אילוסטראַציע פֿון עזרא מאַש, פֿונעם בוך "Folktales of Joha"

אינעם וועלט־פֿאָלקלאָר פֿון וויצן און וויציקע דערציילונגען פֿאַרנעמט אַן אָנגעזעען אָרט דער כיטרער כאַראַקטער פֿון אַן אָרעמאַן, אָדער איינער פֿון די נידעריקע קלאַסן, וואָס דורך זײַן חכמה נאַרט ער אָפּ דעם שטאַרקערן, דעם "אָפֿיציעלן", די מאה־דעה. טייל אַקאַדעמישע אויסטײַטשער פֿון דער תּורה האַלטן, אַז אַפֿילו אַבֿרהם אָבֿינו שפּילט צו מאָל אַזאַ ראָלע אין געוויסע קאַפּיטלעך פֿון בראשית, און אין דער מאָדערנער צײַט זענען די וויצלער — הערשעלע אָסטראָפּאָליער, מאָטקע חב״ד, פֿרוים גרײַדינגער — גוט באַקאַנט דעם מיזרח־אייראָפּעיִשן ייִד. אַגבֿ, איז דער וויצלער/אָפּנאַרער לאַוו־דווקא אַ מענטש, אַ בשׂר־ודם, אין אַלע קולטורן. דער פֿוקס איז מיט זײַן פֿאַרשפּיצטן קאָפּ געוואָרן וועלט־באַרימט דורך פֿאָלקס־מעשׂיות און משלים. אין אַפֿריקע האָט די מאַלפּע אויסגעפֿירט די דאָזיקע ראָלע, און בײַ די אַפֿריקאַנער אַמעריקאַנער אין די דרום־שטאַטן האָט "ברער דער האָז" אָפּגענאַרט די שקלאַפֿן־פֿירער.

די ספֿרדישע ייִדן האָבן זייער אייגענעם אָפּנאַרער־העלד אָדער אַנטי־העלד — דזשאָהאַ. אין די ייִדישע קהילות פֿון טערקײַ, גריכנלאַנד, צפֿון־אַפֿריקע, און ישׂראל האָבן טאַטע־מאַמעס דערציילט זייערע קינדער פֿון די קאָמישע "שטיק", וואָס דער דזשאָהאַ האָט אָפּגעטאָן. די פֿאָלקלאָריסטין מאַטילדאַ כּהן־סאַראַנאָ, פֿון ירושלים, האָט געזאַמלט די מעשׂהלעך און וויצן פֿון איבער דער וועלט און זיי אַרויסגעלאָזט אין אַ קאָלעקציע אויף ענגליש — "די פֿאָלקס־מעשׂיות פֿון דזשאָהאַ", אין 2003.

לויטן אַרײַנפֿיר צום בוך פֿון דער ישׂראלדיקער פֿאָלקלאָריסטקע תּמר אַלכּסנדר, האָט מען אין דרוק צוערשט געלייענט וועגן דזשאָהאַ, אויף אַראַביש, אינעם נײַנטן יאָרהונדערט. ער איז זייער ענלעך אויף אַ טערקישן אָפּנאַרער, לץ, וואָס הייסט כאָדזשאַ, וואָס איז נאָך הײַנט באַליבט איבער גאַנץ אַזיע, און האָט זיך קודם באַוויזן אינעם מיטל־עלטער. ווען מע לייענט די דערציילונגען וועגן כאָדזשאַ, בלײַבט נישט קיין ספֿק, אַז דער הומאָר פֿון אונדזער הערשעלע אָסטראָפּאָליער און כאָדזשאַ שטאַמען פֿונעם זעלבן פֿאָלקס־מקור. אָבער מער אינטערעסאַנט ווי צו געפֿינען דעם "אור"־מקור פֿון אַ וויץ איז צו זען ווי אַ וויץ אָדער מעשׂה איז צוגעפּאַסט געוואָרן פֿאַר אַ ייִדישן עולם, און ווי די קהילה שפּיגלט זיך אָפּ אינעם וויץ.

דזשאָהאַ וואָלט זיכער געקענט שטאַמען פֿון כעלם. מע האָט אים געפֿרעגט "וויפֿל אייזלען האָסטו דזשאָהאַ? האָט ער געענטפֿערט — "וואַרט, איך וועל זיי איבערציילן" — איז ער צוריקגעקומען 10 מינוט שפּעטער און געזאָגט, "הערט זיך אײַן — נײַן אייזלען זענען געשטאַנען אין אַ ריי, האָב איך זיי איבערגעציילט אָן שום פּראָבלעם. אָבער איין אייזל האָט זיך גערוקט אַהין און אַהער, האָב איך אים נישט געקענט ציילן!" אַ סך פֿון די וויצן וועגן דזשאָהאַ האָבן צו טאָן מיט חיות, און מיט אייזלען בפֿרט, אַ טעמע, וואָס מע געפֿינט אַ סך זעלטענער אין די וויצן בײַ די אַשכּנזישע ייִדן.

