כאָטש ער איז בעסער באַקאַנט פֿאַר זײַנע ראַדיאָ־דראַמעס, וואָס זײַנען געשפּילט געוואָרן צענדליקער יאָרן אויף דער ראַדיאָ־סטאַנציע "WEVD", איז נחום סטוטשקאָוו אויך געווען אַ באַדײַטנדיקער פֿילאָלאָג און לעקסיקאָגראַף, סײַ פֿון דער ייִדישער און סײַ פֿון דער העברעיִשער שפּראַך. אַחוץ זײַן טעאַטער־טעטיקייט, האָט ער, אין זײַן פֿרײַער צײַט, אַזוי צו זאָגן, אָנגעשריבן די דרײַ ריזיקע ביכער — דער "ייִדישער גראַמען־לעקסיקאָן", דער "אוצר פֿון דער ייִדישער שפּראַך", וואָס בלײַבט אַ יחיד־במינו, ווי אויך זײַן "אוצר השׂפֿה העבֿרית".
סטוטשקאָוו איז געבוירן געוואָרן אין אַ חסידישער משפּחה אין 1893 אין בראָק, אַ שטעטל נישט ווײַט פֿון לאָדזש. ווען ער איז געווען 16 יאָר אַלט, האָט ער שוין געשפּילט ייִדיש טעאַטער. ער האָט אויך פֿרי אַרויסגעוויזן אַ גוואַלדיקן טאַלאַנט פֿאַר שפּראַכן — ער האָט גערעדט רוסיש, פּויליש, ייִדיש, ענגליש, פֿראַנצויזיש, און העברעיִש. אין 1923 איז סטוטשקאָוו געפֿאָרן קיין אַמעריקע, וווּ ער האָט ממשיך געווען זײַן דראַמאַטישע קאַריערע. ער האָט געהאַט דערפֿאָלג אויף דער בינע, אָבער נאָך מער — אויף דעם ראַדיאָ.
אַ קורצע צײַט פֿאַר דעם ווי זײַן ייִדישער אוצר איז אַרויס אין 1950, האָט סטוטשקאָוו אָנגעהויבן אַ נײַע ראַדיאָ־פּראָגראַם "מאַמע־לשון", יעדן זונטיק 12:30 נאָך מיטאָג, אין וועלכער ער האָט געענטפֿערט אויף פֿראַגעס, אַרײַנגעשיקט פֿון זײַנע צוהערער, וועגן ייִדישע ווערטער און אויסדרוקן. ווײַל סטוטשקאָוו האָט געוווּסט, אַז ער רעדט צו "ייִדן פֿון אַ גאַנץ יאָר", האָט ער איבערגעגעבן זײַנע לינגוויסטישע חכמות אין אַ פּשוטער שפּראַך, מיט הומאָר און בילדערישקייט, אַזוי אַז ס׳איז הײַנט דאָס זעלבע פֿאַרגעניגן צו לייענען זײַנע קאָמענטאַרן ווי ס׳איז געווען זיי צו הערן מיט איבער 50 יאָר צוריק.
סטוטשקאָוו האָט אויפֿגעהיט ס׳רובֿ ראַדיאָ־סקריפּטן זײַנע, וואָס געפֿינען זיך הײַנט אין דער זאַמלונג פֿון דער ניו־יאָרקער עפֿנטלעכער שטאָט־ביבליאָטעק. מיטן ערשטן אַרטיקל גענומען פֿון סטוטשקאָווס פּראָגראַם "מאַמע־לשון", הייבן מיר אָן אונדזער נײַע רובריק, וואָס איר וועט געפֿינען אין אונדזער בײַלאַגע "אין דער וועלט פֿון ייִדיש" יעדע צוויי וואָכן.

