ווען איך בין געווען אַ קינד, האָב איך ניט געוווּסט, אַז דעם פֿענאָמען רופֿט מען "בעל-פּה-געשיכטע" (oral history). אָבער מיר איז שוין געווען קלאָר, אַז קיין פֿאַרלאָזלעכע זאַך איז עס ניט. צו מײַן זיידן פֿלעגט אָפֿט מאָל אַרײַנגיין אַ ייִד, וואָס האָט געהייסן קריטשעווסקי. אויף וויפֿל איך געדענק (בעל-פּה-געשיכטע!), איז קריטשעווסקי געווען דער איינציקער מענטש, וואָס האָט ניט גע­הערט צו אונד­זער משפּחה, אָבער פֿלעגט זיך אַרײַנ­שטעלן צום זיידן סתּם אַזוי. די אַנ­דערע פֿלעגן קומען צו אים, ער זאָל פֿאַר זיי שעכטן אַ הון, אַ קאַטשקע צי אַ גאַנדז. אָן אַ שמועס, אַ קורצן צי אַ לענגערן, פֿלעגן זיי, פֿאַרשטייט זיך, ניט אַוועקגיין, אָבער דאָס איז שוין געווען אַ בײַ-פּראָדוקט פֿונעם שוחט-געשעפֿט.

קריטשעווסקי, אָבער, פֿלעגט קומען נאָר צוליב כאַפּן אַ שמועס, אין ייִדיש, פֿאַר­שטייט זיך. אַ סבֿרא, אַז ער האָט זיך גע­פֿילט עלנט. סײַ ער, סײַ מײַן זיידע זײַנען אַ מאָל געווען סאָלדאַטן אין דער רוסישער אַרמיי. דער זיידע האָט זײַנס אָפּגעדינט נאָך פֿאַר דער ערשטער וועלט-מלחמה, און קריטשעווסקי — וואָס איז אַ פּנים געווען ייִנ­גער — איז אָפּגעבריט געווען מיטן פֿײַער פֿו­נעם "גרויסן קריג". יעדער שמועס האָט ער אַזוי אָדער אַנדערש געפֿירט צום סאַ­מע העראָיִשן מאָמענט אין זײַן מיליטערי­שער קאַריערע — ווען ער האָט גענומען אין געפֿאַנגענשאַפֿט אַן עסטרײַכישן זעלנער. יעדעס מאָל האָט די געשיכטע געקלונגען אַ ביסל צי אַפֿילו היפּש אַנדערש.

ס'איז ניט אויסגעשלאָסן, אַז איך האָב שוין געשריבן וועגן דעם "קריטשעוו­סקי-ענין", ווײַל די דאָזיקע דערפֿאַרונג איז גע­וואָרן אַ מין קערפּונקט אין מײַן אויפֿנע­מען די וועלט בכלל און (שוין אַ סך שפּע­טער) די קוואַלן פֿון היסטאָרישער אינ­פֿאָרמאַ­ציע בפֿרט. איך רעד ניט וועגן פּאַטאַ­לאָ­גי­שע ליגנער — אַזעלכע טיפּן איז מיר אויס­גע­קו­מען צו באַגעגענען ניט איין מאָל אין מײַן לעבן. אָבער אַפֿילו אויפֿ­ריכ­טיקע לײַט פּלאָנטערן איבער די כראָנאָלאָגיע און די פּרטים פֿון געשעע­נישן. עס קען ווערן באַזונ­דערס גע­פֿער­לעך, ווען די בעל-פּה-גע­שיכ­טע ווערט פֿאַר­שריבן און פֿאַרעפֿנט­לעכט, ווײַל דאָס פֿאַר­וואַנדלט די גאַנצע מעשׂה אין אַ שטיקל "דאָקומענט".

דאָס הייסט ניט, אַז איך בין אַ קאַ­טעגאָרישער קעגנער פֿון בעל-פּה-געשיכטע ווי אַ קוואַל פֿון אינפֿאָרמאַציע, איך האַלט אָבער, אַז מע דאַרף דאָס דערציילטע באַ­טראַכטן פֿון אַלע זײַטן און נוצן זייער פֿאָר­זיכטיק. אָפֿט מאָל דאַרף מען ניט זײַן צו קלוג, כּדי פֿאַרשטיין, אַז די סחורה איז אין גאַנצן ניט פֿאַרלאָזלעך, פּשוט ווײַל ס'איז צו קליין פֿאַר אַ הונט און צו גרויס פֿאַר אַ קאַץ. ס'איז אַ סך געפֿערלעכער, ווען די באָבע-מעשׂה קלינגט זייער קוראַנט און קיין צוטריט צו אַנדערע קוואַלן איז ניטאָ.

