(אַן אויסצוג פֿון אַ גרעסערן אַרטיקל "דערמאָנונגען וועגן דעם גיהנום")

אין די 1960ער יאָרן האָט מען אין מאָסקווע געהאַלטן, אַז פּוילן איז דער פֿריילעכסטער באַראַק אינעם סאָציאַליסטישן לאַגער. פֿאַר אַ סאָוועטישן בירגער, דערצו נאָך, אַ יונגן מענטש, האָט וואַרשע זיך געמאָלט ווי אַן אויסלענדישער גן־עדן. שפּעטער בין איך געווען אין בערלין, פּאַריז, ניו־יאָרק. נאָר אַלץ האָט אויסגעזען ווי אַ שאָטן, אין פֿאַרגלײַך מיט יענע זעלטענע געפֿילן, איבערגעלעבט אין וואַרשע; אַזוי גיריק אײַנזאַפּן אַ פֿרעמדן לעבנס־שטייגער, קולטור, שפּראַך איז מיר מער קיין מאָל נישט אויסגעקומען.

פֿונדעסטוועגן, זײַנען יענע געפֿילן פֿון פֿרײַהייט און הנאה געווען אָנגעפֿילט אויך מיט מאָראַלישע סתּירות. איך בין געקומען קיין פּוילן מיט געוויסע צילן — צו זאַמלען מאַטעריאַל וועגן דעם אויפֿשטאַנד אין וואַרשעווער געטאָ, וועגן די פּײַנלעכע איבערלעבונגען פֿון די פּוילישע ייִדן. כ׳האָב געטאָן אַלץ וואָס מע טוט אין אַזעלכע פֿאַלן — געאַרבעט אינעם ייִדישן היסטאָרישן אינסטיטוט, זיך געטראָפֿן מיט די לעבן־געבליבענע אויפֿשטענדלער, באַזוכט די געוועזענע קאָנצענטראַציע־לאַגערן.

אין אַ וואַרעמען סעפּטעמבער־טאָג בין איך געגאַנגען לענגאויס אַ שמאָלן וועג, ענלעך צו אַן אײַזנבאַן, וואָס האָט מיך געבראַכט צו אַ פֿעלד, באַשטעקט מיט גרויע גראַניט־שטיינער. אויף יעדן אַזאַ שטיין איז אויסגעקריצט געווען אַן אַנדער נאָמען פֿון אַ שטאָט, שטעטל. אונטער די שטיינער־מצבֿות זײַנען געליגן באַגראָבן 800 טויזנט מענטשן אויף אַ שטח פֿון עטלעכע העקטאַר. דאָס איז געווען טרעבלינקע.

מיט עטלעכע טעג שפּעטער בין איך געשטאַנען אין אַ גרויסן הויף, באַדעקט מיט פֿאַרשטויבט האַרבסטיק גראָז. איך בין אַרויסגעגאַנגען נאָכן חושך פֿון אַ גאַז־קאַמער. דאָס איז געווען מײַדאַנעק. אינעם זעלבן טאָג, קומענדיק פֿון לובלין צוריק קיין וואַרשע, בין איך געלאָפֿן צו זען אינעם טעאַטער "אַטענעום" די פּרעכטיקע אויפֿפֿירונג פֿון פּעטער ווײַס׳ס פּיעסע וועגן מאַרקיז דע סאַדע; און שפּעטער געזעסן אין אַ רעסטאָראַנדל אויפֿן ווײַסל־ברעג און זיך צוגעהערט צו די זיסלעכע מעלאָדיעס פֿונעם אַקאָרדעאָן.

