 |
| פּסח פֿישמאַן |
| Credit: Frank Burkhardt |
אויף וואָס איך האָב זיך יאָ געריכט, אָבער נישט אויפֿן פּלוצעמדיקן טויט פֿון מײַן גוטן פֿרײַנד פּסח פֿישמאַן. ערשטנס, ווײַל ער איז געווען אַן אײַנגעפֿונדעוועטער פֿאַקטאָר אויף דער מישטיינס געזאָגט, ייִדישער גאַס. ער האָט געגעבן ייִדיש קלאַסן וווּ נאָר מען האָט אים פֿאַרבעטן, אַפֿילו אַרומגעפֿאָרן איבער דײַטשלאַנד מיט אַ קלעזמער־קאַפּעליע, וווּ ער האָט דערציילט ייִדישע מעשׂיות פֿאַרן פֿאַרזאַמלטן עולם דײַטשן. זיכער האָט ער געליטן, מען האָט אים נישט אָפּגעשאַצט און נישט געשאַנעוועט. ער איז געווען אַ מענטש וואָס האָט נישט אַדורכגעלאָזט קיין קריוודע אָדער אַן עוולה, נישט געקענט זיך צוקוקן צו די קהלשע געשעפֿטן מצד די ייִדישע אָרגאַניזאַציעס. קריוודעס און עוולות נישט דווקא געצילט אין זײַן ריכטונג, נאָר ממש געצילט אין האַרצן פֿון זײַן מאַמע־לשון, זײַן שפּראַך, מיט וועלכער ער האָט זיך אַרומגעטראָגן ווי אַ מאַמע טראָגט זיך אַרום מיט אַ קראַנק עופֿעלע אין אַ זאַווערוכע. אַרום אים האָט זיך געשפּרייט אַ ייִדישער מידבר, און בײַ אים איז דאָס חיות ממש אויסגעגאַנגען פֿון פֿאַרדראָס.
ווי האָב איך זיך מיט אים באַקענט: עס איז אַמאָל געווען אַ טײַערע פֿרוי און ייִדישע לערערין וועלכע האָט געהייסן גיטל ראַק. מיט אַ מאָל קלינגט מיר גיטל און מאַכט:
"אַזוי ווי דו האָסט זיך נישט לאַנג צוריק אַרײַנגעצויגן אין אַ צוויי־משפּחהדיק הויז לעבן די אַמאַלגעמייטעד־הײַזער אין דער בראָנקס, און האָסט אַ קליין דירהלע צו פֿאַרדינגען, ברענג איך דיר באַלד אַ יונגן־מאַן, אַ ייִדישן לערער פֿון אַרגענטינע. ער וועט זיך פֿילן היימיש בײַ אײַך!"
דאָס יאָר איז געווען 1965, ווען פֿישמאַן האָט זיך אַרײַנגעצויגן אינעם קליינעם דירהלע און אָפּגעוווינט מיט אונדז אַ דרײַ־פֿיר יאָר. פֿון דעמאָלט אָן זײַנען מיר פֿאַרבליבן בוזעם־פֿרײַנד, געטיילט זיך מיט די איבערלעבונגען און געלאַכט מיט יאַשטשערקעס.
און איצט הערט אַ מעשׂה, ווי אַזוי איז די ידיעה פֿון זײַן פּטירה דערגאַנגען צו מיר. איך פֿאַרברענג מײַנע ווינטער־פֿעריען אין פֿלאָרידע, לעבן מײַנע קינדער און אייניקלעך. דאָס הייסט אָנדערטהאַלבן חדשים ווען מען לערנט נישט אין קאָלומביע. בעט איך זיך אײַן בײַ פּסחן טעלעפֿאָניש:
"לאָז איבער די ניו־יאָרקער קעלטן. האָסט דאָך דאָ אַ חבֿר וועלכער גיט דיר יעדן ווינטער אַ דירה דווקא לעבן מיר. אויף וועמען וואַרטסטו?
