אין די לעצטע יאָרן האָט זיך אַנטוויקלט אַ מאָדע אויף ייִדישע מוזייען. יעדע אָנשטענדיקע שטאָט דאַרף אומבאַדינגט האָבן אַן אייגענעם ייִדישן מוזיי, און דווקא מיט אַ נײַער קאָנצעפּציע. ביז דעמאָלט זײַנען ייִדישע מוזייען געווען גאָר סטאַטעטשנע אינסטיטוציעס. די אויסשטעלונג אין אַזאַ מוזיי פֿלעגט ווײַזן אַ געוויסע צאָל שיינע רעליגיעזע כּלים, אַ פּאָר עטנאָגראַפֿישע אָביעקטן, און עטלעכע ווערק פֿון דער "ייִדישער" קונסט, דהײַנו, בילדער פֿון שיינע ייִדן געמאָלט דורך ייִדישע קינסטלער. דער הויפּט־צוועק פֿון אַזאַ מוזיי איז געווען אַ דערציִערישער׃ צו ווײַזן ייִדן און ניט־ייִדן, וואָס איז אַזוינס "ייִדישקייט".
אָבער לעצטנס האָט מען אַרײַנגעבראַכט אַ סך חידושים אין דער מוזיייִשער וויסנשאַפֿט. דער הײַנטיקער מוזיי איז אַן אָרט, וווּ דאָס פּובליקום באַקומט אַ "דערפֿאַרונג", ניט סתּם באַקוקן שיינע זאַכן אָדער לערנען זיך עפּעס נײַעס. אַ מוזיי איז געוואָרן אַ וויכטיקער טייל פֿון דער מאָדערנער שטאָט־לאַנדשאַפֿט, וואָס קאָן אַליין דינען ווי אַ מאַגנעט פֿאַר צוציִען טוריסטן. די נײַע קאָנצעפּציע פֿונעם ייִדישן מוזיי איז רעאַליזירט געוואָרן אין בערלין, ווען די שטאָט האָט באַשטעלט בײַם באַרימטן אַרכיטעקטאָר, דניאל ליבעסקינד, צו בויען אַ נײַע געבײַדע פֿאַרן ייִדישן מוזיי. ווי אַ לאָקאַל האָט מען אויסגעקליבן קרויצבערג, אַ געגנט, וואָס האָט אַ מאָל געהאַט אַ היפּשע ייִדישע באַפֿעלקערונג. דער בײַער־מוזיי געפֿינט זיך ניט ווײַט פֿון דעם אַמאָליקן ייִדישן "כּלל־פֿאַרלאַג", הגם קיין סימנים פֿונעם ייִדישן עבֿר זײַנען דאָרט שוין מער ניטאָ.
עס האָט זיך באַקומען אַ טאָפּלטער מאָנומענט׃ לכּבֿוד דעם אַרכיטעקטאָר אַליין און לזכּרן דעם גלענצנדיקן עבֿר פֿונעם דײַטשישן ייִדנטום. צוערשט, קומט מען צו באַוווּנדערן ליבעסקינדס מעגאַלאָמאַנישן כּוח־הדמיון: די סימבאָלישע קאָנסטרוקציעס, וואָס באַצייכענען דעם גלות, דעם חורבן און דעם המשך. די אויסשטעלונג קאָן מען זען ערשט שפּעטער, ווען מען קלײַבט זיך אַרויף אויפֿן דריטן שטאָק. דער סיפּור־המעשׂה הייבט זיך אָן אינעם מיטלאַלטער, ווען עס זײַנען אויפֿגעקומען דרײַ וויכטיקע ייִדישע קהילות אין די שטעט שפּײַראַ, מאַגענצאַ און קאָלאָניע (הײַנטיקע שטעט שפּײַער, מײַנץ און קעלן) אינעם רײַנלאַנד. נאָך די גוטע יאָרן, ווען די ייִדן האָבן געלעבט בשלום מיט זייערע שכנים, זײַנען געקומען די גזרות און די רדיפֿות פֿונעם 11טן—12טן יאָרהונדערט. די מיטל־אַלטערלעכע געשיכטע ווערט פֿאָרגעשטעלט אין הסכּם מיט דער טראַדיציע פֿון דער דײַטשישער "וויסנשאַפֿט דעס יודענטומס", ווי די צײַט פֿון "לערנען און לײַדן".