אויפֿן צווייטן טאָג, גאַנץ פֿרי האָב איך זיך שוין געלאָזט זוכן די גאַס, וואָס בעת דער מלחמה האָט מען זי גערופֿן שוך־אַלעע. דאָרט איז געווען די "געסטאַפּאָ". אויף איינער פֿון דער וואַנט פֿון אַ קאַרצער, וווּ די נאַציס האָבן געפּײַניקט די אַרעסטירטע, האָב איך איבערגעלייענט אַן אויפֿשריפֿט: "קיינער טראַכט נישט וועגן מיר. איך בין אַזוי עלנט, און איך דאַרף שטאַרבן אַן אומשולדיקע".

מײַן האַרץ האָט שיִער נישט געפּלאַצט פֿאַר שוידער און מיטגעפֿיל. אָבער "שיִער" — איז גאָרנישט. מײַן האַרץ האָט געקלאַפּט ווײַטער. נאָך מער: אַרויסגייענדיק פֿון דעם "געסטאַפּאָ"־קעלער, נאָכן אויסרייכערן אַ ציגײַער און זיצן אַ ביסל אויף דער באַנק אין פּאַרק, האָב איך ווידער אײַנגעזאַפּט אין זיך דעם לעבעדיקן אַרום מיטן זעלביקן נײַגער און אינטערעס צום לעבן.

ווי אַזוי קאָן מען עס באַנעמען: דעם אויפֿשריפֿט, אויסגעקריצט אויף דער ווײַסער טויטער וואַנט, און דאָס לעבעדיקע בילד פֿאַר מײַנע אויגן? דאָס לעבן איז אָנגעגאַנגען ווײַטער אין אַ דורכדרינגלעכן קאָנטראַפּונקט. מײַן באַוווּסטזײַן, וואָס האָט פֿריִער אַנטפּלעקט דעם לעצטן דערשטיקטן געשריי אינעם קעלער, האָט איצט גיריק געשלונגען די לעבעדיקע קלאַנגען פֿון דער וועלט.

אַזאַ פֿאַרטאָפּלטער קיום האָט אויסגעזען אין מײַנע אויגן צבֿועקיש, אומרעאַל. כ׳האָב פֿון דעם צושטאַנד נישט געקאָנט פּטור ווערן, אים אַרויסטרײַבן פֿון מײַן יונגן קערפּער, ווי אַ דיבוק. די אַלע וואַרשעווער טעג פֿון סעפּטעמבער 1967 האָב איך איבערגעלעבט ווי כ׳וואָלט זיך געפֿונען אין צוויי צײַט־אויסמעסטן — אינעם טראַגישן נעכטן און אין דעם וווּנדערלעכן הײַנט.

יעדעס מאָל האָבן מיר מײַנע פֿרײַנד צוגעשטעלט אַן אַנדער טעלעפֿאָן פֿון אַ לעבן־געבליבענעם קאַצעטלער, אָדער אויפֿשטענדלער פֿון וואַרשעווער געטאָ. בדרך־כּלל פֿלעגן מיר זיך טרעפֿן אין אַ קאַפֿע, ערגעץ אין צענטער שטאָט, און איך האָב פֿאַרשריבן זייערע דערמאָנונגען, אָפּרוקנדיק דאָס טעפּעלע קאַווע אין אַ זײַט, אײַנגעהילט אין דעם ציגאַרעטן־רויך און זשום פֿון די באַזוכער.

בײַ איינער אַזאַ טרעפֿונג האָב איך געהאַט אַ לענגערן שמועס מיט בערנאַרד באָרג. צו יענער צײַט איז ער שוין געווען אַ פּענסיאָנער. אַ באַשיידענער באַיאָרטער מענטש. ער איז אַרײַנגעגאַנגען אין דער גרופּע פֿון הערש קאַווע, איינע פֿון די פֿיר קאַמף־גרופּעס, וואָס די קאָמוניסטן האָבן זיי פֿאָרמירט.