אָבער פֿישמאַן איז געווען אַ ייִד אַן עקשן, און זיך קיין מאָל נישט צוגעהערט. זיץ איך אַזוי אין פֿלאָרידע, אינעם קליינעם שטעטעלע "קאָראַל־ספּרינגס," און געפֿין אויך לעבן מיר, אין דער ביבליאָטעק פֿון "פּאַרקלענד" אַ שרײַבערס־קאַפֿע, וווּ עס זאַמלען זיך צונויף מענטשן וואָס שרײַבן פּאָעזיע, פּראָזע, נאָוועלן, אַלץ אין דער וועלט, און אַלץ אויף ענגליש. איבער אַ טוץ פֿון זיי טרעפֿן זיך יעדן פֿרײַטיק אין דער פֿרי אין דער ביבליאָטעק, און לייענען זייערע שאַפֿונגען. האָב איך זיך אויך צוגעשטעלט צום רומל. יעדע וואָך האָב איך געלייענט אַ זאַך וואָס האָט געהאַט צו טאָן מיט ייִדיש און מיטן ייִדיש־ייִדישן לעבן בכלל. און אַזוי ווי ס’רובֿ פֿון זיי זײַנען אַסימילירטע ייִדן און ייִדענעס, האָב איך זיי אויפֿגעפֿרישט זייערע ייִדישע אָנגעהעריקייטן. און יענעם פֿרײַטיק טאַקע, האָב איך אָנגשריבן אַ לאַכערײַקע וועגן פּסח פֿישמאַנען. עס האָט געהייסן: "אַ שמועס מיט ווי האָט ער געהייסן?"
(...A conversation with what’s his name)
און עס האָט זיך געלייענט אַזוי:
"נישט נאָר פֿאַרגעסן מײַנע אַלטע פֿרײַנד און באַקאַנטע די נעמען פֿון ערטער, פֿון אמאָליקע אַקטיאָרן און אַקטריסעס, שוין אָפּגערעדט פֿונעם פֿאַרלוירענעם בליק בשעת זיי פֿאַרגעסן פֿאַרוואָס זיי האָבן געעפֿנט דעם אײַזקאַסן. נישט וואָס איך בין די גאַנצע צעלייגערקע, האָב איך זיך אָבער געגעבן אַ נדר צו געדענקען די וויכטיקע זאַכן אין לעבן, ווי למשל די נעמען פֿון מײַנע קינדער."
רעדנדיק אַזוי מיט מײַן גוטן פֿרײַנד פּסחן, זאָגט ער מיר יענע וואָך:
"וועסט קיין מאָל נישט טרעפֿן ווער ס’איז געשטאָרבן בעת דו פּרעגלסט זיך דאָרטן אויף דער זון."
"ווער?" האָט עס מיר געגעבן אַ שטאָך אין האַרצן.
"ווי האָט ער געהייסן?" האָט ער געענטפֿערט.
"איך ווייס נישט. האָב איך אים געקענט?"
"נאָך ווי געקענט." האָט ער מיר פֿאַרזיכערט, "ער איז געווען אַ ייִדישער פּאָעט, נישט גוט באַקאַנט נעבעך, און ווען עס איז געקומען צום מאַכן אַ קערבל, איז עס אים אָנגעקומען מיט גרינע ווערעם. ווייסט דאָך שוין בײַ וועמען ער האָט געאַרבעט?"
"בײַ וועמען?"
"בײַ דעם אוממענטש, ווי האָט ער געהייסן דער פּאַסקודניאַק, דער דעמאַגאָג... ער האָט אים באַהאַנדלט מיט בלאָטע צו גלײַך. יענער איז אָפּגעזעסן אויפֿן בענקל צענדליקער יאָר און באַהאַנדלט די לערער ווי די וואָס מען טאָר זיך נישט צורירן אין אינדיע. כ’האָב שוין פֿאַרגעסן ווי ער האָט געהייסן?"
"נו, אויב ער איז געווען אַזאַ הונט מיט אויערן איז בעסער אַז מ’פֿאַרגעסט," האָב איך פּסחן געטרייסלט, "אָבער ווער איז געשטאָרבן?"
"נו, ווייסט דאָך שוין. ער האָט קיין מאָל נישט חתונה געהאַט און קיין קינדער נישט געהאַט. כאָטש ער האָט געשריבן פּאָעזיע פֿאַר קינדער."
איך האָב זיך גענומען דליביען דעם מוח. קאַדיע איז שוין לאַנג טויט, שיקע דריז איז שוין אויך נישטאָ. ווער קען דאָס זײַן?
"לאָז שוין אָפּ," מאַכט פֿישמאַן, "דערווײַל בין איך געגאַנגען זען אַ ייִדישע פֿאָרשטעלונג."
