דער קאַלומביע־קלאַס פֿון 2009—2010. די לערערין איז מרים האָפֿמאַן

דער נײַער זמן האָט זיך אָנגעהויבן ווי יעדער זמן אין מײַנע לעצטע, כּמעט צוואַנציק יאָר, אין קאָלומביע־אוניווערסיטעט. דאָס יאָר 2009—2010, און די רשימה ציילט בערך צוואַנציק פֿון זיי — יונגע, שמייכלענדיקע, ענטוזיאַסטישע סטודענטן — וואָס ס׳איז אַ מחיה צו לערנען מיט זיי. ס׳רובֿ פֿון זיי קומען טאַקע פֿון מאָדערנע אָרטאָדאָקסישע היימען, אַ קליינע טייל פֿון זיי וואָס האָבן זיך אָפּגעשיידט פֿון דער אָרטאָדאָקסיע. אַ טייל קומען פֿון העברעיִשע מיטלשולן, אַ טייל ווילן זיך אַרײַנפּאַסן אין זייער סבֿיבֿה, און איינע איז נישט קיין ייִדישע טאָכטער בכלל. אַזוי זעט אויס די סטאַטיסטיק כּמעט יעדעס יאָר. די ערשטע וואָך וויל איך וויסן צוויי זאַכן: זייערע ייִדישע נעמען און אויב זיי האָבן זיי נישט, גיב איך עס זיי. און צום סוף וויל איך זיי זאָלן מיר אָנשרײַבן פֿאַרוואָס זיי האָבן אויסגעקליבן ייִדיש ווי אַ קורס. איך האָב זיי געגעבן פֿאַרשיידענע טעמעס, און אַפֿילו געלאָזט אויסקלײַבן זייערע אייגענע אײַנפֿאַלן. זיי שרײַבן דאָס די ערשטע וואָך פֿון זייער אַרײַנטריט אין קלאַס — אויף ענגליש, פֿאַרשטייט זיך — און איך זעץ עס איבער פֿאַר אײַך אויף ייִדיש. דער עיקר, וויל איך וויסן מיט וועמען איך האָב דאָ צו טאָן. איז לאָמיר אָנהייבן:

תּמר זיסקינד

אין מיטן צוואַנציקסטן יאָרהונדערט האָבן זיך ייִדן פֿון דער גאַנצער וועלט גענומען באַזעצן אין ארץ־ישׂראל. העברעיִש און ייִדיש זײַנען געווען די קאַנדידאַטן אויף אויסגעקליבן צו ווערן. סײַ וועלטלעכע און סײַ פֿרומע ייִדן זײַנען געשטאַנען פֿאַרן יום־הדין. אַ נאציאָנאַלע שפּראַך האָט באַדאַרפֿט אָנהייבן פֿון סאַמע אָנהייב און העלפֿן ישׂראל אויסשיילן אַ נאַציאָנאַלע אידענטיטעט. די פֿרומע ייִדן ווידער, האָבן זיך אַרײַנגעלייגט אין דעם אַז ייִדיש זאָל אָנערקענט ווערן, ווײַל נאָך אַלעמען, ס׳איז פֿאָרט געווען די ערשטע שפּראַך וואָס האָט מיט יאָרן פֿריִער געלעבט אין ישׂראל. זיי האָבן געהאַלטן, אַז לשון־קודש געהערט צו די הייליקייטן, צו תּפֿילות און לימוד־תּורה און זי נישט געוואָלט פֿאַרפֿלעקן מיטן טעגלעכן באַנוץ. צום סוף, האָט עבֿרית באַקומען די אייבערהאַנט און געוואָרן איינע פֿון די אָפֿיציעלע שפּראַכן אין ישׂראל און ייִדיש האָט פֿאַרלוירן.

נאָכן חורבן האָבן זיך אַ סך פֿון די שארית־הפּליטה באַזעצט אין ישׂראל. מיט העברעיִש האָט מען זיך מער באַנוצט און מיט ייִדיש ווייניקער. דאָס נײַע לאַנד און די נײַע שפּראַך האָט זיי געגעבן די געלעגנהייט אָנצוהייבן זייער לעבן פֿון דאָס נײַ, קאָנצענטרירן זיך אויף זייער צוקונפֿט און נישט אויף זייער פֿאַרגאַנגענהייט. די טעמע שפּיגלט זיך אָפּ, דער עיקר אין אַהרן מגדס דערציילונג "יד־ושם." דער קאָנפֿליקט אין דער מעשׂה, וואָס קומט פֿאָר אין ישׂראל, ספּעציעל בײַם געבן אַ נאָמען דעם קינד. סבה זיסקינד, וועלכער שטעלט מיט זיך פֿאָר דעם אַלטן דור און די אָנגעהעריקייט צו דער פֿאַרגאַנגענהייט איז פֿאַרעקשנט. דער עיקר, אַז מען מוז געבן דעם קינד אַ ייִדישן נאָמען — מענדעלע, אַ נאָמען נאָך זײַן אייגענעם זון וועלכער איז אומגעבראַכט געוואָרן פֿון די דײַטשע רוצחים. זײַן אייניקל רעיה, זי שטעלט מיט זיך פֿאָר דער נײַעם דור און זי איז פֿאַרעקשנט און וויל דווקא געבן איר קינד אַ העברעיִשן נאָמען. דער סוף איז געווען, מען האָט געגעבן דעם קינד אַ העברעיִשן נאָמען.

