לעבן דעם "קאָלומבוס־קרײַז" אין מאַנהעטן האָט זיך מיט עטלעכע יאָר צוריק שטילערהייט געעפֿנט אַ קליינער מוזיי — "דער מוזיי פֿאַר ביבלישער קונסט" — מיטן שליחות אַרויסצוהייבן די פֿאַרשיידענע פֿאַרבינדונגען צווישן קונסט, רעליגיע און דער ביבל — וואָס פֿאַר די גרינדער, נעמט אַרײַן סײַ דעם ייִדישן תּנ״ך, סײַ דעם קריסטלעכן "נײַעם טעסטאַמענט". לויט זייער פּירסום ווילן זיי "פֿאַרבינדן די באַקאַנטע רעליגיעזע אימאַזשן מיט זייערע געשיכטעס, נישט נאָר קוקן אויף דער קונסט עסטעטיש, נאָר אויך באַטראַכטן זי דורך די פּערספּעקטיוון פֿון מינהג, לעבן־שטייגער, קולטורעלן קאָנטעקסט, פֿונקציע און דעם באַטײַט פֿונעם ווערק, ווען עס איז געשאַפֿן געוואָרן.

"אויפֿמערקזאַם! אויפֿמערקזאַם!"

מיט דעם וואָרט פֿלעג זיך אָנהייבן יעדע מעלדונג, וואָס האָט זיך געטראָגן פֿונעם הילכער אינעם זומער־לאַגער "קעמפּ המשך". אין אייראָפּע האָבן די ייִדיש־רעדער מסתּמא גיכער געניצט דאָס וואָרט "אַכטונג!", אָבער ס׳איז פֿאַרשטענדלעך פֿאַר וואָס אין "המשך" האָט מען דאָס וואָרט אויסגעמיטן. בײַ די גרינדער פֿון קעמפּ, וואָס אַלע האָבן איבערגעלעבט דעם חורבן, האָט "אַכטונג!" אפֿשר צו פֿיל דערמאָנט אין די באַפֿעלן פֿון די נאַצי־וועכטער.

באָריס סאַנדלער,
"רויטע שיכעלעך פֿאַר רייטשעל".
ניו־יאָרק׃"פֿאָרווערטס־אויסגאַבע", 2008.

זינט איר סאַמע אָנהייב איז די ייִדישע ליטעראַטור אַלוועלטלעך אין איר מהות. הגם דאָס רובֿ ייִדישע שרײַבער שטאַמען פֿון מיזרח־אייראָפּע, זאַפּן זיי אין משך פֿון זייער שעפֿערישן לעבן אַרײַּן ביז גאָר פֿאַרשידענע קולטורעלע השפּעות. דער זכר פֿון דער אַלטער היים קומט אין באַריר מיט נײַע אײַנדרוקן און דערפֿאַרונגען;

אַ נײַער נאָמען: בערל מינזבערג

בערל מינזבערג איז געבוירן געוואָרן אין קיִעוו אין 1969; נאָך זײַענדיק אַ סטודענט פֿונעם שטאָטישן פּאָליטעכנישן אינסטיטוט, האָט ער זיך באַטייליקט אין דעם ייִדישן אַנסאַמבל "ניגונים". שפּעטער האָט ער אָנגעפֿירט מיט אַ ייִדישן כאָר און געווען אַ חזן אין דער קיִעווער שיל.

אין אַמעריקע איז בערל פֿון יאָר 1993. זיך געלערנט דאָ חזנות אינעם ישיבֿה־אוניווערסיטעט, און פֿינאַנצן — אינעם פּעיס־אוניווערסיטעט. וווינט אין ברוקלין, ניו־יאָרק.

ווי עס ווערט דערציילט אין דער פֿאָריקער פּרשה, האָט פּרעה זיך אָפּגעזאָגט אויסצופֿירן משהס און אַהרנס בקשה צו לאָזן די ייִדן ברענגען קרבנות אינעם מדבר: "ווער איז אײַער ג-ט, אַז איך זאָל זיך צוהערן צו זײַן קול?".

ווי מיר האָבן עס באַהאַנדלט אינעם פֿריִערדיקן פּרשה־אַרטיקל, ווערט אין דער פֿאָריקער סדרה, "שמות", דערקלערט די סיבה, פֿאַרוואָס האָט דער באַשעפֿער אַ סך פֿאַרשיידענע נעמען.

