Sabine Boehlich. "Nay-gayst": Mystische Traditionen in einer symbolistischen Erzählung des jiddischen Autors "Der Nister" (Pinkhas Kahanovitsh). Wiesbaden: Harrasowitz, 2008

דער נסתּרס סימבאָליסטישע ירושה געהערט צו די סאַמע פּאָפּולערע טיילן פֿון דער סאָוועטישער ייִדישער ליטעראַטור. זײַנע סודותדיקע מעשׂיות און לידער עפֿענען פֿאַרן פֿאָרשער אַ ברייטן דיאַפּאַזאָן פֿון פֿאַרשידענע פֿאַרטײַטשונגען, סײַ פֿון אינעווייניק, דורך אַנטפּלעקן דעם אינהאַלט פֿון סימבאָלן און אימאַזשן אינעם טעקסט גופֿא, סײַ פֿון דרויסן, דורך פֿאַרבינדן דעם טעקסט מיט די אומשטאַנדן פֿונעם מחברס לעבן און מיט דער היסטאָרישער סיטואַציע.

עד־היום האָט קיין איין ווערק פֿון דער נסתּר (און, דאַכט זיך, בכלל ניט קיין ווערק פֿון ייִדישער ליטעראַטור) נאָך ניט זוכה געווען אַ מאָנאָגראַפֿישע שטודיע, און נאָר פֿאַר דעם אַליין פֿאַרדינט די דײַטשישע פֿאָרשערין סאַבינע בעליך אַ וואַרעמען יישר־כּוח. איר גרונדיקע פֿאָרשונג, וואָס באַזירט זיך אויף איר מאַגיסטער־אַרבעט אין פּאָטסדאַמער אוניווערסיטעט, געהערט צו דעם טראַדיציאָנעלן זשאַנער פֿון "מאָטיוו־געשיכטע", וואָס איז פֿאַרשפּרייט אין דער דײַטשישער ליטעראַטור־וויסנשאַפֿט. דער עיקר, גיט זי זיך אָפּ מיט דער ליטעראַרישער ייִחוס־געשיכטע פֿון דער נסתּרס סימבאָלישן מײַסטערווערק.

צוערשט אָבער מאַכט די פֿאָרשערין זייער אַ ניצלעכן ליטעראַריש־היסטאָרישן איבערזיכט פֿון דער נסתּרס לעבן און שאַפֿונג פֿאַר און נאָך דער אָקטאָבער־רעוואָלוציע. די מעשׂה "נײַ־גײַסט" איז אָנגעשריבן געוואָרן אין מאַלאַכאָווקע לעבן מאָסקווע און צוערשט דערשינען אינעם זאַמלבוך "גייענדיק", וואָס איז כולל די ווערק פֿון דרײַ מחברים׃ דער נסתּר, לייב קוויטקאָ און משה ליפֿשיץ. בעת די נעמען פֿון קוויטקאָ און דער נסתּר געהערן צו דעם קלאַסישן קאַנאָן פֿון דער ייִדישער ליטעראַטור, איז משה ליפֿשיץ (אָדער, ווי ער האָט אַליין צומאָל געשריבן זײַן נאָמען, מוישע ליוושיץ) פֿאַרבלײַבט טיף אין שאָטן.

עס איז אַ מעלה פֿון בעליכס פֿאָרשונג, וואָס זי באַטראַכט "גייענדיק" ווי אַן איינהײַטלעך ווערק, און אַנטפּלעקט אינטערעסאַנטע פֿאַרבינדונגען צווישן די דרײַ מחברים. די ראָלע פֿון ליפֿשיץ אין דער פֿאָרמירונג פֿון מאָדערנער ייִדישער און העברעיִשער ליטעראַטור, אַן אינטערעסאַנטן דיכטער און אַ שאַרפֿזיניקן קריטיקער מיט דעם שם פֿון אַ סאָוועטישן שפּיאָן, נייטיקט זיך אין אַ ווײַטערדיקער פֿאָרשונג. אָנהייב 20ער יאָרן האָט ער געדינט ווי אַ פֿאַרמיטלער צווישן די סאָוועטישע ליטעראַטן אין בערלין און זייערע מערבֿדיקע קאָלעגן אין דײַטשלאַנד און עסטרײַך, ווי למשל, מאיר ווינער און מלך ראַוויטש.