די רײַכע ייִדישע קולטור שוין נאָכן חורבן, איז אַ סך מאָל פֿאַרנאַכלעסיקט געוואָרן צוליב די שרעקלעכע געשעענישן וואָס זײַנען פֿאָרגעקומען. די ייִדישע שפּראַך איז פֿאַרטיפֿט, מיט אַ לאַנגער געשיכטע, און באַקענט דעם סטודענט וואָס לערנט זיך ייִדיש מיט אַ פֿענצטער צום לעבן פֿון ייִדן וועלכע האָבן זיך באַנוצט דערמיט. און כאָטש ייִדיש איז נישט קיין אָפֿיציעלע שפּראַך אין ישׂראל, ווערט זי אָבער באַנוצט טעגלעך פֿון אַ סך פֿרומע עדות חסידים. ייִדיש טעאַטער לעבט נאָך אַלץ אין ישׂראל און איבער דער וועלט. דער באַנוץ פֿון ייִדיש איז אַ טעסטאַמענט, און שטעלט מיט זיך פֿאָר די עלאַסטישקייט און דעם כּוח־נפֿשי פֿונעם ייִדישן פֿאָלק.

דוד שוואַרץ

אַ סך ייִדן טראַכטן אַז ייִדיש האָט צו טאָן מיט דער אולטראַ־אָרטאָדאָקסיע אין דער וועלט; אַ וועלט מיט וועלכער זיי ווילן נישט האָבן מיט איר צו טאָן. זיי ווייסן אָבער נישט, אַז ייִדיש איז געווען דער צעמענט וואָס האָט צוזאַמענגעהאַלטן די ייִדישע קולטור. ווען היטלער האָט זיך אַרויסגעלאָזט אויסהרגענען די ייִדן, האָט ער נישט נאָר געוואָלט דערמיט אויסמעקן דאָס ייִדישע פֿאָלק, נאָר אויך זייער קולטור. איז היטלער אויסגעמעקט געוואָרן און מיר זײַנען דאָ.

אַפֿילו ייִדן וואָס האָבן געוווינט אין אַמעריקע און מערבֿ־אייראָפּע, האָבן גערעדט ייִדיש. אפֿשר איז ייִדיש נישט געווען זייער איינציקע שפּראַך, האָט מען זיך אָבער באַנוצט מיט איר. ייִדיש איז געווען אַ טייל פֿון אונדזער קולטור. דער געדאַנק איז פֿאַרלוירן געגאַנגען בײַם נײַעם דור. זיך פֿאָרצושטעלן, אַז די ייִדישע קולטור איז טויט איז אַ נאַרישקייט. אין אַמעריקע, אין ישׂראל, אַרײַנגערעכנט אַ שלל מיט אַנדערע לענדער איבער דער וועלט, געפֿינען זיך לעבעדיקע ייִדישע קהילות, וואָס האַלטן פֿון די ייִדישע טראַדיציעס. די דאָזיקע טראַדיציעס שטאַמען פֿאָרט אָפּ פֿון די פֿאַר־מלחמהדיקע ייִדישע טראַדיציעס, צווישן זיי לידער און טענץ, געקעכטס... און דאָס זײַנען בלויז אַ פּאָר פֿון דעם קולטור־באַגאַזש פֿון יענע צײַטן. איין זאַך איז וויכטיק צו געדענקען, איין קולטור האָט אַ קליינעם שײַכות צו אַ צווייטער קולטור. די פֿראַנצויזן רעדן פֿראַנצויזיש, די דײַטשן — דײַטש, און די ייִדן וועלכע וווינען אין אָט די מדינות דאַרפֿן דאָך האָבן אַ געמיינזאַמע שפּראַך. ייִדיש האָט פֿאַרטראָטן דאָס אָרט, און כאָטש העברעיִש האָט אים איבערגענומען שפּילט עס נישט די ראָלע וואָס ייִדיש האָט געשפּילט. דאָ רעדט זיך וועגן אַ שפּראַך וואָס ייִדן האָבן גערעדט דורות־לאַנג. די העברעיִשע רעדשפּראַך האָט בלויז אויפֿגעלעבט מיט אַ הונדערט יאָר צוריק. איך האָף נאָר אויף איין זאַך. אַז די ייִדן אין דער וועלט וועלן, סוף־כּל־סוף, פֿאַרשטיין, אַז ייִדיש איז נישט נאָר די שפּראַך פֿון די אולטראַ־אָרטאָדאָקסן: עס איז אַ שפּראַך וואָס געהערט צו יעדן ייִדן. מיטן עטאַבלירן פֿון מדינת־ישׂראל איז די רעדשפּראַך פֿון לאַנד געוואָרן אַ טייל פֿון זייער ייִדישער קולטור. קען ייִדיש נישט פֿאַרטרעטן העברעיִש. אָבער זי האָט פֿאָרט געדאַרפֿט ווערן די צווייטע שפּראַך פֿון לאַנד. מיר טאָרן נישט צולאָזן, אַז דער פּלאַן פֿון איין מענטשן זאָל דאָס ענדערן.

