Eli Lederhendler. Jewish Immigrants and American Capitalism, 1880—1920: From Caste to Class. Cambridge University Press, 2009.

די ייִדישע אימיגראַציע פֿון מיזרח־אייראָפּע אין די יאָרן 1880—1920 האָט געבראַכט קיין אַמעריקע בערך צוויי מיליאָן מענטשן און פֿאַרלייגט דעם יסוד פֿונעם אַמעריקאַנער ייִדישן קיבוץ. עס איז נאַטירלעך, אַז אַזאַ אויסערגעוויינטלעכער היסטאָרישער פֿענאָמען געפֿינט זיך שוין לאַנגע יאָרן אינעם שפּאַקטיוו פֿון דער היסטאָרישער וויסנשאַפֿט. יעדער נײַער דור און יעדע אַלטע און נײַע אידעאָלאָגישע שיטה קומט אַרויס מיט אַן אייגענער אויסטײַטשונג פֿון דער דאָזיקער געשיכטע, וואָס שפּיגלט אָפּ זייער באַציִונג צו דעם עבֿר און צו דעם הײַנט.

דער ירושלימער היסטאָריקער אלי לעדערהענדלער, וועלכער האָט זיך קונה־שם געווען מיט זײַנע פֿאָרשונגען פֿון דער רוסישער און אַמעריקאַנער ייִדישער געשיכטע, האָט פֿאָרגעלייגט אַ נײַע קאָנצעפּציע פֿון דער אַנטוויקלונג פֿון דער מיזרח־אייראָפּעיִשער עמיגראַציע, וואָס רעווידירט דעם פֿאַרשפּרייטן "עטנאָצענטרישן" צוגאַנג. זײַן טעזיס פֿאָרמולירט דער מחבר אינעם אונטערקעפּל פֿון זײַן בוכס טיטל׃ "פֿון דער קאַסטע צום קלאַס". אין רוסלאַנד, טענהט לעדערהענדלער, האָבן ייִדן געפֿורעמט אַ באַזונדערע "קאַסטע", וואָס האָט געהאַט אַ קנאַפּן שײַכות צו דער אַרומיקער רוסישער געזעלשאַפֿט. די סיבות, וועלכע האָבן געטריבן די ייִדן פֿון רוסלאַנד לעבֿר־הים, האָבן קודם־כּל געהאַט צו טאָן מיט זייער סאָציאַלער, עקאָנאָמישער און פּאָליטישער איזאָלירטקייט. בפֿרט, נאָך די נײַע אַנטי־ייִדישע צאַרישע דעקרעטן פֿון 1882, ווען אַ סך ייִדן האָבן מער ניט געזען קיין אויסזיכטן אויף אַ סטאַביל לעבן אין דער אַלטער היים און באַשלאָסן צו עמיגרירן. איין כוואַליע האָט געצויגן נאָך זיך אַן אַנדערע, און אַזוי אַרום האָט זיך כּמעט יעדער דריטער רוסישער ייִד אַריבערגעקליבן אין דער "גאָלדענער מדינה".

דאָס רובֿ אימיגראַנטן האָבן זיך באַזעצט אין די גרויסע שטעט אויף דעם מיזרח־ברעג פֿון די פֿאַראייניקטע שטאַטן, דער עיקר, אין ניו־יאָרק. דער מצבֿ דאָ איז געווען אין גאַנצן אַנדערש אין פֿאַרגלײַך מיט דעם שטעטל, און מען האָט זיך געדאַרפֿט צופּאַסן צו די נײַע באַדינגונגען פֿון דער אינדוסטריעלער געזעלשאַפֿט. דער אַלטער טראַדיציאָנעלער ייִדישער לעבנס־שטייגער האָט ניט געהאַט קיין קלאָרע גרענעץ צווישן רעליגיע און טאָג־טעגלעכקייט, צווישן אַרבעט און פֿרײַער צײַט, צווישן דעם יחיד און דעם כּלל.

די אַלטע פֿאַרבינדונגען און באַציִונגען, וואָס האָבן פֿאַראייניקט די ייִדישע קהילה, זײַנען אָפּגעשוואַכט געוואָרן אין אַמעריקע. דער ייִדישער לעבנס־שטייגער האָט בהדרגה אָנגעוווירן זײַן אייגנאַרטיקן מהות, און די ייִדן האָבן זיך אַרײַנגעגאָסן אין דער אַלגעמיינער אַמעריקאַנער געזעלשאַפֿט. פּאַמעלעך האָבן די אַמאָליקע אימיגראַנטן פֿאַרנומען אַ באַשטימטע שטופֿע אינעם קלאַסן־גערעם פֿונעם אַמעריקאַנער קאַפּיטאַליזם — צוערשט, ווי אַרבעטער און דערנאָך, ווי מיטלשטאַנד. און ערשט דערנאָך האָט מען זיך גענומען אויסאַרבעטן ספּעציפֿישע סימנים פֿון אַן "עטנישער" גרופּע, וואָס איז געווען אַ מין רעאַקציע אויף דעם וואַקסנדיקן אַנטיסעמיטיזם אין דער אַמעריקאַנער געזעלשאַפֿט אין די 1920ער און 1930ער יאָרן.