ניט געקוקט אויף זײַנע פּראָ־סאָוועטישע סימפּאַטיעס, איז ליפֿשיץ ניט געפֿאָרן קיין סאָוועטן־פֿאַרבאַנד און געשטאָרבן בשלום אין ארץ־ישׂראל אין 1940. דאָס איז געווען אַ קלוגער באַשלוס׃ אין 1936 האָט זײַן נאָמען פֿיגורירט אינעם געהיימען מעמאָראַנדום פֿון "קאָמינטערן" ווי אַ טראָצקיסט און "פּראָוואָקאַטאָר" אין שײַכות מיט דעם שרײַבער זיסקינד לעוו, וועלכער האָט טאַקע יאָ עמיגרירט קיין סאָוועטן־פֿאַרבאַנד פֿון ווין און איז אַרעסטירט געוואָרן בעת די סטאַליניסטישע "רייניקונגען".

"נײַ־גײַסט" איז ווי צוגעמאָסטן פֿאַר סטרוקטורעלן און מיטאָלאָגישן אַנאַליז. די מעשׂה הייבט זיך אָן מיט דעם אויפֿקום פֿונעם העלד, פּנחס בן מנחם דעם כּהן (וואָס שפּיגלט אָפּ דעם מחברס אייגענעם נאָמען, פּנחס קאַהאַנאָוויטש) אין הימל צו גאָטס הויז, וווּ ער באַקומט מיסטישע וויזיעס. אינעם צווייטן טייל קערט ער זיך צוריק אויף דער ערד, כּדי צו פֿירן די מענטשן פֿון הייל אַרויס צו דעם "הייליקן מיזרח".

די פֿאָרשערין הייבט אָן איר אַנאַליז מיט אַנטפּלעקן און קלאַסיפֿיצירן די תּנכישע מאָטיוון, דערנאָך גייט זי אַריבער צו דער עלטערער קבלה־ליטעראַטור, די אַזוי־גערופֿענע "מרכּבֿה"־ און "היכלות"־טעקסטן, און ווײַטער, דורך "ספֿירות"־קבלה פֿון "זוהר", דערגייט זי צו חסידות. עס ווײַזט זיך אַרויס, אַז לויט דער פֿאָרם, וואָס מישט פֿאַרשידענע שיכטן און ניוואָען, דעם "אויבן" מיט דעם "אונטן", דערמאָנט דער נסתּרס מעשׂה די מעשׂיות פֿון רבי נחמן פֿון בראַסלאַוו, בעת די צען ספֿירות פֿאַרזאָרגן דעם סימבאָלישן אויסטויש צווישן רוחניות און גשמיות. די צענטראַלע ראָלע שפּילט דאָס דערציילן גופֿא, דהײַנו, דעם מחברס ליטעראַרישע שליחות.

חוץ די פֿילצאָליקע קבליסטישע און חסידישע אַלוזיעס און רמזים, אַנטפּלעקט די פֿאָרשערין גאָר אַן אַנדער שיכט פֿון ליטעראַרישע אַסאָציאַציעס, דהײַנו, די ליטעראַרישע טראַדיציע פֿונעם רוסישן סימבאָליזם. דאָס אַלץ פֿירט סאַבינע בעליך צו אַן אויספֿיר, אַז "נײַ־גײַסט" דאַרף געלייענט ווערן ווי אַ מין נבֿיאיִשער מאַניפֿעסט פֿון דער נײַער ייִדישער ליטעראַטור, וואָס איז אויסן צו באַהערשן די אַלטע ירושה און צו פֿאַרוואַנדלען זי אין אַ נײַער וועלטלעכער קולטור, אַן "אַבסאָלוטע קולטור, וואָס רעאַליזירט דעם אַבסאָלוטן אידעיִשן תּוך פֿונעם ייִדישן פֿאָלק". בעליך הערט די אָפּהילכן פֿון אָט דעם באַגריף פֿון ליטעראַטור ווי אַ שליחות אין דער ניסתּרס שפּעטערע ווערק, דער עיקר, אין זײַן ראָמאַן "משפּחה מאַשבער".

