער הייליקער פֿרוי האָט זיך פֿאַרשפּרייט אין דער געגנט; טויזנטער אוקראַיִנישע ייִדן, אַרײַנגערעכנט רבנים, האָבן אָנגעהויבן קומען צו איר פֿאַר אַן עצה און ברכה. אין איר שיל, פֿלעגט זי פֿירן אַ "טיש" און דרשנען אייגענע תּורות בײַ שלוש-סעודות; עס האָט זיך אַרום איר געשאַפֿן אַ גאַנצער חסידישער הויף; זי פֿלעגט אויך וואַנדערן אַרום די אוקראַיִנישע שטעטלעך ווי אַ מגידטע, און פֿאַרשפּרייטן דאָרטן אירע דרשות.

די אומגעוויינטלעכע אויפֿפֿירונג פֿון דער הייליקער פֿרוי האָט אָבער אַרויסגערופֿן אויך אַ שאַרפֿע קעגנערשאַפֿט, סײַ צווישן די חסי­דים, סײַ צווישן די מתנגדים. אירע קעגנער האָבן געטענהט, אַז זי טראָגט אין זיך אַ דיבוק, אַ פֿרעמדע נשמה פֿון אַ מאַן. כּדי אײַנ­צושטילן דעם מחלוקת, האָט דער באַרימ­טער טשערנאָבילער מגיד, רבי מאָטל-מרדכי טווערסקי, איבערגעצײַגט די מויד חתונה צו האָבן מיט אַ חשובֿן רבֿ. אין אַ וואָך נאָך דער חתונה, האָט דאָס פּאָרפֿאָלק זיך געגט, ווײַל דער מאַן האָט מורא געהאַט זי אָנצורירן.

כּדי זיך צו ראַטעווען פֿון מחלוקת, איז די "לודמירער מויד" אַוועקגעפֿאָרן קיין ארץ-ישׂראל און זיך באַזעצט אין ירושלים, וווּ זי האָט באַלד באַקומען אַ רעפּוטאַציע פֿון אַ מקובלטע און צוגעצויגן אַ נײַעם קרײַז חסי­דים. איר שם האָט זיך פֿאַרשפּרייט אַזוי ווײַט, אַז אַפֿילו די אַראַבער פֿלעגן צו איר קומען פֿאַר אַ ברכה, און געהאַלטן זי פֿאַר אַ צדיקת.

אין 1888 איז חנה-רחל ווערבערמאַכער ניפֿטר געוואָרן. נאָך איר טויט, האָבן אירע חסידים ממשיך געווען צו לייגן קוויטלעך מיט בקשות אויף איר קבֿר, אויפֿן הר-הזיתים אין ירושלים.

הגם די "לודמירער מויד" איז, מסתּמא, די באַקאַנטסטע חסידישע "רביטע", איז זי ווײַט נישט די איינציקע. אַפֿילו אין די קרײַזן, וווּ פֿרויען באַקומען בלויז אַ מינימאַלע רע­ליגיעזע בילדונג, ווערן גרויסע רביצינס צו­מאָל מער באַערט, ווי די רביים. צום בײַ­שפּיל, נאָכן טויט פֿונעם סאַטמאַרער רבין, יואל טייטלבוים, האָבן אַ טייל סאַטמאַרער חסידים נישט אָנערקענט זײַן פּלימעניק ווי דעם נײַעם מנהיג; אַנשטאָט אים, האָבן זיי אָנגענומען די אַלטע סאַטמאַרער רביצין, אַלטע-פֿייגע, ווי זייער גײַסטיקע עצה-גע­בערין; ביז איר טויט, מיט 7 יאָר צוריק, האָט בײַ די סאַטמאַרער עקזיסטירט אַ גאַנ­צע גרופּע, וועלכע האָט זיך צומאָל אַליין גערופֿן "רביצינס חסידים".

