איציק מאַנגערס ליד "אויפֿן וועג שטייט אַ בוים" איז אפֿשר דאָס פּאָפּולערסטע ליד זײַנס. אין אַ געוויסער צײַט האָט מען געקענט הערן דאָס ליד פֿון מערסטע זינגערס, אַרײַנגערעכנט בען באָנוס, נחמה ליפֿשיץ, עמיל האָראָוועץ א"אַנד. סײַ די ווערטער, סײַ דער ניגון זײַנען רירנדיק, רופֿן אַרויס אַ געפֿיל פֿון וואַרעמקייט און נשמהדיקייט. מיר האָבן געהאַט דאָס פֿאַרגעניגן צו הערן דאָס ליד לעצטנס געזונגען און געשפּילט פֿון מרים־חיה סיגל און מנחם איידלמאַן אויף אַ חנוכּה־שׂימחה אין ייִוואָ. איז גוט צו דערמאָנען די פּשוטע ווערטער און אימאַזשן און סיפּור־המעשׂה פֿונעם פּרעכטיקן ליד.

אויפֿן וועג שטייט אַ בוים —
שטייט ער אײַנגעבויגן.
אַלע פֿייגל פֿונעם בוים
זײַנען זיך צעפֿלויגן.

דרײַ קיין מיזרח, דרײַ קיין מערבֿ,
און די רעשט קיין דרום.
און דעם בוים געלאָזט אַליין,
הפֿקר פֿאַרן שטורעם.

זאָג איך צו דער מאַמען: "הער!
זאָלסט מיר נאָר נישט שטערן —
וועל איך, מאַמע, איינס און צוויי —
באַלד אַ פֿויגל ווערן.

איך וועל זיצן אויפֿן בוים —
און וועל אים פֿאַרוויגן,
איבערן ווינטער מיט אַ טרייסט,
און מיט אַ שיינעם ניגון..."

זאָגט די מאַמע: "ניטע קינד!"
און זי וויינט מיט טרערן.
"קענסט חלילה אויפֿן בוים,
מיר פֿאַרפֿרוירן ווערן".

זאָג איך: "מאַמע! ס'איז אַ שאָד —
דײַנע שיינע אויגן".
און איידער וואָס און איידער ווען,
בין איך מיר אַ פֿויגל.

וויינט די מאַמע: "איציק קרוין!
נעם אום גאָטעס ווילן,
נעם כאָטש מיט אַ שאַליקל,
דו זאָלסט זיך נישט פֿאַרקילן.

די קאַלאָשן טו זיך אָן,
ס'גייט אַ שאַרפֿער ווינטער —
און די קוטשמע טו דיר אָן,
וויי איז מיר, און ווינד מיר.

און דאָס ווינטער־לײַבל נעם,
טו עס אָן, דו שוטה,
אויב דו ווילסט נישט זײַן קיין גאַסט,
צווישן אַלע טויטע".
כ'הייב די פֿליגל, ס'איז מיר שווער,
צופֿיל, צופֿיל זאַכן,
האָט די מאַמע אָנגעטאָן –
דעם פֿייגעלע, דעם שוואַכן.

קוק איך טרויעריק מיר אַרײַן —
אין דער מאַמעס אויגן.
ס'האָט איר ליבשאַפֿט נישט געלאָזט,
ווערן מיר אַ פֿויגל.

אויפֿן וועג שטייט אַ בוים —
שטייט ער אײַנגעבויגן.
אַלע פֿייגל פֿונעם בוים
זײַנען זיך צעפֿלויגן.

וועגן דעם ליד האָט מאַנגער אָנגעשריבן אַן עסיי "דער גורל פֿון אַ ליד" אין וועלכן ער דערציילט צוויי עפּיזאָדן וועגן דער ווירקונג פֿון ליד. (מיר ציטירן עטלעכע שטעלן).