---

אַרײַנפֿיר

צוויי טעמים האָבן מיך באַווויגן צו שאַפֿן דעם פּראָגראַם "מאַמע־לשון". טעם נומער איינס: נאָך דעם גרויסן חורבן אין אייראָפּע, ווען עמלקס מערדערישע האַנט האָט אָפּגעווישט זעקס מיליאָן ייִדן פֿון דער ערד, דעם ייִדישסטן, דעם שעפֿערישסטן טייל פֿון אונדזער פֿאָלק, איז מאַמע־לשון, ייִדיש, געבליבן אָן אַ מאַמען און אָן אַ טאַטן... איז מאַמע־לשון געבליבן אַ יתום און אויף אונדז אַמעריקאַנער ייִדן ליגט אַ טייל פֿון דעם גרויסן עול אָט דעם יתום אויפֿצוהאַלטן בײַם לעבן, אויב מיר ווילן לעבן בלײַבן ווי אַ פֿאָלק.
מאַמע־לשון איז דער באַנד, וואָס פֿאַר­קניפּט און פֿאַרבינדט אונדז מיט אונדזערע ברידער און שוועסטער, וואָס לעבן איבער גאָר דער וועלט. און מיט די וואָס זײַנען שוין נישטאָ צווישן די לעבעדיקע. אין מאַמע־לשון האָבן דורות ייִדן אויסגעוויינט זייער טרויער און אויסגעיובלט זייער פֿרייד; דורך מאַמע־לשון זײַנען מיר פֿאַרבונדן מיט זיי; זײַנען מיר אַ פֿאָלק מיט אַ פֿאַר­גאַנגענהייט, מיט אַ המשך. אָן מאַמע־לשון זײַנען מיר ווי ערשט נאָר וואָס געבוירענע, עלנטע, אויסגעליידיקטע פֿון יעדן ייִדישן אינהאַלט... זאָלן מיר געבן אונדזערע קינ­דער אַ ייִדישע דערציִונג, זאָלן מיר פֿאַר­שפּרייטן און אַנט­וויקלען די ייִדישע ליטע­ראַטור, די ייִדישע שפּראַך און אַזוי ווײַטער. און אַני־הקטן, נחום סטוטשקאָוו, אַן אַלט־פֿאַרליבטער אין מאַמע־לשון, וויל צוטראָגן מײַן חלק צו אָט דער אַרבעט. אין מײַן פּראָגראַם "מאַמע־לשון" וועל איך זיך בא­ַמיִען אײַך צו ווײַזן, ווי שיין און רײַך, ווי געשמאַק און זאַפֿטיק אונדזער לשון איז; ווי מיר האָבן זיך גאָר­נישט וואָס צו שעמען מיט אונדזער לשון לגבי אַנדערע. און ווער קען וויסן, אײַער ליבע צו מאַמע־לשון קען זיך נאָך אַזוי צעוואַקסן, אַז אַנשטאָט צו בעטן דעם "פֿלאָר" בײַם "טשערמאַן" און אַוועקלייגן אַ "ספּיץ" אין ענגליש, אַז די געדערעם זאָלן זיך איבערקערן, זאָלט איר בעטן אַ וואָרט בײַם פֿאָרזיצער און זיך צעדברן אין אַ געשמאַקן, היימישן ייִדיש, אַז בײַ אַלעמען זאָלן די פּנימער אויפֿלײַכטן. און ווער ווייסט? אפֿשר ריידן אַ מאָל אַ וואָרט ייִדיש אויך אין דער היים. דאָס איז דער קולטורע­לער טעם פֿון פּראָגראַם "מאַמע־לשון". דאָס איז מײַן טעם פֿאַר "מאַמע־לשון".
עס איז אָבער דאָ נאָך אַ צווייטער טעם, אַ פּערזענלעכער: אַ סך פֿון מײַנע צוהערער, וואָס לייענען אַ ייִדישע צײַטונג, זײַנען געווויר געוואָרן, אַז איך בין דער מחבר פֿון דעם "אוצר פֿון דער ייִדישער שפּראַך", און אַז אַזאַ אינסטיטוציע ווי דער "ייִדישער וויסנשאַפֿטלעכער אינסטיטוט" — ייִוואָ, איז זיך מתעסק מיט אַרויסגעבן אים. איז אויב אַזוי — בין איך דאָך אַ מומחה אין ייִדיש. איז דאָ בײַ וועמען עפּעס צו פֿרעגן. איז פֿרעגט מען. קריג איך בריוועלעך מיט שאלות: דער וויל וויסן דאָס, דער דאָס, כאָטש נעם און וואַרף אַוועק אַלע אַרבעטן און טו נישט מער — נאָר ענטפֿער בריוו. איז מיר אײַנגעפֿאַלן: אפֿשר וואָלט געווען אַ פּלאַן, איך זאָל אָט די שאלות ענטפֿערן דורך דער ראַדיאָ און שיסן צוויי האָזן מיט איין שאָס — אי איך וועל פֿאַרשפּאָרן אײַנטונקען אַ פּען, אי איך וועל האָבן אַ געלעגנהייט צו ריידן וועגן מאַמע־לשון!