דער פֿריִערדיקער ליובאַוויטשער רבי, יוסף-יצחק שניאורסאָן, האָט געשריבן, אַז אין די געהיימע קרײַזן פֿון מיזרח-אייראָפּעיִשע צדיקים-נסתּרים, האָבן די פֿרויען כּסדר גע­לערנט תּורה. הגם אין אַ טייל חסידישע קרײַזן, בפֿרט אין גאַליציע, איז אָנגענומען אַ שטרענגער פֿאַרבאָט, לויט וועלכן אַ פֿרוי טאָר נישט לערנען "מענערישע" זאַכן, האָבן די פֿרויען אין אַ טייל רבישע משפּחות געלערנט נישט ווייניקער, ווי די מענער. עטלעכע פֿרויען אין דער דינאַסטיע פֿון די בעלזער רביים פֿלעגן אָננעמען "קוויטלעך" מיט בקשות, און האָבן געהאַט אַ רעפּוטאַציע פֿון בעלי-מופֿתים. דער "שׂר-שלום" — דער ערשטער בעלזער רבי, שלום רוקח — האָט אַמאָל געזאָגט וועגן זײַן טאָכטער איידל, אַז "איר פֿעלט בלויז אַ שטרײַמל"; בײַ אַ טייל חסידים איז די הײַנטיקע בעלזער רביצין מער פּאָפּולער, ווי דער רבי.

חנה-חווה טווערסקי, די טאָכטער פֿונעם דערמאָנטן טשערנאָבילער מגיד, וועלכער האָט איבערגעצײַגט די לודמירער מויד חתונה צו האָבן, פֿלעגט אויך אָננעמען די "קוויטלעך" און באַהאַנדלען מיסטישע ענינים מיט די חסידים; זי פֿלעגט אויך דרשענען אייגענע דבֿרי-חסידות. פּערל שאַפּיראָ, די טאָכטער פֿונעם קאָזשניצער רבין, פֿלעגט טראָגן ציצית און דאַוונען מיט אַ טלית און גאַרטל. אין דער חסידישער געשיכטע זענען געווען צענדליקער אַזעלכע פֿאַלן.

די חב״ד רביים, בפֿרט רבי שלום-דובער שניאורסאָן (רש״ב), האָבן געשריבן, אַז הגם אין דער הײַנטיקער וועלט פֿאַרנעמען די מענער אָפֿט אַ העכער אָרט, זענען די פֿרויען בעצם גלײַך מיט די מענער, און, אין אַ צאָל גײַסטיקע אַספּעקטן, העכער. צוליב דער גרויסער צאָל בעל-תּשובֿות אין דער הײַנטיקער חב״ד-באַוועגונג, וועלכע סימפּאַטיזירן די פֿעמיניסטישע אידעען, זענען אַזעלכע קאָנצעפּציעס זייער פּאָפּולער צווישן די הײַנטיקע ליובאַוויטשער פֿרויען, וואָס אַ טייל פֿון זיי פֿירן לעקציעס און דרשענען אייגענע חידושים אין חסידות.

אָנהייב אויגוסט פּלאַנירט דער אַמערי­קאַנער פֿאַרלאַג "Inner Traditions" צו פּובליקירן אַן אינטערעסאַנט בוך: "קבלהדיקע תּורות פֿון די נבֿיאות" ("Kabbalistic Teachings of the Female Prophets"). די מחברטע, זוהרה מייערהאָף-היעראָנימוס, אַ סאָציאַלע אַקטיוויסטקע און קינסטלערין פֿונעם שטאַט מערילענד, האָט געזאַמלט פֿאַר­שיידענע פּירושים אויף די נבֿואות פֿון זיבן תּנ״כישע העלדינס, ווי אויך אַ סך אייגענע חידושים. אין די קבלה-ספֿרים ווערן די זיבן נבֿיאות — שׂרה, מרים, דבֿורה, חנה, אַבֿיגיל, חולדה און אסתּר — אַסאָציִיִרט מיט די זיבן ספֿירות, ענלעך צו די זיבן "אושפּיזין", מיט וועלכע עס ווערן גײַסטיק פֿאַרבונדן די סוכּות-טעג.

הגם, ווי עס שטייט אין גמרא, האָט די "עכטע" נבֿואה זיך אָפּגעשטעלט מיט איבער 2,000 יאָר צוריק, האָבן אַ סך חסידישע צדיקים געהאַט נבֿיאיִשע חזיונות. רבי יעקבֿ-יצחק פֿון לובלין, וועלכן די חסידים האָבן אָנגערופֿן, צוליב זײַן נבֿיאיִשן כּוח, "דער הייליקער חוזה", איז אַמאָל געקומען צו גאַסט צום אייניקל פֿונעם בעל-שם-טובֿ, רבי ברוך מעזביזשער. שבת בײַטאָג, בײַ דער סעודה, האָט מען אַוועקגעזעצט דעם "חוזה" קעגן איבער רב ברוכס טאָכטער; נאָך דער סעודה, האָט רב ברוך אָרגאַניזירט אַן "עלית-הנשמה" — אַ מעדיטאַציע, דורך וועלכער אַ צדיקס נשמה קאָן אַרויספֿליִען אין די גײַסטיקע וועלטן.