אין 1948 האָט דער שרײַבער אפֿרים קאַגאַנאָווסקי אים דערציילט דעם ווײַטערדיקן עפּיזאָד:

איין מאָל איז ער, קאַגאַנאָווסקי, מיט נאָך אַ גרופּע ייִדישע שרײַבערס געפֿאָרן פֿון וואַרשע קיין לאָדזש. אין נאָרמאַלע צײַטן איז די רײַזע נישט קיין לאַנגע. אָבער דאָס מאָל איז ניט געווען קיין נאָרמאַלע צײַט. ס'איז געווען פּיכּף נאָך דער מלחמה. פּוילישע פּאָגראָמשטשיקעס האָבן נאָך געבושעוועט. דאָס ביסל ייִדן, וואָס זענען נאָך פֿאַרבליבן, איז זיי געווען גרויס אין די אויגן. האָט מען טאַקע דאָ און דאָרט, וווּ ס'האָט זיך געלאָזט, דערמאָרדעט ייִדן — די לעצטע ייִדן אין פּוילן. דער עיקר איז געווען געפֿערלעך צו פֿאָרן מיט דער באַן. בײַ קלענערע סטאַנציעס, וווּ דער צוג האָט זיך אָפּגעשטעלט, פֿלעגן זיך אַרײַנרײַסן באַוואָפֿנטע באַנדעס, אַראָפּנעמען יעדן ייִד און אים דערשיסן אויפֿן אָרט.

"דער וואַגאָן אין וועלכן מיר זענען געפֿאָרן איז געווען פֿול מיט פּאָליאַקן, פֿון צײַט צו צײַט האָט מען געהערט אַ 'פּראָשע פּאַני’ אָדער אַ 'פּשעפּראָשאַם’.

נאָר יעדעס מאָל ווען דער צוג האָט זיך דערנענטערט צו אַ קליינער סטאַנציע איז די געפֿאַר געוואָרן גרויס. פֿאַרשטייט זיך, אַז מיר זענען געוואָרן נערוועז, אַפֿילו בלאַס, אָט־אָט קען עס געשען.

אַן עלטערע פּוילישע פֿרוי וואָס איז געזעסן אין וואַגאָן, האָט באַמערקט דאָס אַלע מאָל בלייך ווערן און נערוועז ווערן פֿון די פּאָר ייִדן און זי האָט זיך אָפּגערופֿן אויף אַ קול: 'וואָס האָט איר אַזוי מורא? איר זענט צווישן מענטשן. פּוילישע מאַמעס זענען אויך מאַמעס'.

און די עלטערע פֿרוי האָט דערציילט, אַז זי האָט נישט לאַנג צוריק געלייענט אַ ייִדיש ליד 'אויפֿן וועג שטייט אַ בוים’ אין דער איבערזעצונג פֿון אַנטאָני סלאָנימסקי און דערפֿאַר האָט זי אונטערגעשטראָכן, אַז 'פּוילישע מאַמעס זענען אויך מאַמעס’.

דערהערנדיק אַ פֿרײַנדלעך פּויליש קול אין דעם פֿרעמדן פּוילישן וואַגאָן, איז אונדז געוואָרן גרינגער. מיר האָבן איר דערציילט, אַז מיר זענען אויך ייִדישע שרײַבערס און מיר קענען דעם פּאָעט, וואָס האָט געשריבן דאָס ליד. מיר האָבן דערפֿילט, אַז מיר האָבן אַ צד אין דעם פֿײַנדלעכן וואַגאָן און אַזוי שמועסנדיק, זענען מיר אָן קיין שום שטער אָנגעקומען קיין לאָדזש".

דער גאַנצער עפּיזאָד האָט מיך טיף גערירט. איך האָב קאַגאַנאָווסקין געזאָגט, אַז זיי האָבן אַ סך צו פֿאַרדאַנקען אַנטאָני סלאָנימסקיס שיינער פּוילישער איבערזעצונג פֿון מײַן ליד, וואָס האָט אָנגערירט איין פּויליש האַרץ אין אָט דעם פֿײַנדלעכן אָדער גלײַכגילטיקן "פּוילישן וואַגאָן".

"איך האָבן נאָך נישט פֿאַרענדיקט", האָט מיר קאַגאַנאָווסקי איבערגעשלאָגן די רייד, "ס'איז פֿאַראַן אַן עפּעס אין דעם עפּיזאָד.

די גאַנצע צײַט איז נעבן דער אָט־אָ עלטערער פּוילישער פֿרוי, וואָס האָט אַזוי באַגײַסטערט גערעדט וועגן דײַן ליד געזעסן אַ יונגע טיפּישע פּוילישע פֿרוי, אָט דאָס וואָס דײַטשן האָבן אָנגערופֿן 'אַריש’. זי האָט זיך צוגעהערט צום שמועס, דאָס פּנים שטרענג, אומבאַוועגלעך; די אויגן בלוי און קאַלט, זיכער נישט קיין ייִדנפֿרײַנד. אַזוי האָבן געטראַכט, די פּאָר ייִדישע שרײַבערס אין וואַגאָן. נאָר ווער דאַרף זיי? ס'פֿעלן אויס ייִדישע שׂונאים אין דעם וואַגאָן, אין דעם צוג, און אין פּוילן בכלל? די וואַרעמקייט מיט וועלכער די עלטערע פּוילישע פֿרוי האָט גערעדט וועגן אַ ייִדיש ליד, וועגן אַ ייִדישן פּאָעט, איז פֿאַר זיי געווען גענוג.