ס׳איז אינטערעסאַנט צו לייענען די זאַמלונג פֿון כּהן־סעראַנאָ און באַמערקן נײַערע וויצן, וואָס ווערן דערציילט אין אַמעריקע וועגן די אַשכּנזישע ייִדן און איבערדערציילט אין ספֿרדישע קאָנטעקסטן מיט דזשאָהאַ ווי דער העלד. למשל: אַ מאָל האָט דער רבֿ צוגערופֿן דזשאָהאַ אין גאַס. ער האָט זיך אָנגעהאַלטן אין דער וואַנט. "וואָס איז געשען, סעניאָר רבֿ?", האָט דזשאָהאַ אים געפֿרעגט. "מען האָט מיך פֿאַרבעטן צום סולטאַן צו קומען אויף אַ סעודה, אָבער איך קען נישט גיין. דער מאָגן טוט מיר אַזוי שטאַרק וויי! לאָמיר זיך בײַטן מיט די קליידער, וועט איר גיין אַהין אויף מײַן אָרט, ווי דער רבֿ!"

האָט דזשאָהאַ אָנגעטאָן די קליידער פֿונעם רבֿ און תּיכּף אײַנגעגלייבט, אַז ער איז טאַקע דער גרעסטער רבֿ אויף דער וועלט. איז ער געגאַנגען צום סולטאַן און מע האָט אים אויפֿגענומען מיט גרויס פּאַראַד. אין מיטן פֿון דער סעודה, נאָך דעם ווי זיי האָבן געגעסן און געטרונקען, האָט דער סולטאַן געבעטן אַ מיניסטער, ער זאָל אים ברענגען דעם רבֿ, דעם פּראָטעסטאַנטישן הייליקן, דעם קאַטוילישן גלח און דעם מוסולמענישן הייליקן אין אַ באַזונדערן צימער.

האָט דער מיניסטער צונויפֿגענומען די פֿיר רעליגיעזע פֿירער אין איין צימער און דער סולטאַן איז אַרײַנגעקומען. "שוין אַ לאַנגע צײַט וואָס איך וויל עפּעס זיך דערוויסן, וואָס איך האָב קיין ענטפֿער דערויף נישט. נאָר איר פֿיר קענט מיר געבן אַן ענטפֿער", האָט דער סולטאַן געזאָגט. "איך ווייס, אַז די חודשלעכע שׂכירות וואָס איר פֿאַרדינט, זענען נישט גענוג, אָבער דאָס איז אַלץ וואָס מיר קענען זיך פֿאַרגינען. ווי אַזוי קומט איר אויס יעדן חודש אויף דעם געצאָלט?" ער האָט געבעטן דעם מוסולמענישן פֿירער צו ענטפֿערן דער ערשטער. "ווען איך האָב געהאַט צוויי קינדער, סולטאַן, האָב איך געקענט אויסקומען. אָבער איצט, מיט 6 קינדערלעך, איז נישט מעגלעך. נאָכן געבעט אין מעטשעט, וואַרפֿן אַרײַן די מענטשן עטלעכע גראָשנס אין אַ קעסטל פֿאַר צדקה. איך צייל דאָס געלט און איך נעם פֿאַר זיך צווישן 15% און 20%, כּדי איך זאָל קענען לעבן יעדן חודש." האָט דער סולטאַן דערנאָך זיך געווענדט צום פּראָטעסטאַנט. "גרויסער סולטאַן, איך האָב אַכט קינדער און מיט מײַנע שׂכירות האָב איך אויך נישט גענוג. טו איך ווי דער מוסולמענער טוט", האָט ער געענטפֿערט. האָט דער סולטאַן דערנאָך זיך געווענדט צום גלח — "איך באַקום שׂכירות גלײַך פֿון רוים. אָבער איך האָב ליב צו רייכערן און צו טרינקען פֿון צײַט צו צײַט, נעם איך אַ פּאָר גראָשן פֿונעם צדקה־קעסטל צו קויפֿן די זאַכן".

"און איר רבֿ, ווי אַזוי גיט איר זיך אַן עצה?", האָט דער סולטאַן זיך געווענדט צו דזשאָהאַ אָנגעטאָן ווי דער רבֿ. "איך בין אין אַן ענלעכן מצבֿ ווי די אַנדערע. איך האָב, ברוך־השם, צען קינדער אין דער היים און פֿאַר עסן, קליידער און דערציִונג וואָלטן די שׂכירות אויך נישט געקלעקט." "טאָ וויפֿל נעמט איר", פֿרעגט דער סולטאַן.

"איך באַשליס נישט", האָט דזשאָהאַ געענטפֿערט. "דער רבונו־של־עולם באַשליסט. איך נעם דאָס גאַנצע געלט, לייג דאָס אַלץ אַרויף אויף אַ ברעט און קריך אַרויף אויפֿן דאַך. איך קוק אַרויף צום הימל און שאָקל דאָס ברעט און זאָג "גאָט אין הימל, נעם וואָס דו ווילסט און לאָז פֿאַר מיר דאָס איבעריקע. און אַזוי — זאָגט דזשאָהאַ, — קען איך פֿאַרברענגען מײַן לעבן גליקלעך און אין פֿריידן."

אין דער קומענדיקער רובריק וועלן מיר געבן אַ פֿאַרגלײַך צווישן אונדזערע שטעטלדיקע וויצלער און דזשאָהאַ.