כ׳ווייס נישט וואָס דאָס איז, איך הייב נישט אָן צו וויסן פֿון וואַנען עס נעמט זיך, נאָר ווען איך האָב געלייענט, אַז מען לערנט שוין ייִדיש אין בענקאַק, בין איך געבליבן דערשטוינט ביז גאָר. ווי קומט ייִדיש אין יענע מקומות? איך פֿאַרשטיי, אַז עס זײַנען פֿאַראַן אַ שפּאָר ביסל ישׂראלים אין טײַלאַנד, אין אינדאָנעזיע, אין אינדיע, און וווּ די וועלט האָט אַן עק. און ווי נאָר זיי באַזעצן זיך אין יענע מקומות, אַזוי עפֿנט מען געשעפֿטן, רעסטאָראַנען און סופּערמאַרקעטן. און אַזוי ווי עבֿרית איז נישט קיין האַנדל־שפּראַך, נישט קיין פֿאַרבינד־שפּראַך, קומט ייִדיש צו נוץ ווי אַ פֿאַרשטענדיקונגס־לשון, וואָס פֿאַרבינדט איין ייִדן מיט אַ צווייטן, סײַ אין אייראָפּע, סײַ אין אַזיע, אַפֿילו אין טימבאַקטו. לייען איך, אַז מען האָט שוין געעפֿנט קורסן, וווּ סטודענטן, טוריסטן, שאָפֿערן, און בענקאַקער קוימענקערער קענען זיך אויסשולן אין דער ייִדישער שפּראַך און אפֿשר טאַקע קריגן אַ דאָקטאָראַט.
מאַכט זיך, אַז עפּעס אַ בענקאַקער טעקסי־שאָפֿער האָט מסביר געווען אויף אַ צעקאַליעטשעטן ייִדיש זײַנע פּאַסאַזשירן, בעת ער האָט זיי געפֿירט אין אַ בענקאַקער האָטעל, און אַזוי ווי ער האָט נישט געוווּסט אויף וועלכער שפּראַך מען רעדט צו זיי, האָט ער זיי מסביר געווען אויף אַ צעבראָכן מאַמע־לשון, אַז ער לערנט זיך ייִדיש, ווײַל ייִדיש איז די שפּראַך פֿון קאָמערץ. און אַז אַלע ייִדן זײַנען קלוג און כיטרע, דער עיקר אָנגעשטאָפּט, און זיי ווילן אויך זײַן רײַך. אָט דאָס איז דער שם, וואָס פֿלאַטערט אַרום אויף די כוואַליעס פֿון די סיאַמער וואַסערן און די בשׂורה־טובֿה איז אוממעגלעך אויסצומעקן פֿון די מוחות פֿון די אומות־העולם. בײַ זיי זײַנען מיר דאָס רײַכסטע פֿאָלק זינט די וועלט שטייט.
דערווײַל איז צו מיר דערגאַנגען די ידיעה, אַז מ׳גיט שוין ייִדיש־קורסן אין ביראָבידזשאַן. רחמנא־לצלן. דאָס שיינע בליצפּאָסטל זאָגט מיר אָן אָט דאָס שטיקל נײַעס און איך ציטיר.
— "דאָס ערשטע מאָל אין דער געשיכטע פֿון ייִדישע שטודיעס, עפֿנט זיך אַ זומער־פּראָגראַם, וווּ מען וועט לערנען די ייִדישע שפּראַך און קולטור, וואָס וועט פֿאָרקומען אין ביראָבידזשאַן, די הויפּטשטאָט פֿון דער ייִדישער אויטאָנאָמער געגנט. זינט 1935 איז ביראָבידזשאַן געווען דאָס איינציקע אָרט אין דער וועלט, וווּ ייִדיש האָט פֿאַרמאָגט אַן אָפֿיציעלן סטאַטוס. אין משך פֿון יאָרן איז ביראָבידזשאַן אַדורכגעגאַנגען אַ שלל מיט פּאָליטישע און עקאָנאָמישע שוועריקייטן, וואָס האָבן רויִנירט די ייִדישע חלומות און אַספּיראַציעס. אָבער קיינער האָט אין צווישנצײַט נישט אויסגעביטן דעם אָפֿיציעלן סטאַטוס פֿון ייִדיש אין דער אויטאָנאָמער רעפּובליק".
(אַ קליינע דיגרעסיע. לויט מײַנע אייגענע אָבסערוואַציעס, זכרונות, און חורבן־אַנטאָלאָגיעס, האָט, דאַכט זיך, דער טיראַן סטאַלין כּמעט ווי באַוויזן אויסצובײַטן ייִדיש לעבן אין יענע מקומות — אויף טויט. אָבער מיר וועלן אָנגיין מיט דעם בליצפּאָסט.)