לעדערהענדלער באַטאָנט, אַז ער האָט זיך באַמיט צו נעמען אין באַטראַכט ניט נאָר די אָביעקטיווע אומשטאַנדן, אַזעלכע ווי די עקאָנאָמישע און דעמאָגראַפֿישע סטאַטיסטיק אָדער פּאָליטישע ענדערונגען, נאָר אויך אַזעלכע סוביעקטיווע פֿאַקטאָרן ווי באַוווּסטזיניקע טענדענצן און רעפּרעזענטאַציעס. און דווקא דאָ, דאַכט זיך, שטעקט די עיקרדיקע שוואַכקייט פֿון זײַן אַנאַליז. ער מאַכט זיך ניט וויסנדיק פֿונעם ריזיקן קוואַל פֿון היסטאָרישע מקורים אויף ייִדיש.

מען קאָן מן־הסתּם באַרעכטיקן אַזאַ ביטולדיקע באַציִונג צו דער שפּראַך פֿון ס'רובֿ ייִדישע אימיגראַנטן, ווען מען באַגרענעצט זיך מיט אַ דרויסנדיקער באַשרײַבונג פֿון זייער אימיגראַציע אין דער אַמעריקאַנער סבֿיבֿה. אָבער לעדערהענדלערס כּוונה איז אַן אַנדערע׃ ער וויל משׂיג זײַן די סאָציאַלע ענדערונגען פֿון אינעווייניק. למשל, ער נעמט זיך צו אַנטפּלעקן דעם סאָציאַלן חשיּבֿות פֿון אַ קולטורעלן באַגריף, וואָס ער רופֿט אויף ענגליש "האָנאָר". עס איז קלאָר, אַז עס גייט דאָ די רייד וועגן דעם ייִדישן באַגריף "כּבֿוד", וואָס איז טאַקע יאָ געווען אַ צענטראַלער עלעמענט אין דער טראַדיציאָנעלער סיסטעם פֿון ייִדישע מאָראַלישע און געזעלשאַפֿטלעכע ווערטן. אָבער דאָס וואָרט "האָנאָר" טראָגט אין זיך גאָר אַנדערע אַסאָציאַציעס ווי "כּבֿוד", און דאָס דאַרף מען דערקלערן דעם ענגלישן לייענער. אַנדערש ווערן די "בכּבֿודיקע" ייִדישע באַלעבאַטים פֿאַרוואַנדלט אין אַ "האָנאָראָווער" פּוילישער שליאַכטע.

נאָך מער בולט ווערט דאָס אויספֿעלן פֿון ייִדישן קאָנטעקסט ווען לעדערהענדלער פּרוּווט צו באַשרײַבן די מענטאַליטעט פֿון ייִדישע אימיגראַנטן אין אַמעריקע. ייִדישע ליטעראַטן, בפֿרט אַזעלכע באַשרײַבער פֿון ייִדישן לעבן ווי לעאָן קאָברין, זלמן ליבין, יוסף זעווין, ווי אויך די מאָדערניסטן יוסף אָפּאַטאָשו און דוד איגנאַטאָוו; זיי האָּבן געשאַפֿן זייער אַ פּרטימדיקן און קאָלירפֿולן קאָלעקטיוון פּאָרטרעט פֿון דער אימיגראַנטישער ייִדישער סבֿיבֿה. ווי אָנהענגער פֿון דער אייראָפּעיִשער טראַדיציע פֿון קריטישן רעאַליזם, זײַנען זיי געווען ספּעציעל פֿילעוודיק צו כּלערליי סאָציאַלע ניואַנסן. קיין אַנדער אימיגראַנטישע גרופּע אין אַמעריקע האָט ניט איבערגעלאָזט אַזאַ רײַכע ליטעראַרישע ירושה, וואָס זאָל רעגיסטרירן דעם פּראָצעס פֿון אַמעריקאַניזאַציע מיט אַלע פּישטשעווקעס.

אַנשטאָט צו שעפּן פֿרישע מאַטעריאַלן פֿון אָט דעם פֿאַרגעסענעם קוואַל, באַגרענעצט זיך לעדערהענדלער מיט דער אויסגעדראָשענער סחורה, וואָס איז שוין לאַנג באַקאַנט דעם ענגלישן לייענער׃ שלום־עליכמס "מאָטל" און אַ פּאָר לידער פֿון די פּראָלעטאַרישע דיכטער. דאָס רובֿ בײַשפּילן צו שטיצן זײַן טעזע נעמט ער פֿון די ענגליש־שפּראַכיקע מקורים, וואָס זייער צוועק איז דער ענגליש־רעדנדיקער עולם. אין דעם זין איז דאָס נײַע בוך אַ שריט צוריק אין פֿאַרגלײַך מיט אַזאַ פּאָפּולערער אַרבעט ווי "די וועלט פֿון אונדזערע פֿאָטערס" פֿון אוירווינג האַו און קענעט ליבאָ, וואָס האָט יאָ אַרײַנגעבראַכט אַ שלל פֿון ניט־באַקאַנטן מאַטעריאַל.