איך גלײַך עס

אַ ייִד פֿון ברוקלין פֿרעגט מיך: צי קען מען זאָגן אין ייִדיש "איך גלײַך עס"...
קען מען, קען מען — מען וועט אײַך דערפֿאַר נישט אײַנזעצן, אָבער אַ ייִד וואָס איז אָפּגעהיט אין זײַן לשון קען זיך באַגיין אָן דעם. "איך גלײַך עס" איז אַן אַמערי­קאַניזם, איבערגעזעצט פֿון "אײַ לײַק איט". איז גוט, אַז איר זײַט אין אַמעריקע, וווּ מען פֿאַרשטייט ענגליש; וואָס טוט איר, ווען איר טרעפֿט זיך מיט אַ ייִדן פֿון אַרגענטינע, וואָס פֿאַרשטייט נישט קיין ענגליש? דער ייִד געפֿעלט אײַך און איר זאָגט אים: "איך גלײַך אײַך". וועט ער אויף אײַך אויססטאַרטשען אַ פּאָר אויגן און אײַך אָנקוקן: איר גלײַכט מיך? צו וועמען גלײַכט איר מיך?. צו וואָס נוצן אַזאַ צאַצקע אַ וואָרט, וואָס האָט נישט קיין ייִדישן טעם, ווען עס זײַנען דאָ אַזעלכע פּשוטע ייִדישע ווערטער ווי: איך האָב עס גערן, איך האָב עס האָלט, איך האָב עס ליב, עס געפֿעלט מיר, עס איז מיר צום האַרצן. און רעדט זיך עס וועגן אַ מיידל, אָדער אַ ווײַבל וואָס איר "גלײַכט", איז דאָך אַוודאי גוט; קענט איר זאָגן: זי איז מיר אײַנגעבאַקן אין האַרצן, איך האָב זי ליב בלבֿ־ונפֿש, מיט האַרץ און נשמה, איך האָב זי ליב — דאָס חיות, איך גיי אויס נאָך איר, איך חלש פֿאַר איר, איך שטאַרב פֿאַר איר, איך ברען, איך גלי, איך פֿלאַם, איך פֿלאַקער! מאַלע וואָס מען קען זאָגן צו אייינער וואָס מען "גלײַכט".