איז, ווי שוין געזאָגט, זענען מיר בשלום אָנגעקומען קיין לאָדזש. מיר האָבן זיך פֿרײַנדלעך געזעגנט מיט דער עלטערער פּוילישער פֿרוי. אויף דער יונגער פּוילישער שיקסע מיטן אומפֿרײַנדלעכן פּנים האָבן מיר זיך אַפֿילו נישט אומגעקוקט, אַבי מיר זענען דערפֿאָרן.

אַרויסגייענדיק פֿונעם וואָקזאַל אין לאָדזש, אָפּגעאָטעמט פֿרײַער, הערן מיר ווי עמעצער רופֿט:

"פּאַניע! פּאַניע!"

דאָס רופֿט די יונגע בלאָנדע פּוילישע שיקסע, וואָס מיר האָבן געטראָפֿן אין וואַגאָן. אָט די מיטן שטרענגן אומפֿרײַנדלעכן פּנים, זי ווינקט מיט דער האַנט צו אונדז. זי גייט גיך, וואַרט, וואַרט. אָט שטייט זי נעבן אונדז אַ פֿאַרסאָפּעטע, די בלויע אויגן זענען מער נישט קאַלט, נאָר ס'בלישטשען אין זיי טרערן. זי רעדט, זי דערציילט אין אַ מחיהדיקן פּוילישן ייִדיש.

'אַ געשיכטע, אַ פּשוטע, אַ נאָרמאַלע’. פֿאַרן צוואַנציקסטן יאָרהונדערט. די דײַטשן האָבן אַנטדעקט, אַז זייער אמתער געניוס איז נישט געווען בעטהאָווען, באַך, מאָצאַרט, געטע, העלדערלין, נאָר אַ פּוסט־און־פּאַסניק פֿון אַ קליין שטעטל אין עסטרײַך. געטאָס, גאַזקאַמערן. געציילטע ייִדן זענען געבליבן לעבן. אונטער די חורבֿות פֿון פּוילן, צווישן די געציילטע — זי, אַ דאַנק אַ גוטן אַרישן אויסזען, גוטע אַרישע פּאַפּירן און גוט ייִדיש געלט, אַז פּאָליאַקן זאָלן מאַכן אַ שווײַג, נישט אויסזאָגן, נישט אַרויסגעבן דאָרט וווּ מען דאַרף.

נאָך דער מלחמה האָט זי באַשלאָסן צו פֿאַרבלײַבן דאָס וואָס זי האָט געשפּילט די גאַנצע צײַט: אַ פּוילישע, אַן אַריערין; אַ וועק פֿון אַ טויטן ייִדישן גאָט; אַן אויסגעמאָרדעט פֿאָלק. וווּ זאָל זי גיין? און אָט זיצט זי אין אַ וואַגאָן, הערט ווי מען רעדט וועגן אַ ייִדישן פּאָעט, אַ ייִדיש ליד, ס'זענען נאָך פֿאַראַן ייִדישע שרײַבערס. אַלץ וואָס זי האָט באַהאַלטן הינטער דער שטרענגער פּוילישער מאַסקע אין וואַגאָן איז געווען אַן אָנשטעל, געשפּילט. זי האָט עס אונדז געוואָלט זאָגן, געמוזט זאָגן. ס'איז דאָס ערשטע מאָל זינט יאָרן וואָס זי האָט אַראָפּגעריסן די פּוילישע מאַסקע. איר זעט אַ ייִדיש פּנים און ייִדישע טרערן.

זי איז אַוועק פֿון אונדז, אַ ייִדיש ליד האָט אויפֿגעדעקט אַ ייִדיש פּנים. 'אויפֿן וועג שטייט אַ בוים’".

(דעם צווייטן אינצידענט וואָס מאַנגער באַשרײַבט וועלן מיר דרוקן אין קומענדיקן נומער פֿון די "פּערל").