"ווי האָט זי געהייסן? ווער האָט זי געשריבן?" האָב איך געוואָלט וויסן.
"ווי האָט ער געהייסן?"
"הער מיך אויס פּסח. מיר האָבן געהאַט אַ שלל מיט ייִדישע שרײַבער. וואָס האָט ער אָנגעשריבן לעצטנס?"
"גאָרנישט מיט גאָרנישט!" האָט פּסח אַרײַנגעשריגן מיר אין טרײַבל. "ער איז געשטאָרבן מיט אַ צען יאָר צוריק אין מיאַמי ביטש. מען האָט אַפֿילו אַ נאָמען געגעבן אַ גאַס נאָך אים, אוי יאָ. ער האָט געוווּנען די נאָבעל־פּרעמיע פֿאַר ליטעראַטור."
"סאָל בעלאָו?"
"ניין! ניין! נישט סאָל בעלאָו. יענער איז געווען זײַן דם־שׂונא. בײַ יעדער געלעגנהייט פֿלעגט ער נישט אַדורכלאָזן צו דערמאָנען אַז יצחק באַשעוויס־זינגער איז טאַקע געווען אַ וועגעטאַריער, אָבער ער האָט ליב געהאַט צו צאַפּן מענטשלעך בלוט."
"הייסט עס אַז דו האָסט געזען עפּעס וואָס באַשעוויס־זינגער האָט אָנגעשריבן," האָב איך אים דערמאָנט, "וועלכע מעשׂה איז עס געווען? אַ פּאָר פֿון זיי האָט אַפֿילו האָליוווּד דורכגעכאַפּט."
"זיכער, 'יענטל.’ ווי האָט זי געהייסן? די אַקטריסע מיין איך?"
"באַרבאַראַ סטרײַסאַנד. אָבער ווער איז געשטאָרבן?"
אין מיטן דעם געלעכטער, קלינגט מײַן צעל־טעלעפֿאָנדל אין טאַש. איך רײַס איבער דאָס לייענען און איך הער די שטים פֿון קאָליאַ באַראַדולין פֿון "אַרבעטער־רינג" אין ניו־יאָרק. יענער זאָגט מיר אָן די ביטערע בשׂורה:
"מרים! פּסח פֿישמאַן איז הײַנט אויף דער נאַכט געשטראָבן!"
ווי אַ דונער האָט עס מיך געטראָפֿן. פּונקט אין מיטן לייענען מײַן דיאַלאָג מיט פֿישמאַנען, ווען דער עולם קאַטשעט זיך פֿון געלעכטער, נעמט פֿישמאַן און שטאַרבט מיר אַוועק. איך לייג אַוועק דעם טעלעפֿאָן און זאָג:
"פּסח פֿישמאַן איז די נאַכט געשטאָרבן."
דער עולם צוהערער, וועלכע האָבן דאָ צום ערשטן מאָל געהערט דעם נאָמען פּסח פֿישמאַן, האָט אַרויסגעלאָזט אַ ביטערן קרעכץ אין מיטן לאַכן. די פֿירערין פֿון דער גרופּע קוקט מיך אָן און מאַכט:
"ערשטנס, ווען דו וואָלסט אָנגעשריבן דעם עפּיזאָד וואָלט דיר קיינער נישט געגלייבט. זינט מיר טרעפֿן זיך דאָ אין דער ביבליאָטעק און לייענען אונדזערע שאַפֿונגען איז נאָך אַזאַ זאַך נישט פֿאָרגעקומען. אָבער מיר ווילן דו זאָלסט פֿאַרענדיקן לייענען ווער ס’איז טאַקע געשטאָרבן."
איך נעם זיך צוזאַמען, און פֿאַרענדיק לייענען:
"ביסט כאָטש געווען אויף זײַן לוויה?" האָב איך געוואָלט וויסן.
"אַוודאי בין איך געווען," האָט זיך פֿישמאַן אָפּגערופֿן, "ווי דען, כ’בין נישט געווען. און ווייסט וועמען איך האָב דאָרט געטראָפֿן?"
"ווייסט דאָך שוין, דעם הויכן דראָנג וואָס לערנט טאַנצן. אַמאָל איז ער געווען אַ סטאַטיסט אין אַ פֿאָרשטעלונג וואָס דער לעקיש־בער האָט אָנגעשריבן."