איך קען ברענגען ניט ווייניק דוג­מאָות פֿון אַ פֿאַרפֿירערישן עדות-זאָגן און עדות-שרײַבן. באַזונדערס אינטריגירט מיך שוין לאַנ­גע יאָרן די געשיכטע פֿון בערנאַרד טור­נערס אַרטיקל, וואָס איז אַרויס אין "די גאָלדענע קייט", נומ' 25, אין יאָר 1956. דער אַרטיקל הייסט "מײַן באַגעגעניש מיט דוד בערגעלסאָן און איציק פֿעפֿער אין סאָוועטישן אַרבעט-לאַגער בראַטסק". דער מחבר דערציילט, ווי אַזוי ער האָט כּלומרשט באַגעגנט די סאָוועטיש-ייִדישע שרײַ­בער אין דעם סיבירער לאַגער און אַז ביי­דע שרײַבער האָבן אים דערציילט וועגן דער מיאוסער ראָלע פֿון איליאַ ערענבורג — אַז יענער האָט זיי געמסרט.

מיר ווייסן, אַז בערגעלסאָן און פֿעפֿער זײַנען ניט געווען פֿאַרשיקט אין קיין שום לאַגער, מע האָט זיי די גאַנצע צײַט, ביזן 12טן אויגוסט 1952 (ווען מע האָט זיי דערשאָסן), געהאַלטן אין תּפֿיסה אין מאָסקווע. ס'איז באַוווּסט אויך, אַז ערענבורג האָט גאָר ניט געשפּילט די ראָלע, וועגן וועלכער עס האָט דערציילט דער אַרטיקל.

אָבער אין 1956 האָט מען וועגן דעם ניט געוווּסט און אויפֿגענומען בערנאַרד טורנערס פֿאַנטאַזיע פֿאַר ריין געלט. זײַן "דאָקומענט", מישטיינס געזאָגט, האָט מען איבערגעזעצט אויף ענגליש, פֿראַנצויזיש און אפֿשר נאָך אַנדערע שפּראַכן. מע האָט אים ציטירט אין זשורנאַליסטישע און אַקאַ­דעמישע אַרבעטן אַזש ביז די אָנהייב 1990ער יאָרן, ווען די סאָוועטישע אַרכיוון האָבן סוף-כּל-סוף געעפֿנט די סודות פֿון דעם פּראָצעס אַרום דעם ייִדישן אַנטי-פֿאַ­שיסטישן קאָמיטעט.

די בריטישע פּסיכאָלאָגישע געזעל­שאַפֿט האָט דעם 11טן יולי אַרויסגעגעבן אַ באַ­ריכט פֿון אַ פֿאָרשונג, וואָס הייסט "זכּרון און דער געזעץ" (Memory and the Law). דער באַריכט רעקאָמענדירט צו זײַן פֿאָר­זיכטיק בײַם באַזירן זיך אויפֿן עדות-זאָגן. דער הויפּט-מחבר, מאַרטין קאָרנוויי (פֿון לידס-אוניווערסיטעט) האַלט, אַז בדרך-כּלל טאָר מען זיך ניט פֿאַרלאָזן אויסשליסלעך אויף דעם וואָס די עדות זאָגן אין געריכט. מענטשן געדענקען ניט די געשעענישן גו­פֿא, נײַערט זייערע דערפֿאַרונגען בעת די געשעענישן. נאָך מער: מענטשן "געדענ­קען" צו מאָל אויך די געשעענישן, אין וועל­כע זיי האָבן זיך ניט באַטייליקט. באַזונ­דערס וויי­ניק פֿאַרלאָזלעך זײַנען די זכרונות פֿון קינ­דער און עלטערע לײַט.

דער דאָזיקער באַנד קען צוניץ קומען אויך די היסטאָריקער, וואָס פֿאַרלאָזן זיך צו פֿיל אויף בעל-פּה-געשיכטעס.