— "דאָס יאָר וועט דער צענטער פֿאַר פֿאָרשונג פֿון דער געשיכטע און קולטור פֿון ייִדיש, אָרגאַניזירט ווערן פֿונעם ׳פֿאַקולטעט פֿון פֿרעמד־שפּראַכיקער ביראָבידזשאַנער ווײַט־מזרחדיקער שטאַט־אַקאַדעמי פֿאַר הומאַניטאַרע און סאָציאַלע שטודיעס׳. די ערשטע אונטערנעמונג פֿונעם צענטער וועט זײַן אַ דרײַ־וואָכיקע אינטערנאַציאָנאַלע זומער־פּראָגראַם, מיטן אָנטייל פֿון ייִדישע שטודיעס. עס וועלן זיך צונויפֿקומען לעקטאָרן פֿון פֿאַרשיידענע אוניווערסיטעטן אין דער וועלט. די פּראָגראַם איז געווענדט סײַ פֿאַר אוניווערסיטעט־סטודענטן און סײַ פֿאַר יעדן איינעם, וואָס איז פֿאַראינטערעסירט אין דעם ענין. די פּראָגראַם וועט באַשטיין פֿון 90 אַקאַדעמישע שעה אין דער ווערט פֿון פֿיר אַקאַדעמישע קרעדיטן. מיט אַ שלל קולטור־אונטערנעמונגען. עס וועט אַרײַננעמען פֿיר מדרגות פֿון ייִדיש, מיט לעקציעס, וואָס האָבן צו טאָן מיט דער ייִדישער ליטעראַטור און קולטור, אַרײַנגערעכנט וואַרשטאַטן פֿון ייִדישע פֿילמען. אַ ייִדישער חזנות־רעפּערטואַר (מיט איינעם פֿון מאָנטרעאָלס אָנגעזעענסטע חזנים). די פּראָגראַם וועט זײַן טעגלעך, אַ חוץ שבת, פֿון 9:30 אין דער פֿרי ביז 1 אַ זייגער נאָך מיטיק, און פֿון 5:00 נאָך מיטיק ביז 6:30 נאָך מיטיק".
— "די אָנטיילנעמער וועלן האָבן די געלעגנהייט אָנטיילצונעמען אין עטנאָגראַפֿישע עקספּעדיציעס, וואָס וועלן דעקן די לענג און ברייט פֿון דער ייִדישער רעפּובליק, ווי אויך באַזוכן די פּיאָנערישע ישובֿניקעס, וועלכע, ביזן הײַנטיקן טאָג טראָגן ייִדישע נעמען ווי: ׳ביראָפֿעלד׳, ׳נײַפֿעלד׳, ׳וואַלדהיים׳, און ׳אַמורזעט׳. צווישן אַנדערן, וועט מען זיך אויך טרעפֿן מיט די אָריגינעלע פּיאָנערן, באַגעגענען זיך מיט די פֿאָרשטייער פֿון דער אויטאָנאָמער רעפּובליק שטאַט־פֿאַרוואַלטונג, באַזוכן די רעגיאָנעלע אינסטיטוציעס — דעם ׳ביראָבידזשאַנער שטערן׳, אַ ייִדישע צײַטונג, די לאָקאַלע ראַדיאָ און טעלעוויזיע־סטאַנציע, דעם מוזיי און די שלום־עליכם־ביבליאָטעק. די אָנטיילנעמער וועט מען מהנה זײַן מיט אַ פֿאָרשטעלונג פֿון דער ׳קהלת טעאַטער־טרופּע׳, ספּעציעלע עקסקורסיעס וועלן פֿירן די קורסאַנטן אויף ייִדישע ערטער, וואָס געפֿינען זיך אין דער הויפּטשטאָט פֿון דער אויטאָנאָמער געגנט, דעם נײַעם בית־הכּנסת, קאָמונאַלן צענטער, די אַלטע שיל, דעם געשלאָסענעם ייִדישן בית־עולם און דענקמעלער פֿון ייִדישע שרײַבער. די אָנטיילנעמער וועלן אויך מאַכן אַן אויספֿלוג צו דער נאָענסטער שטאָט ׳כאַבאַראָווסק׳, וואָס איז דער צענטער פֿון רוסישן ווײַטן מזרח. מיר וועלן אויך באַזוכן די כינעזישע שטאָט כאַרבין, דעם צענטער פֿון מאַנדזשוריע. די שבתדיקע מאכלים (פּראַווען טיש) וועט מען עסן אינעם לאָקאַלן ׳ייִדישן קאָמונאַלן צענטער׳".
אונטערגעשריבן, ד״ר באָריס קאָטלערמאַן, רינה קאָסטאַ צענטער פֿאַר ייִדישע שטודיעס, בר־אילן אוניווערסיטעט, און אויך חנן באָרדין, ייִדישע אָפּטיילונג פֿון העברעיִשן אוניווערסיטעט אין ירושלים.