דעם 10טן מײַ האָבן זיי באַשלאָסן אַרויסצוגיין אויף דער אַרישער זײַט דורך אַן אונטערערדישן דורכגאַנג. זיי זײַנען אַרויס אין אַ הויף פֿון אַ וווין־בנין, וווּ מ׳האָט זיי באַלד געכאַפּט. נאָך דער סעלעקציע אין טרעבלינקע האָט מען באָרגן געלאָזט אויף אַרבעט; מ׳האָט דער גרופּע מאַנצבילן, צווישן וועלכע ער איז אויך געווען, געזאָגט, אַז "פֿון זיי וועט מען קיין מאַרמעלאַד נישט מאַכן". דאָס איז געווען אַ מין פֿאַרשפּרייטער מענטשן־פֿרעסערישער וויץ. געשיקט האָט מען זיי, דאָס ערשטע, אין מײַדאַנעק, דערנאָך אין אוישוויץ. פֿון אוישוויץ, אַקוראַט פֿאַר דער באַפֿרײַונג, האָט זיך אים אײַנגעגעבן צו אַנטלויפֿן.

און אָט דער איידעלער מענטש, וואָס האָט איבערגעלעבט די שרעקלעכסטע פֿאַרניכטונג־לאַגערן בעת דער צווייטער וועלט־מלחמה, איז געזעסן איצט מיט מיר בײַ איין טישל אין דעם קאַפֿע "וויקלינאַ", אויף דער מאַרשאַלקאָווסקע־גאַס, און געטרונקען קאַווע. איך האָב אים געפֿרעגט, ווי אַזוי איז אין דער גרופּע פֿון הערש קאַווע דורכגעגאַנגען די נאַכט ערבֿ דעם אויפֿשטאַנד. ער האָט מיר געענטפֿערט, אַז חוץ דעם קאָמאַנדיר, איז בײַ זיי נאָך געווען אַ קאָמיסאַר, אַ מיידל. איר נאָמען איז געווען רוזשקאַ ראָזענפֿעלד. זי איז צוגעגאַנגען צו יעדן קעמפֿער, געפֿרעגט, צי ער האָט אַלץ מיטגענומען וואָס מע דאַרף — עפּעס עסן, בינדעס, דאָס עלעקטרישע קעשענע־לעמפּל. גאַנץ פֿרי האָט זי געזאָגט אַ קורצע רעדע: "חבֿרים, געדענקט, אַז איר ציט ווײַטער די שענסטע טראַדיציעס פֿון דעם באַפֿרײַונג־קאַמף פֿונעם פּוילישן פּראָלעטאַריאַט, אַז איר זײַט פּאַרטיזאַנער!"

האָב איך דען דעוואַרט אַנדערע ווערטער? באָרג איז געווען אַן אַלטער פּאַרטיי־מיטגליד, פֿאַרטיייִשער פּענסיאָנער און געשמועסט האָט ער מיט אַ זשורנאַליסט פֿון מאָסקווע. ער האָט גערעדט אַזוי, ווי מע דאַרף רעדן בײַ אַזעלכע טרעפֿונגען.

מײַן טרוים איז אָבער געווען זיך צו טרעפֿן מיט מאַרק עדעלמאַן. באָרג איז פֿון דעסטוועגן געווען אַ פּשוטער קעמפֿער אינעם אויפֿשטאַנד, און עדעלמאַן — דער שטעלפֿאַרטרעטער בײַם קאָמאַנדיר פֿון דער קאַמף־אָרגאַניזאַציע. מאָדנע האָט אויסגעזען, אַז כּמעט שטענדיק בעת אַ שמועס מיט די געראַטעוועטע אויפֿשטענדלער פֿלעגט די פֿיגור פֿון עדעלמאַן פֿאַרבלײַבן אין אַ שאָטן. אויך אין די וואַרשעווער רעדאַקציעס האָט מען וועגן אים גערעדט מיט אַ באַהאַלטענעם שמייכל: "אַוודאי אַ העלד. אַנילעווישטס פֿאַרטרעטער. אָבער ס׳איז נישט לײַכט מיט אים. ס׳איז אַ גרויסער צווייפֿל, צי אײַך וועט זיך אײַנגעבן מיט אים צו רעדן. צי וועט ער בכלל וועלן זיך טרעפֿן מיט אײַך."