אײַזקרים

אַ ייִדישער פֿרוי פֿון ברוקלין גייט ממש אין לעבן צו וויסן, ווי אַזוי מען דאַרף זאָגן אין ייִדיש "אײַזקרים". בײַ מיר האָט איר געפּועלט, אַז איר זאָלט זאָגן פּראָסט־פּשוט אײַזקרים און גאָרנישט האָבן געזינדיקט קעגן ייִדישקייט. נאָר אויב איר ווילט יוצא זײַן לכל־הדעות, זאָגט נישט "קרים", נאָר "קרעם" — אײַזקרעם, ווײַל דאָס ענגלישע "קרים" איז דאָס אינטערנאַציאָנאַלע "קרעם", וואָס מיינט דאָס בעסטע, דער תּמצית פֿון אַ זאַך; דער שמאַנט, די סמעטענע, דאָס אייבערשטע פֿון שטייסל. ווען איר זאָגט אײַזקרים, אָדער אײַזקרעם, זאָגט איר אייגנט­לעך — פֿאַרגליווערטע סמעטענע.
איז נישטאָ קיין אַנדער וואָרט פֿאַר אײַזקרעם? יע, אין דער אַלטער היים האָט עס געהאַט צוויי נעמען. אין פּוילן האָט עס געהייסן "ליאָדעס" און אין רוסלאַנד האָט עס געהייסן "מאָראָזשענע", ביידע נעמען געבאָרגט בײַ אונדזערע געוועזענע שכנים. ווי קומט עס, וואָס מיר האָבן נישט געהאַט דערפֿאַר קיין אייגן ייִדיש וואָרט? אַ פּנים דערפֿאַר, וואָס דאָס איז געווען אַזאַ זעלטענער אַרטיקל אין דעם ייִדישן מעניו. אָט נעם איך זיך אַליין פֿאַר אַ בײַשפּיל. ווען בין איך געווויר געוואָרן, אַז ס׳איז גאָר דאָ אַזאַ מאכל אויף דער וועלט ווי אײַזקרעם? ווען איך בין אַלט געווען זיבן־אַכט יאָר און בײַ אונדז אין שטעטל איז געווען אַ גרויסער יריד און עס איז אַראָפּגעקומען אַ קאַצאַפּ מיט אַ רויטער באָרד און זיך אַוועקגעשטעלט אין מיטן מאַרק מיט זײַן סחורה און געוואַלדעוועט "סאַכאַד מאָראָזש! סאַכאַד מאָראָזש"... — געדענק איך ווי איך בין געשטאַנען צווישן אַ כאָפּטע קינדער אַרום דעם קאַצאַפּ, געשלונגען דאָס שפּײַעכץ זיך געייִשובֿט: כ׳האָב אַ קאָפּיקע, זאָל איך קויפֿן, צי ניט קויפֿן... מע דאַרף קויפֿן, ס׳קוקט אויס אַזוי גוט, אַזוי געשמאַק... ניין, איך וועל נישט קויפֿן. ערשטנס, אפֿשר איז דאָס נישט כּשר. צווייטנס, עס שטייען אַזוי פֿיל ייִנגלעך אַרום מיר, יעדער איינער וועט בעטן אַ לעק, וואָס וועט מיר בלײַבן... ניין, איך וועל בעסער געבן צו לייזן דער ייִדענע און קויפֿן קוואַס...
וואָס איך האָב געוואָלט דערמיט אַרויסברענגען איז, אַז וואָלט עס געווען אַ ייִדישער מאכל און ייִדישע קינדער וואָלטן געהאַט די קאָפּיקע פֿאַר וואָס עס צו קויפֿן, וואָלטן מיר זיכער געהאַט אַ ייִדיש וואָרט דערפֿאַר, ווי מיר האָבן פֿאַר הונדערטער ייִדישע מאכלים. איז אָבער דער מאכל געווען אַ גוייִשער, האָבן מיר עס דאָרטן גערופֿן מיט גוייִשע נעמען — "ליאָדעס" און "מאָראָזשענע", און מיר רופֿן עס דאָ מיט אַ גוייִשן נאָמען — "אײַזקרים" אָדער "אײַזקרעם".

*הײַנט זאָגט מען זעלטן אויף ייִדיש "ליאָ­דעס" צי "מאָראָזשענע", בלויז בײַ עלטערע ייִדן און אין געציילטע ייִדישיסטישע משפּחות. אײַזקרעם איז מער פֿאַרשפּרייט, נאָך מער — פּראָסט ענגליש "אײַסקרים", און אין ארץ־ישׂראל — "גלידה".
"איך גלײַך עס" הערט מען הײַנט אָפֿטער פֿון מענטשן פֿונעם עלטערן דור, אַפֿילו אין די פֿרומע קרײַזן. יונגע ייִדן "גלײַכן" עס נישט.
איר קענט זיך ווענדן מיט פֿראַגעס און באַמערקונגען צו:
burko@yiddish.forward.com