מיט דער הילף פֿון רב ברוכס טאַבעק-פּושקע, זענען די באַטייליקטע אַרײַנגעפֿאַלן אין אַ טראַנס, און האָבן זיך געלאָזט אין אַ מיסטישער "נסיעה". דער "חוזה" האָט דער­זען, אַז רב ברוכס טאָכטער האָט דערגרייכט די העכערע מדרגות, איידער ער אַליין; ווען ער האָט זיך אויפֿגעוועקט פֿונעם טראַנס, האָט ער געטענהט: "ווי אַזוי פֿאַרגינט זיך אַ ילוד-אשה ממשיך צו זײַן אַזעלכע גרויסע נשמות אין די גופֿים פֿון נקבֿות?"

די טאָכטער, וועלכע איז געזעסן קעגן איבער דעם "חוזה", האָט געוואָרפֿן אויף אים אַ שאַרפֿן בליק, ווײַל זי האָט געהאַט "תּקיפֿות של אַדמו״רים" — דעם גײַסטיקן כּוח פֿון אַ עכטן חסידישן רבין. דער גאַ­ליציאַנער צדיק, וועלכער איז בכלל נישט גע­ווען צוגעוווינט צו זיצן לעבן אַ פֿרוי, איז געוואָרן אויפֿגערעגט; צוליב זײַן הקפּדה, איז רב ברוכס טאָכטער געוואָרן נידה און אַנטלאָפֿן פֿונעם טיש. די צדיקים האָבן זיך צעקריגט, און מיט אַ טאָג שפּעטער איז דער "חוזה" אַוועקגעפֿאָרן צוריק קיין לובלין.

צוליב דעם אומגעוויינטלעכן כאַראַקטער פֿון דער דאָזיקער מעשׂה, ווערט זי געבראַכט אין ס׳רובֿ הײַנטיקע אויסגאַבעס פֿון די חסי­דישע מעשׂה-ביכער אין אַ שטאַרק צענ­זו­רירטער פֿאָרמע. אַן אַנדער חסידישע מעשׂה, וועלכע איז אויך פֿאַרקירצט געוואָרן צוליב איר "סובווערסיוון" כאַראַקטער, האָט צו טאָן מיט דעם, ווי אַ גרויסער צדיק האָט דער­זען ג-טלעכקייט אין אַ צורה פֿון אַ פֿרוי.

על-פּי-חסידות, אַנטוויקלט זיך די גאַנ­צע וועלט אינעם דיאַלעקטישן באַלאַנס פֿון מענערלעכע און ווײַבערלעכע כּוחות, וואָס שטאַמען פֿון פֿאַרשיידענע אַספּעקטן פֿון ג-טלעכקייט. הגם צו ג-ט אַליין, אין זײַן ענדלאָזיקן עצם, איז נישט שייך, חלילה, קיין צורה, ווײַזט ער זיך אַרויס אינעם שׂכל פֿון נבֿיאים אין פֿאַרשיידענע פֿאָרמען — לאַוו-דווקא תּמיד "מענערלעכע".

אינעם ספֿר "מגילת-סתּרים", דער טאָג­בוך פֿונעם ערשטן קאָמאַרנער רבין, יצחק אײַזיק יהודה יחיאל סאַפֿרין, ווערט דער­ציילט, ווי דער מחבר האָט אַמאָל שטאַרק גע­וויינט וועגן דעם "גלות" פֿון שכינה, ביז ער האָט געחלשט. אין אַ חלום, האָט ער דער­זען אַ וויזיע פֿון אַ אומערדיש-שיין מיידל, באַצירט מיט 24 צירונגען, "ליכטיקער ווי די מיטאָגדיקע זון", וועלכע האָט אים גע­זאָגט: "שטאַרק זיך, מײַן זון". דער צדיק האָט געוואָלט דערזען איר פּנים, אָבער נישט גע­קענט, ווי עס שטייט: "ופּני לא יראו" — "און מײַן פּנים וועט איר נישט קאָנען זען"; ווײַל די וויזיע פֿון דער הייליקער שכינה וואָלט אים געוויזן איר פּנים, וואָלט ער געשטאָרבן.

אַ צאָל וויכטיקע פּרטים וועגן דער דאָזיקער מעשׂה זענען אויסגעמיטן געוואָרן אין דער פּובליקירטער ווערסיע פֿון "מגילת-סתּרים".