די פּאָליטישע און אידעאָלאָגישע אַספּעקטן שפּילן דערבײַ אַ זײַטיקע ראָלע. אָבער עס דאַכט זיך, אַז דווקא די דאָזיקע אַספּעקטן וואָלטן געקאָנט אויסקלאָרן אייניקע סימבאָלן אין דער נסתּרס מעשׂה. אַזוי למשל, האָט דער באַגריף פֿון "מיזרח" ווי אַ גײַסטלעכער ציל פֿאַרן ייִדישן פֿאָלק געשפּילט אַ וויכטיקע ראָלע אין דעם "פּאַן־אַזיאַטישן" ציוניזם פֿון דעם עסטרײַכישן שרײַבער אויגן העפֿלעך (משה בן גבֿריאל), וועלכער איז געווען גוט באַקאַנט מיט משה ליפֿשיץ — און דורך ליפֿשיץ וואָלטן די דאָזיקע אידעען געקאָנט דערגיין צו דער נסתּרן און מגולגל ווערן אין סימבאָלישע אימאַזשן. אַזוי אַרום קאָן מען אַרײַנברענגען "נײַ־גײַסט" אינעם אידעיִשן קאָנטעקסט פֿון ייִדישן "אָריענטאַליזם", וואָס איז געווען פֿאַרשפּרייט אין די קרײַזן פֿון לינקע דײַטשישע און עסטרײַכישע "קולטור־ציוניסטן".

אַן אַנדערע ריכטונג פֿאַר ווײַטערדיקן פֿאָרשן פֿון דער נסתּרס ליטעראַרישע קאָנטעקסטן איז די מיטצײַטלערישע סאָוועטישע ליטעראַטור, בפֿרט די טעאָריעס פֿון דער גרופּע "סעראַפּיאָן־ברידער" פֿון די 1920ער יאָרן. די ייִדישע טעמע האָט פֿאַרנומען אַ געוויס אָרט אין זייער שאַפֿונג, הגם זייער אידעיִשע אָריענטירונג איז געווען דווקא מערבֿ, ניט קיין מיזרח. לעוו לונץ, איינער פֿון די פֿירנדיקע פֿיגורן פֿון דער גרופּע, האָט אַ קורצע צײַט געלעבט אין דײַטשלאַנד און איז געשטאָרבן אינעם יונגן עלטער פֿון 23 יאָר, אין 1924 אין האַמבורג, כּמעט אין דער צײַט, ווען דער נסתּר איז געווען אין דער דאָזיקער שטאָט.

די פֿאָרשונג פֿון סאַבינע בעליך איז אַ גוטער באַווײַז, אַז די טראַדיציאָנעלע מעטאָדן פֿון ליטעראַטור־וויסנשאַפֿט בלײַבן עד־היום אַ וויכטיקער און עפֿעקטיווער אינסטרומענט, וואָס העלפֿט בעסער צו פֿאַרשטיין און אויסטײַטשן אַ ליטעראַריש ווערק סײַ פֿון אינעווייניק, און סײַ אין אַ ברייטערן קולטורעלן קאָנטעקסט. מען דאַרף האָפֿן, אַז די דײַטשישע פֿאָרשער וועלן ווײַטער ציִען די דאָזיקע טראַדיציע.