זײַן העלדישע ביאָגראַפֿיע האָט בפֿירוש געטראָגן פֿאַרבאָרגענע פֿאַקטן, יעדנפֿאַלס, וואָס שייך דער אָפֿיציעלער אידעאָלאָגיע. ער איז געווען אַ בונדיסט, דער פֿירער פֿון דער בונדישער יוגנט אין געטאָ; און נאָך דעם ווי ס׳האָט זיך אים, על־פּי־נס, אײַנגעגעבן זיך אַרויסצורײַסן פֿון דער ברענענדיקער געטאָ אויף דער אַרישער זײַט, האָט ער זיך באַטייליקט אינעם אויפֿשטאַנד פֿון די פּאָליאַקן, אונטער דער אָנפֿירונג פֿון דער "אַרמיאַ קראַיאָוואַ". איצט האָט ער געאַרבעט ווי אַ קאַרדיאָלאָג אין איינעם פֿון די שפּיטעלער אין לאָדזש.

עס האָט אויסגעזען גאַנץ נאַטירלעך. כ׳האָב אָבער געפֿילט ווי אַ מענטש, דערצויגן אויף די סאָוועטישע אידעאָלאָגישע אינטריגעס, אַז הינטער דער פּאַסיווקייט פֿון אַן אינטעליגענט, באַהאַלט זיך זיכער אויס די געשטאַלט פֿון אַן אמתן אָפּאָזיציאָנער צו דעם רעזשים. זיך צו טרעפֿן מיט עדעלמאַנען איז טאַקע געווען גאָר נישט פּשוט. מײַנע פֿרײַנד האָבן זיך באַמיט מיר אַרויסצוהעלפֿן אין דעם. געקלונגען קיין לאָדזש צו זייערע פֿרײַנד, ביז מ׳האָט דערהערט פֿון אים גופֿא דעם ברייטהאַרציקן פּוילישן: "פּראָשע באַרדזאָ!"

שוין אויפֿן אַנדערן טאָג אין אָוונט האָב איך קוים אָפּגעזוכט אין עק לאָדזש די זילוועראָוויטש־גאַס. וועמען כ׳זאָל נישט געווען פֿרעגן, האָט קיינער וועגן דער גאַס נישט געהערט. לאָזט זיך אויס, אַז דעם נאָמען האָט זי באַקומען ערשט נישט לאַנג צוריק. פֿריִער האָט זי געהייסן "מאָסטאָוואַ". אַ גלײַכע, פּוסטע גאַס מיט ווילעס און גערטנער. אין סאַמע עק האָב איך אָפּגעזוכט דאָס הויז נומ׳ 34a. אַ הויפֿטירל. אַן אויטאָ, נאַס פֿונעם רעגן. אויף אַ שילדל, דערזען פֿון אַן אָנגעצונדענעם שוועבעלע, אַן אויפֿשריפֿט — "ד״ר מאַרק עדעלמאַן".

אינעם פֿאָדערשטן צימער האָט מיך באַגעגנט אַ מיטלוווּקסיקער, מאָגערער מענטש מיט טיפּיש־סעמיטישע שטריכן אויפֿן פּנים און מיט קלוגע אויגן. ער איז געווען עלעגאַנט אָנגעטאָן — אַ גרויער פּולאָווער, ווײַס העמד אָן אַ שניפּס. אין אַ גרויסן צימער, וווּ מיר האָבן געשמועסט, איז געשטאַנען אַ גרויסער שרײַבטיש, אַ סאָפֿע, פֿאַרשפּרייט מיט אַ פֿאַרשיידן־קאָליריקער דעק און צוויי אַלטע לעדערנע פֿאָטעלן.