גבֿריאל(ה) בערג

אויפֿגעוואַקסן בין איך מיט פֿיר פּויליש־ייִדישע באָבע־זיידעס, און זיי אַלע האָבן גערעדט ייִדיש. נישט איין מאָל פֿלעג איך הערן ווי מײַן באָבע פֿלעגט זיך וויצלען בײַם רופֿן דעם זיידן: "אַ שטיק פֿלייש מיט אויגן," און דער זיידע פֿלעגט זי אָנרופֿן "נודניק." אַ חוץ דעם געדענקט זיך מיר: "אַ חזיר בלײַבט אַ חזיר." הערנדיק די קאָלירפֿולע ווערטלעך און אידיאָמען האָט מיך אַלע מאָל אָנגעכאַפּט דער חשק צו לערנען זיך די שיינע שפּראַך — ייִדיש — וואָס איז פֿאַרפֿלאַנצט געוואָרן אין מיר פֿון קליינווײַז אָן.

דערוויס איך זיך, אַז ייִדיש איז אַמאָל געווען אַן אינטערנאַציאָנאַלע שפּראַך פֿון אַשכּנזישע ייִדן, די ייִדן פֿון מיזרח־אייראָפּע, אַ צונויפֿשמעלץ פֿון לשון־קודש און דײַטש, אַרײַנגערעכנט אַ סך אַנדערע שפּראַכן, פֿון פֿאַרשיידענע לענדער וווּ די אַשכּנזישע ייִדן פֿלעגן וווינען. אין איר בליצײַט האָבן גערעדט אויף איר בערך זיבעצן מיליאָן ייִדן איבער דער וועלט און זיך באַנוצט מיט איר ווי מיט זייער מוטער־שפּראַך.

זינט ייִדיש איז געוואָרן אַ קרבן פֿון דער אויסראָטונג פֿון זעקס מיליאָן ייִדן אינעם חורבן, און סײַ אַ קרבן פֿון דער אַסימילאַציע, רעדן הײַנט ייִדיש אַ סך ווייניקער ייִדן איבער דער וועלט. בײַ אַ סך פֿון די אַמעריקאַנער ייִדן קען מען אָפּציילן אויף איין האַנט זייערע ייִדישע ווערטער, וואָס זיי קענען. און אַזוי ווי ייִדישע קורסן ווערן געגעבן אין קאָלומביע־אוניווערסיטעט, פֿיל איך זיך גליקלעך צו האָבן די געלעגנהייט אָנצוקניפּן ווידער אַ מאָל מיט דער שפּראַך און קולטור וואָס איז אונדז שיִער נישט פֿאַרלוירן געגאַנגען.