"וועלכער לעקיש־בער?" האָב איך געוואָלט וויסן. מיר האָבן דאָך אַזוי פֿיל פֿון זיי. דאַנקען גאָט וואָס איך פֿאַרגעס זייערע נעמען. רעדנדיק פֿון אַ לעקיש־בער בין איך צוריק אַרויף אויף די רעלסן פֿון אונדזער געשפּרעך: "ווער זשע איז געשטאָרבן, פּסח?"
"אַלע האָבן אים באַהאַנדלט ווי אַ לעקיש־בער, דעם פּאָעט הייסט עס. אָבער בײַ דער לוויה האָט מען אים גערופֿן צדיק. וואַרט אַ רגע. איך מיין אַז זײַן נאָמען האָט זיך געענדיקט מיט אַ 'סקי.’"
"פּינסקי?"
"ניין!"
"ליפּסקי?"
"ניין!"
"קאַמינסקי?"
"ניין! ניין! ניין! האָב געדולד אַ רגעלע. איך קום דאָך פֿון אַרגענטינע, אַ שפּאַניש־רעדנדיק לאַנד, געדענק איך אַז בעת די אָקסנקאַמפֿן אין שפּאַניע, ווי פֿלעגט מען אויסרופֿן בעת דער מאַטאַדאָר האָט געהאַלטן בײַם שטעכן דעם אָקס?"
"דו מיינסט אָלעי!"
"אָליצקי. מאַטיס אָליצקי איז געשטאָרבן," האָט פּסח אויסגעשריגן ווי אַ געווינער.
"ברוך דיין אמת!" האָבן מיר אויסגעשעפּטשעט אין איינעם.
"פּסח!" האָב איך זיך אָפּגערופֿן, "מיר האָבן ערשט פֿאַרטאַכלעוועט אַ שעה בײַם פּרובירן געדענקען אַ נאָמען פֿון אַ מענטשן. אונדזער זכּרון טוט אונדז אָפּ אויף טערקיש. ער מעקט אָפּ צו ביסלעך גאַנצע שטחים פֿון אונדזער זכּרון."
"מירעלע!" האָט זיך פּסח צעבייזערט, "נעם מיך נישט אַרײַן אינעם רומל. איך קען זיך מײַן שטעטל אַליין באַשטיין."
דער עולם האָט שוין נישט געלאַכט און בײַ מיר האָט געקלאַפּט דאָס האַרץ. דער מוח האָט מאַרשירט ווי אונטער אַ קאָנוווי. פּסח פֿישמאַן איז געשטאָרבן. קיינער קען נישט פֿאַרנעמען זײַן אָרט. ער האָט מיט זײַן אַוועקגיין אויסגעליידיקט די ייִדיש־לערערישע פּראָפֿעסיע. ער האָט אין דער פּראָפֿעסיע אַרײַנגעלייגט לײַב און לעבן, האַרץ און נשמה און דער עיקר די שעפֿערישע ענערגיע פֿון אַ מענטשן וואָס איז דערצו צוגעגאַנגען מיט גרויס ליבשאַפֿט און איבערגעגעבנקייט. זײַנע סטודענטן אין "אַרבעטער־רינג" צי אין אַנדערע אינסטיטוציעס, אַלע, אַלע, האָבן אים ליב געהאַט ס’לעבן, און זיך געלערנט בײַ אים יאָרן־לאַנג. ער וועט זיי שטאַרק אויספֿעלן. און פֿון מיר איז אַוועק אַ מענטש מיט וועלכן איך האָב געקענט האַלטן אַ וויכּוח אויף ייִדיש, שפּאַרן זיך אויף ייִדיש, רעדן און באַרעדן אויף ייִדיש, שיטן מיט נאַרישקייטן און חכמות, ממש אויף טויזנטער טעמעס. און אַלע טעמעס זײַנען געווען געקניפּט און געבונדן מיט דער ייִדיש־ייִדישער וועלט, ווי נעבעכדיק זי זאָל נישט זײַן הײַנט צו טאָג. פּסח פֿישמאַן וועט מיר גאָר שטאַרק אויספֿעלן. מיט זײַן אַוועקגיין האָט ער פֿאַריתומט אונדז אַלעמען וואָס האָבן אים געקענט און די ייִדיש־לערערישע פּראָפֿעסיע.
כּבֿוד זײַן אָנדענק.