— איר ווילט וויסן דעם גאַנצן אמת? ס׳איז בסך־הכּל געווען 200, 220 מענטשן. 500? נאַרישקייט. צוויי הונדערט! די ערשטע דרײַ טעג — דעם 19טן אַפּריל, דעם 20סטן און 21סטן איז געווען אַ שיסערײַ. דערנאָך איז געוואָרן שטילער. דעם 1טן, 2טן און 3טן מײַ איז געקומען די גסיסה. מע דאַרף נישט איבערטרײַבן די מיליטערישע ווערט פֿונעם אויפֿשטאַנד. דאָס וויכטיקסטע איז, אַז אַזאַ אויפֿשטאַנד האָט אויסגעבראָכן! אַנילעוויטש?.. ער איז געווען פֿון אַן אָרעמער משפּחה. איר ווייסט וואָס עס מיינט, צו זײַן אַ ייִד אַ קבצן אין פּוילן? זייער אַ פֿעיִקער. געהערט צו די לינקע פּועלי־ציוניסטן. זיי האָבן געהאַט אַ קיבוץ אונטער בענדזשין. אַנילעוויטש איז דאָרט פֿאַרכאַפּט געוואָרן בעת דער גרויסער דעפּאָרטאַציע. ער האָט אַפֿילו נישט געוווּסט, וואָס עס מיינט "דעפּאָרטאַציע". יאָ, ער איז געווען ייִנגער פֿון אונדז אַלע. אַ ראָמאַנטיקער. אַוודאי אַן אינטעליגענטער בחור, ווי מיר אַלע זײַנען דעמאָלט געווען. ער האָט גוט געוווּסט, וואָס ס׳הייסט צו זײַן אַ קבצן. ער פֿלעגט שטענדיק, בשעתן עסן פֿאַרשטעלן דעם טעלער מיט די הענט. כ׳געדענק, עמעצער האָט אים געפֿרעגט איין מאָל: "מרדכי, פֿאַר וואָס עסטו אַזוי?" — האָט ער געענטפֿערט: "כ׳בין שוין אַזוי צוגעוווינט פֿון דער היים. די ברידער זאָלן נישט צונעמען..." פֿאַר וואָס איז דווקא ער געוואָרן דער קאָמאַנדיר? מיר האָבן באַשלאָסן: זאָל ער זײַן, ס׳זאָל נישט ווערן קיין שפּאַלט. ער האָט געפֿירט אַ טאָגבוך, און אַנטעק צוקערמאַן איז איין מאָל צוגעקומען צו מיר און געזאָגט: "ער האָט פֿאַרשריבן, אַז אויב ער וועט נישט זײַן קיין קאָמאַנדיר, זאָל שוין בעסער גאָרנישט ניט זײַן." ער האָט זייער געהאַלטן פֿון זײַן אַמט. איין מאָל האָט ער עפּעס געטאָן נישט ריכטיק, האָבן אַנטעק און איך אים געזאָגט: "קוק, מרדכי, דו וועסט נישט בלײַבן קיין קאָמאַנדיר". ער האָט זיך זייער איבערגעשראָקן. כ׳קאָן נישט זאָגן, אַז ער איז געווען אַ גוטער קאָמאַנדיר. ס׳איז אים געגאַנגען אין לעבן, אַז דער אויפֿשטאַנד זאָל זײַן גראָד דעם 19טן אַפּריל... איר געדענקט זײַן בריוו צו צוקערמאַנען: "ס׳איז צושטאַנד געקומען דער הויפּט־חלום פֿון מײַן לעבן..." אין דעם איז דער גאַנצער מרדכי. אָדער נעמט זײַן באַפֿעל וועגן זעלבסטמאָרד. מ׳האָט דאָך געקאָנט געפֿינען אַן אַנדער וועג, און די וואָס האָבן אים נישט געפֿאָלגט, האָבן זיך געראַטעוועט. איך און צבֿיה זײַנען געקומען מיט צוויי שעה שפּעטער נאָך דעם קאָלעקטיוון זעלבסטמאָרד און האָבן געהאָלפֿן די לעבן־געבליבענע זיך צו ראַטעווען. מיר זײַנען אַרויס דורכן ליוק אויף דער פּראָסטע־גאַס דעם 10טן מײַ. בסך־הכּל 40 מענטשן, און פֿאַר דעם זײַנען געווען נאָך דרײַסיק. מיר זײַנען אַנטלאָפֿן אויף אַ לאַסט־אויטאָ. אַנטעק האָט עס אַזוי צוגעגרייט. אַ טייל איז אַוועק אין וואַלד אַרײַן, אָבער אַנטעק און איך האָבן זיך אויסבאַהאַלטן בײַ די פּאָליאַקן; צום ערשטן אין איין דירה, דערנאָך אין אַן אַנדערער... ווי עס לעבט הײַנט צוקערמאַן? גוט, זייער גוט. טרינקט בראָנפֿן און שרײַבט ביכער. ער האָט אַ רוסישן כאַראַקטער. צבֿיה אַרבעט אין דער קיבוץ־פֿאַרוואַלטונג; פֿאַרטאָן אין פּאָליטישע ענינים, פֿאָרט אַרום — פּאַריז, ניו־יאָרק, אָבער נישט געזונט. איך בין געווען בײַ זיי, און זיי בײַ מיר...