יוסף שטראַוס

עס זײַנען פֿאַראַן וויכטיקע פֿאַקטאָרן וואָס אַרבעטן מעשׂים. זיי שלאָגן זיך מיט דער דעה יאָ צו רעדן ייִדיש, אָדער רעדן אויף דער לאַנד־שפּראַך. אין תּוך פֿון זייער באַשלוס ליגט די וויכטיקייט פֿון אָנהאַלטן זייער אידענטיטעט, און קעגן שטעלן זיך דעם דרוק פֿון דער אַסימילאַציע פֿון דער אַרומיקער קולטור. אויב עס האַנדלט זיך אין דעם שטאָלץ אין דער אָפּשטאַמונג און קולטור־געשיכטע פֿון די אַמעריקאַנער ייִדן, וועלן זיי זיך אָפּהאַלטן פֿון אָננעמען די לאָקאַלע שפּראַך און מסתּמא ממשיך זײַן זייער לאָקאַלן דיאַלעקט פֿון ייִדיש. פֿון דער צווייטער זײַט, אויב די ייִדישע פֿעלקערשאַפֿט פֿון לאַנד פֿילט נישט דעם נייטיקן צובונד צו זייער פֿאַרגאַנגענהייט, איז צו וואָס זיך אָפּשיידן פֿון זייערע נישט־ייִדישע שכנים? דער בעסטער באַווײַז זײַנען די דײַטשע ייִדן וועלכע האָבן אָנגענומען די דײַטשע קולטור ווי זי גייט און שטייט און זי פֿאַרוואַנדלט אין זייער אייגנס. זיי האָבן שטאָלצירט מיט זייער דײַטשישער בירגערשאַפֿט און זיך אײַנגעגלידערט מיט די דײַטשן און דאָס פֿאַרוואַנדלט אין זייער אייגנס. די פּוילישע ייִדן ווידער, זײַנען אַוועק אין אַ פֿאַרקערטער ריכטונג. זיי האָבן זיך גערעכנט נאַציאָנאַל און קולטורעל ווי ייִדן און זייער פּוילישע בירגערשאַפֿט ווי אַ זײַטיקע זאַך. און דעריבער האָבן זיי גערעדט ייִדיש און זיך געהאַלטן פֿון דער ווײַטנס פֿון דער פּוילישער באַפֿעלקערונג אַרום זיי. אַן איראָניע דערבײַ, דער דײַטש האָט נישט געמאַכט קיין אונטערשייד צווישן זיי. די גאַנצע ייִדישע געשיכטע איז דורכגעווייקט מיט רדיפֿות און שׂינאת־ישׂראל, נישט געקוקט וועלכע שפּראַך מיר רעדן.

ייִדיש וואָס האָט איבערגעלעבט אַלע רדיפֿות, איז אַ שפּראַך וואָס אַנטהאַלט אין זיך דעם מקור. און ייִדן וואָס רעדן טיילן זיך נישט אָפּ פֿון זייערע נישט־ייִדישע שכנים, נאָר פֿאַרקערט, זיי באַרײַכערן זיך.

דינה בריק

ווי אַ פֿרום־אָרטאָדאָקסישער מענטש, וואָס איז אויסגעוואַקסן אין אַ משפּחה וואָס לייגט דעם טראָפּ אויף ייִדישקייט, האָב איך אַלע מאָל זיך אַרומגעטראָגן מיט אַ נײַגער צו וויסן פֿון וואַנען די וואָרצלען שטאַמען. צי מיר האָבן אָפּגעזוכט אַן אַלטע שיל אין אַ פֿרעמד לאַנד, צי געדאַרפֿט אויסקלײַבן די פּאַסיקע ישיבֿה. יעדער פֿון אונדזערע באַשלוסן איז געווען אָפּהענגיק פֿונעם ייִדישן מאָמענט. מײַן עלטער־עלטער־באָבע, וועלכע האָט געשטאַמט פֿון אונגאַרן, האָט געליטן פֿונעם אַנטיסעמיטיזם און פֿאַרבליבן אַ פֿרומע פֿרוי. און דעריבער אַפּעלירט צו מיר דער ייִדישער קלאַס. אין אַזאַ וועלטלעכן אוניווערסיטעט ווי קאָלומביע, איז לײַכט פֿאַרכאַפּט צו ווערן פֿונעם אַרום. ייִדיש איז אַ פֿאַסצינירנדיק לשון וואָס שמעלצט צונויף פֿאַרשיידענע אַספּעקטן פֿון ייִדישן לעבן. עס איז נישט סתּם אַ שפּראַך. עס אַנטהאַלט אין זיך אַ קאָמפּליצירטע קולטור. ס׳איז אַ געשיכטע וואָס באַלײַכט דעם קאַמף, נישט נאָר דורך אירע פֿאַרשיידענע באַוועגונגען, נאָר אַ שפּראַך וואָס האָט געלעכצט נאָך רעליגיעזער פֿרײַהייט. מיר ייִדן זײַנען אַ פֿאָלק וואָס גייט אָן מיטן לעבן. דאָס איז אונדזער אוניווערסאַלער צוועק צווישן אַ שלל מיט פֿאַרשיידנאַרטיקע ייִדן וואָס זייער ציל איז בלײַבן לעבן ווי אַ פֿאָלק.

(סוף קומענדיקע וואָך)