דער דידאַקטישער טאָן ווערט מילדער ווען עס קומט צו דער השׂכּלה. דער דאָזיקער אָפּטייל ווערט דאָמינירט דורך משה מענדעלסאָן אין פֿאַרשידענע געשטאַלטן און פֿאָרמאַטן. נאָך דעם הייבט זיך אָן די בלי־תּקופֿה פֿונעם 19טן־אָנהייב 20סטן יאָרהונדערט, ווען ייִדן האָבן געשפּילט אַ וויכטיקע ראָלע אין דער אַנטוויקלונג פֿון דער דײַטשישער ווירטשאַפֿט, קולטור און וויסנשאַפֿט. עס וואַרפֿט זיך אין די אויגן די בולטע פּראָמינענץ פֿון עטלעכע משפּחות פֿון באַנקירן, אונטערנעמער, געשעפֿטסלײַט׃ די בלייכרעדערס, די מאָסעס, די ראַטענאַוס. דער באַזוכער זעט אַרום זיך זייערע שטאָלצע פּנימער, בילדער פֿון זייערע הײַזער, קראָמען, פּראָדוקטן.
אַ מעלה פֿון ליבעסקינדס בנין באַשטייט אין דעם, וואָס אינעווייניק באַמערקט מען מער ניט אָט די שווערע סימבאָלישקייט, וואָס איז אַזוי בולט בײַם אַרײַנגאַנג. דער אויסשטעלונג־רוים איז פֿאַרפּלאַנירט געוואָרן צו זײַן באַקוועם און פֿונקציאָנעל; און מען קאָן פֿאַרברענגען גאַנצע שעהען באַטראַכטנדיק די עקספּאָנאַטן, הערנדיק זיך צו צו רעקאָרדירונגען און לייענענדיק פּרטימדיקע דערקלערונגען און דאָקומענטן. מען באַקומט אַ גוטן אײַנדרוק וועגן דעם לעבן פֿון דער גרויסשטאָטישער דײַטשיש־ייִדישער בורזשואַזיע׃ וועגן זייער לעבנס־שטייגער, זייערע דערגרייכונגען און אַספּיראַציעס. ווען מען קוקט אַרײַן אויפֿמערקזאַם אין די ווינקלען און הינטער־געסלעך, זעט מען, אַז עס זײַנען געווען אַנדערע מינים ייִדן אויך, למשל, רעוואָלוציאָנערן, בעל־מלאָכות און אַפֿילו קבצנים.
אָבער די אידעאָלאָגיע פֿון דער אויסשטעלונג בלײַבט גרויס־בירגערלעך און פּאַטריאָטיש. מען זעט בפֿירוש, אַז די דײַטשישע ייִדן זײַנען געווען געטרײַע בירגער און האָבן אַ סך בײַגעטראָגן צו דעם אויפֿבלי פֿון זייער באַליבטער מלוכה, וואָס האָט דאָס, ליידער, ניט אָפּגעשאַצט. די טעמע פֿון אַנטיסעמיטיזם ווערט אַלץ בולטער, ווען מען קומט נענטער צו די 1930ער יאָרן. דער חורבן ווערט פֿאָרגעשטעלט פֿונעם דײַטשיש־ייִדישן שטאַנדפּונקט, ווי אַ קאַטאַסטראָפֿע פֿון דעם בירגערלעכן מיטלשטאַנד. פֿונדעסטוועגן, איז דער לעצטער אָפּטייל גאָר אָפּטימיסטיש און דערציילט וועגן דעם נײַעם געבורט פֿונעם ייִדישן לעבן אין דײַטשלאַנד נאָך דער מלחמה.