איז איידער איך גיי צו צו דער ביראָבידזשאַנער מעלדונג, האָב איך זיך דערמאָנט, ווי אַזוי מיר זײַנען געפֿאָרן קיין ביראָבידזשאַן. אַלץ וואָס איך געדענק איז, אַז דער טאַטע מײַנער האָט פֿאַרשלאָסן די טיר פֿון אונדזער דירה אין סאַראַטאָוו. די באַן האָט זיך נישט גערירט פֿון אָרט שעהען לאַנג. געזען ס׳איז שוין צוועלף בײַ נאַכט, האָט דער טאַטע זיך אָפּגערופֿן:
— "קינדערלעך, אַ סימן, אַז מיר דאַרפֿן אויסמײַדן ביראָבידזשאַן. די מישטיינס געזאָגט ייִדישע אויטאָנאָמע רעפּובליק". און מיר זײַנען אַראָפּ פֿון דער באַן.
נישט לאַנג שפּעטער האָט מען געהערט שוידערלעכע נײַעסן פֿון ביראָבידזשאַן און פֿאַרשטאַנען, אַז מיר האָבן זיך געראַטעוועט פֿונעם ביראָבידזשאַנער גיהנום. דאָרט זײַנען אומגעקומען טויזנטער ייִדן, פֿאַרהונגערט געוואָרן צום טויט, אויסגעגאַנגען ווי די פֿליגן פֿון די קראַנקייטן. דאָס רעשטל, וואָס האָט זיך געראַטעוועט, האָט אויסגעפֿעלט ווערטער צו באַשרײַבן די נויט און דאָס אומגליק.
שטעלט אײַך פֿאָר ווי די אָרגאַניזאַטאָרן פֿון דעם פּראָיעקט האָבן שוין גאָרנישט אין זינען, נאָר שלעפּן סטודענטן און גלאַט נײַגעריקע קיין ביראָבידזשאַן. צו וואָס? צו ווען? געבן צו פֿאַרדינען די אָרגאַניזאַטאָרן, די ביראָבידזשאַנער שטאַטסלײַט, וואָס האָבן אונדז ליב ווי אַ קרעציקן הונט. מיר לויפֿן אַהין, וווּ מ׳לעקט פֿון אונדז אָפּ אַ ביינדל. איך ציטער און פֿלאַטער זיי זאָלן זיך נישט דערטראַכטן צו געבן קורסן, חלילה, דאָרט וווּ עס שטייט געשריבן "אַרבעט מאַכט פֿרײַ".
די לעצטע ידיעה ווערט אַנאָנסירט, אַז מען גיט ייִדיש־קורסן אין האָלאַנד. די געשיכטע דערציילט אונדז, אַז ייִדיש האָט מען גערעדט אין האָלאַנד פֿון 17טן יאָרהונדערט אָן, ווען ייִדן האָבן אַרײַנגעוואַנדערט אַהין פֿון דײַטשלאַנד און פֿון פּוילן. אין 19טן יאָרהונדערט האָט שוין דאָס "מערבֿ־ייִדיש" גענומען פֿאַרגיין, ווען האָלאַנד האָט אָנגענומען ווי איר אָפֿיציעלע שפּראַך — האָלענדיש. דעמאָלט האָט מען שוין געהערט האָלענדיש אין די ייִדישע שולן און שילן. פֿון 20סטן יאָרהונדערט ביז דער צווייטער וועלט־מלחמה האָבן די ייִדישע אימיגראַנטן פֿון מזרח־אייראָפּע באַקענט די ייִדישע באַפֿעלקערונג מיט זייער מזרחדיקן ייִדיש. די האָלענדישע שפּראַך האָט אַדאַפּטירט אַ סך ייִדישע ווערטער אין זייער וואָקאַבולאַר: ווערטער ווי: טובֿ (גוט), מים (וואַסער), יאָעט [יוד] (אַ צענערל), און מקום (דאָס אָרט).
וואָס אַן אמת, ווען איך בין געווען אין אַמסטערדאַם, האָב איך אײַנגעקויפֿט אינעם סופּערמאַרקעט וואָס האָט זיך גערופֿן "מקום".