אויף וואָס איך האָב זיך יאָ געריכט, אָבער נישט אויפֿן פּלוצעמדיקן טויט פֿון מײַן גוטן פֿרײַנד פּסח פֿישמאַן. ערשטנס, ווײַל ער איז געווען אַן אײַנגעפֿונדעוועטער פֿאַקטאָר אויף דער מישטיינס געזאָגט, ייִדישער גאַס. ער האָט געגעבן ייִדיש קלאַסן וווּ נאָר מען האָט אים פֿאַרבעטן, אַפֿילו אַרומגעפֿאָרן איבער דײַטשלאַנד מיט אַ קלעזמער־קאַפּעליע, וווּ ער האָט דערציילט ייִדישע מעשׂיות פֿאַרן פֿאַרזאַמלטן עולם דײַטשן. זיכער האָט ער געליטן, מען האָט אים נישט אָפּגעשאַצט און נישט געשאַנעוועט.

איך האָב זיך זייער דערפֿרייט, ווען אַ פֿרײַנד האָט מיר געבראַכט פֿון מאָסקווע אַ נײַ רוסיש בוך "פּאָעזיע און פּאָעטיק פֿון אַ שטאָט Поэзия и поэтика города: Wilno — ווילנע — Vilnius", וואָס איז דערשינען אין אַ בכּבֿודיקן פֿאַרלאַג. וואָס שייך "ןן" אויפֿן אָרט פֿון "וו", האָב איך זיך ניט פֿאַרפּלאָנטערט אין די ייִדישע אותיות — אַזוי שטייט עס טאַקע געשריבן אויף ביידע זײַטן פֿון דער הילע: "ןןילנע". נאָך מער: דער דאָזיקער דרוק־פֿעלער אַנטפּלעקט, ממש אויף אַ פֿרוידיאַנישן אופֿן, די פּראָבלעם פֿון אָט דער מאָנאָגראַפֿיע, וועלכע עס האָט אָנגעשריבן וואַלענטינאַ בריִאָ, אַ געוועזענע ווילנער אײַנוווינערין און הײַנט אַ מיטאַרבעטאָרין פֿון העברעיִשן אוניווערסיטעט אין ירושלים.

די עזה-מלחמה האָט זייער ברייטע אימפּליקאַציעס אין פֿאַרשיידענע געביטן פֿון ישׂראלדיקן לעבן, אַרײַנגערעכנט, פֿאַרשטייט זיך, די עקאָנאָמישע אַספּעקטן. אַ שטייגער, ס'איז אַן ערנסטער קלאַפּ פֿאַר טוריזם, וואָס גיט פּרנסה פֿאַר צענדליקער טויזנטער ישׂראלים און איז אַ וויכטיקער קוואַל פֿאַרן בודזשעט. מע דאַרף ניט זײַן זייער באַהאַוונט אין עקאָנאָמיע און פּאָליטיק, כּדי פֿאָרויסזען אַ ממשותדיקן באַרג-אַראָפּ אין דעם דאָזיקן סעקטאָר. איך האָב לעצטנס געלייענט אַן אינטערוויו מיט איינעם פֿון די ראָטשילדס,

ווי קומט עס, אַז אַזאַ ייִד ווי איר, וואָס לעבט שוין איבער פֿופֿציק יאָר אין לאַנד, זאָל נישט האָבן קיין אייגענע שטוב, קיין "מגרש"* און קיין סטאַבילן דאַך איבערן קאָפּ?" — האָט אַ בּעל־הבּית פֿון אַ דירה געפֿרעגט דעם דיכטער יוסף פּאַפּיערניקאָוון ווען דער איז געקומען צו אים וועגן דינגען אַ צימער, נאָך דעם ווי ער האָט געלייענט זײַן אַנאָנס אין דער צײַטונג.

אַזוי דערציילט אונדז יוסף פּאַפּיערניקאָוו אין אַ געמיטלעכן שמועס, אין וועלכן ער רעדט זיך אַראָפּ פֿון האַרצן וועגן דעם גפּרל פֿון אַ ייִדישן דיכטער, וועלכער איז גוט באַקאַנט אין אַלע ייִדישע קרײַזן איבער דער וועלט.

איציק מאַנגערס ליד "אויפֿן וועג שטייט אַ בוים" איז אפֿשר דאָס פּאָפּולערסטע ליד זײַנס. אין אַ געוויסער צײַט האָט מען געקענט הערן דאָס ליד פֿון מערסטע זינגערס, אַרײַנגערעכנט בען באָנוס, נחמה ליפֿשיץ, עמיל האָראָוועץ א"אַנד. סײַ די ווערטער, סײַ דער ניגון זײַנען רירנדיק, רופֿן אַרויס אַ געפֿיל פֿון וואַרעמקייט און נשמהדיקייט.