דער בערלינער ייִדישער מוזיי האָט אַ שלל פֿון גאָר אינטערעסאַנטע מאַטעריאַלן, און מען קאָן פֿאַרברענגען דאָרט גאַנצע טעג. דער מוזיי איז אויך גוט פֿאַר די, וואָס ווילן סתּם באַקומען אַן אַלגעמיינע פֿאָרשטעלונג וועגן דער דײַטשיש־ייִדישער געשיכטע, ווײַל די אויסשטעלונג שפּיגלט אָפּ דווקא אָט די אייגנאַרטיקע וועלט־אַנשויונג. אָבער די אויסשטעלונג איז ניט ווייניקער אינטערעסאַנט פֿונעם קריטישן שטאַנדפּונקט׃ וואָס מען ווײַזט יאָ און וואָס מען ווײַזט ניט. אין דעם זין וואַרפֿט זיך אין די אויגן דאָס פֿעלן פֿון דעם "אָסט־ייִדנטום". אמת, מען זעט אַ פּאָר ביכלעך אויף ייִדיש און מען קאָן אַפֿילו הערן אַ רעקאָרדירונג פֿון אַ שמועס אויף ייִדיש צווישן צוויי פֿערד־הענלדער, אָבער דאָס איז דער שווייצערישער ייִדיש, ניט קיין ליטווישער אָדער פּוילישער.
מען באַקומט אַ קנאַפּע אַנונג וועגן דעם, וואָס איז פֿאָרגעקומען מיט די ייִדן אַרום דײַטשלאַנד, בפֿרט אין מיזרח־אייראָפּע, וואָס איז געווען נאָענט פֿאַרבונדן מיט דײַטשלאַנד קולטורעל און עקאָנאָמיש. אַ גרויסע צאָל דײַטשישע ייִדן האָבן וואָרצלען אין מיזרח־אײַראָפּע, אָבער זייערע אָבֿות זײַנען אַ מאָל געקומען אַהין פֿון דײַטשלאַנד. אַזאַ מין ברייטערע פּערספּעקטיוו וואָלט צוגעגעבן מער קאָלירן צו דער סטערעאָטיפּישער געשטאַלט פֿונעם "יעקע", דעם דײַטשישן ייִד, וואָס האַלט זיך פֿאַר אַ בעסערן דײַטש איידער די דײַטשן אַליין.
פֿון דער אַנדערער זײַט, וואָלט מען געקאָנט ווײַזן אַ מער פֿילזײַטיק בילד פֿון דעם דײַטשישן ייִדנטום אויך, בפֿרט וואָס שײַך די ראָלע פֿון ייִדן אין דער רעוואָלוציאָנערער באַוועגונג. לעת־עתּה האָבן בלויז קאַרל מאַרקס, פֿערדינאַנד לאַסאַל און ראָזע לוקסעמבורג זוכה געווען צו באַקומען אַ ווינקעלע הינטער דער גבֿירישער וויטרינע, אָבער אַ סך אַנדערע — צווישן זיי, די פֿירער פֿון דער סאָוועטישער באַוואַרישער רעפּובליק, גוסטאַוו לאַנדאַוער און קורט אײַסנער — ווערן אַפֿילו ניט דערמאָנט. אומזיסט וועט מען זוכן די רוסישע ייִדן, וועלכע האָבן זיך באַזעצט אין בערלין נאָך דער רעוואָלוציע, ווי למשל שמעון דובנאָוו.
בערלין איז אַ שטאָט, וואָס איז איבערגעלאָדן מיט היסטאָרישע זכרונות, אָבער גלײַכצײַטיק איז דאָס אַ גאָר נײַע שטאָט, וואָס האַלט נאָך אין איין זוכן אַן אייגן פּנים. דער ייִדישער מוזיי איז אַ וויכטיקער שטריך אויף דעם דאָזיקן פּנים, און שפּילט אַ וויכטיקע פֿונקציע פֿון רעפּרעזענטירן די וועלט, וואָס איז מער ניטאָ. אַזוי אַרום באַקומט בערלין אַ שטיקל פֿונעם פּאָזיטיוון "ניצלעכן עבֿר", וואָס ווערט אַרײַנגעוויקלט אין דער אײַזערנער קאַפּאָטע פֿון ליבעסקינדס אַרכיטעקטורישער פֿאַנטאַזיע.