איך האָב געלייענט עדעלמאַנס בוך "די געטאָ שלאָגט זיך", דערשינען אין לאָדזש, אין 1945. ס׳איז אַוודאי אַ וויכטיקער דאָקומענט, אַ מין באַריכט, אָנגעשריבן פֿון אַ יונגן פּאַרטיי־טוער; אַ דערציילונג וועגן העראָיִזם פֿון זײַנע חבֿרים, וועגן דעם אומקום פֿון דער געטאָ. שפּעטער האָב איך איבערגעלייענט דאָס בוך פֿון אַנאַ קראַל "מקדים זײַן דעם בורא" — אַ מין דיאַלאָג פֿון דער מחברין מיט עדעלמאַן. דאָס בוך איז ווידער אַ מין פּרוּוו צו צעשטערן די לעגענדע. צוקערמאַן שרײַבט, אַז ס׳זײַנען געווען 500—600 אויפֿשטענדלער. עדעלמאַן טענהט, אַז נישט מער ווי 200—220 — "נישט די צאָל איז וויכטיק, וויכטיקער איז דער פֿאַקט אַליין!"

אין קראַלס בוך איז דאָ אַ מאָמענט, וווּ עדעלמאַן דערציילט וועגן דעם אומשלאַגפּלאַץ, וווּ מע האָט צונויפֿגעטריבן די ייִדן פֿאַרן אָפּשיקן זיי קיין טרעבלינקע בעת דער גרויסער דעפּאָרטאַציע זומער 1942. עדעלמאַן איז דעמאָלט געשיקט געוואָרן פֿון דעם שפּיטאָל צו שטיין בײַם טויער פֿון אומשלאַגפּלאַץ און אַרויספֿירן די קראַנקע. די דײַטשן האָבן דערלויבט עס צו טאָן, שאַפֿנדיק אַן אילוזיע, אַז מע שיקט אָפּ די ייִדן אויף אַרבעט. עדעלמאַן, וואָס איז מיט יאָרן שפּעטער געקומען צום "פּלאַץ" מיט אַנאַ קראַל, האָט איר אָנגעוויזן אויפֿן אָרט, וווּ ער איז דעמאָלט געשטאַנען אַלע טעג בעת די דעפּאָרטאַציע איז אָנגעגאַנגען און געזאָגט: "פֿון דאַנען האָב איך באַגלייט צום טויט 350 טויזנט ייִדן".

פֿון רוסיש, בערל קאָטיק.