פֿאַר אַ טייל הײַנטיקע פֿעמיניסטן איז די "לודמירער מויד" געוואָרן אַ סימבאָל פֿון בונטאַרישקייט און נאָנקאָנפֿאָרמיזם. ווי יצחק באַשעוויס דערציילט אין זײַן ראָ­מאַן "שאָשע", האָט די מעשׂה וועגן דער אומ­געוויינטלעכער "רביטע" אינספּירירט זײַן באַקאַנטע דערציילונג "יענטל". אין זײַן זאַמלונג עסייען וועגן באַשעוויסן, "אַנט­דעקנדיק דעם קאַנאָן", דערקלערט פּראָפֿ׳ דוד ניל מילער, אַז די אַקטריסע בעטי סלאָנים, אַ העלדין פֿון "שאָשע", האָט "געקעמפֿט, אַזוי ווי די לודמירער מויד, קעגן דעם מענערלעכן ג-ט, וועלכער האָט געגעבן אַלע העכסטע פּריווילעגיעס צו מענער".

הגם די פֿרויען האָבן פֿאַרנומען אַ רע­לאַ­טיוו באַשיידענע ראָלע אין דער טראַ­די­ציאָנעלער חסידישער געזעלשאַפֿט, האָט מען זיי געשאַצט זייער הויך, ווי די ערדישע מאַני­פֿעסטאַציעס פֿון דער הייליקער שכינה.

צום באַדויערן, איגנאָרירן אַ טייל פֿאָר­שער דעם מיסטישן גײַסט פֿון דער מיזרח-אייראָפּעיִשער ייִדישער וועלט, און באַ­טראַכטן זי אינעם ליכט פֿון "טרוקענע" סאָ­ציאַ­לע סיכ­סוכים און פּסיכאָלאָגישע דראַ­מעס. אַ סך מענטשן מיינען נאָך אַלץ, אַז די איינ­ציקע אינ­טעלעקטועלע עליט אין די אַש­כּנזי­שע ייִדישע קהילות זענען געווען די משׂכּי­לים, און אַז די חסידים פֿלעגן זײַן, כּלומרשט, פֿאַר­טאָן אין כּלערליי "אומזיניקע" גליי­בע­נישן און "פּערזענלעכקייט-קולטן" פֿון צדיקים.

אין דער אמתן, איז אַזאַ אייראָ-צענ­טרי­סטישער צוגאַנג נישט באַרעכטיקט. די חסי­דישע רביים, ווי אויך די מקובלים פֿון די פֿריִערדיקע תּקופֿות, האָבן זיך פֿאַרנומען מיט גאָר טיפֿע אינטעלעקטועלע פֿראַגעס, און כּסדר אַנטוויקלט חידושדיקע פֿילאָסאָפֿישע און סאָציאַלע טעאָריעס — צומאָל זייער רעוואָלוציאָנערע. דער געדאַנקען-גאַנג פֿון דער אַמאָליקער חסידישער וועלט, וווּ מע האָט געשעצט פּערזענלעכע מיסטישע דער­פֿאַרונג מער ווי פֿאָרמעלע פֿילאָסאָפֿיע, שיידט זיך אָבער אונטער פֿונעם ראַציאָנעלן וועג פֿון ס׳רובֿ אייראָפּעיִשע פֿילאָסאָפֿן, און דערמאָנט גיכער די חכמה פֿון סופֿישע דערווישן אָדער אינדישע יאָגן.

אין אַ סך אַספּעקטן, קאָן די וועלט פֿון מיזרח-אייראָפּעיִשע חסידים, פֿול מיט געהיימע מיסטישע טראַדיציעס, מעדיטאַ­ציעס, חזיונות, וואַנדערנדיקע מגידים און עקזאַלטירטע עובֿדי-השם, באַטראַכט ווערן ווי אַ "בריק" צווישן דער מיזרחדיקער און מערבֿדיקער ציוויליזאַציע. ס׳איז אויך קלאָר, אַז דאָס אַמאָליקע לעבן אין מיזרח-אייראָפּע, נישט נאָר בײַ ייִדן, איז געווען בכלל ווײַט "כּמזרח ממערבֿ" פֿון דער הײַנטיקער מע­כאַנישער, אורבאַניזירטער געזעלשאַפֿט, הגם דאָס לייענען וווּנדערלעכע אַלטע מע­שׂיות ברענגט אונדז צומאָל אַ געפֿיל פֿון האָבן אַ שײַכות צו דער פֿאַרלוירענער ראָמאַנ­טישקייט און לעבעדיקייט פֿון פֿאַרגאַנגענע תּקופֿות.