"סיעעריעט רעסטען וואַן אין טאַאַל", געשריבן פֿון האַרטאָג בים (1966), אַנטהאַלט אַ שלל ייִדישע און לשון־קודש־ווערטער, וואָס זײַנען אַרײַן אין דער האָלענדישער שפּראַך. "העברעעוּווסע ען ייִדישע וואָאָרדען אין העט נעדערלאַנדס" (2002) אַנטהאַלט דעם אויסלייג, אויסדרוק און טײַטש פֿון העברעיִשע און ייִדישע ווערטער אין האָלענדיש, מיט וועלכע מ׳באַנוצט זיך עד־היום. דער אינטערעס אין ייִדיש וואַקסט כּסדר אין האָלאַנד. די ייִדישע פֿונדאַציע "סטיכטינג ייִדיש" איז עטאַבלירט געוואָרן אין 1999 און איז געווידמעט צו פֿאַרשפּרייטן דעם אינטערעס און וויסן פֿון דער ייִדישער שפּראַך און ליטעראַטור. די "מיראַ ראַפֿאַלאָוויטש"־ביבליאָטעק פֿאַרמאָגט ביכער און ייִדישע זשורנאַלן, ווי אויך ייִדישע ליטעראַטור אין האָלענדישער, ענגלישער, העברעיִשער און פֿראַנצייזישער איבערזעצונג, ווי אויך רעפֿערענץ־ביכער. יעדעס יאָר ווערט דורכגעפֿירט אַ ייִדישער סימפּאָזיום מיט לעקטאָרן פֿון האָלאַנד און אויסלאַנד. אַ ייִדישער אַרטיסטישער טייל איז אַלע מאָל אַ טייל פֿון דעם סימפּאָזיום. דער לעצטער סימפּאָזיום האָט באַהאַנדלט אַבֿרהם סוצקעווערס ווערק, וואָס איז פֿאָרגעקומען נאָוועמבער 9, 2003, אין אַמסטערדאַם. מוזיקאַלישע און ליטעראַרישע אונטערנעמונגען ווערן אָרגאַניזירט צוויי מאָל אַ יאָר.
די ייִדישע פֿונדאַציע סטימולירט און גיט זיך אָפּ מיט די ייִדיש־קורסן. איז דאָס מאָל, אָרגאַניזירט דער אַמסטערדאַמער אוניווערסיטעט. דער פֿאָלקס־אוניווערסיטעט פֿון אַמסטערדאַם און דער ייִדישער שטודיע־צענטער אין ליידען, האַלטן אין איין געבן ייִדישע קורסן. ייִדיש־קלאַסן און לייען־קרײַזן זײַנען אַקטיוו אין אַמסטערדאַם און גראָנינגען "בית־שלום". איך וויל נאָך אַ מאָל דערמאָנען מיראַ ראַפֿאַלאָוויטשעס נאָמען. דאָס איז געווען אַ וווּנדערלעכע פֿרוי מיט גרויס אינטעליגענץ. מיר האָבן זיך באַגעגנט אין אָקספֿאָרד, וווּ מיר האָבן ביידע געהאַלטן לעקציעס. איין נאָכמיטאָג איז מען זיך צונויפֿגעקומען און געפּראַוועט אַן ערבֿ־שבת אויף דער לאָנקע פֿון אונדזער קאָלעדזש. איך און מיראַ ראַפֿאַלאָוויטש, רינה באָראָ און שורהלע ליפּאָוויסקי האָבן דערציילט מעשׂיות, אַ סך געלאַכט און פּלאַנירט אַ חודש אַ יאָר זיך טרעפֿן אין אַמסטערדאַם און אויפֿשטעלן אַ ייִדישן טעאַטער, מיט ייִדישע אַקטיאָרן, קינסטלער, דראַמאַטורגן, וואָס וועלן אויפֿפֿירן גוטע פּיעסעס איין מאָל אַ יאָר, אויף איין חודש אין אַמסטערדאַם. פֿאַרשטייט זיך, אַז פֿון דעם האָט זיך אויסגעלאָזט אַ בוידעם, מיט דער פּטירה פֿון דער וווּנדערלעכער מיראַ ראַפֿאַלאָוויטש. דערווײַל האָט איר זיי, די גלאָבאַלע ייִדישע קורסן, וועט איר דאָך וועלן וויסן — וואָס קומט אַרויס דערפֿון? וועל איך אײַך זאָגן, אַ סך פֿון די אָנטיילנעמער זײַנען סתּם ייִדיש־ליבהאָבער, אַ פּאָר זײַנען ערנסטע סטודענטן, און אַ טייל פֿון זיי זוכן פֿאַרווײַלונג. איך אַליין האָב אַ האַנט אין שיקן מײַנע סטודענטן צו דער זומער־פּראָגראַם אין ווילנער אוניווערסיטעט, תּל־אָבֿיבֿער אוניווערסיטעט, און אַזוי ווי דער ניו־יאָרקער אוניווערסיטעט איז אַ טײַער בײַטשל, האַלט עס אָפּ אַ סך פֿון מײַנע סטודענטן אָנטייל צו נעמען. מיט איין וואָרט, עס טוט זיך און עס הייבט זיך מיט די זומערדיקע ייִדישע לימודים, הלוואַי אויף ווײַטער.