פֿון רעכטס: מרים ש. האָפֿמאַן מיט דוּווטשען (דוד) ראָטנבערג — דער פֿאָטער פֿון גאָלדעלען און רחלען

עפּעס לעצטנס קומען מיר אַנטקעגן די שווערסטע מאָמענטן, בעת איך האַלט אָן מײַן פֿרײַנדשאַפֿט מיט ביידע שוועסטער. זיי זײַנען קינדער פֿון עלטערן, געראַטעוועטע פֿון אוישוויץ. איינע איז געבוירן אין אַ "די־פּי"־־לאַגער און די צווייטע שוין דאָ אין לאַנד. זייערע עלטערן האָבן זיך געחבֿרט מיט מײַנע עלטערן, און ווען די צוויי שוועסטער זײַנען אַ ביסעלע אונטערגעוואַקסן, בין איך שוין אַלט געווען פֿערצן־פֿופֿצן יאָר. אַ מיידל אין מײַנע יאָרן האָט שוין געקענט צופֿאַרדינען, בין איך געוואָרן אַ "בייבי־סיטערקע," (קינד־היטערין), בײַ דער משפּחה.

איך האָב די צוויי שוועסטערלעך, אָבער נישט אַזוי גלאַט געהיטן. איך האָב זיי נאַרײַעט געבראָטענע קאַרטאָפֿלעך (פֿרענטש־פֿרײַס) וואָס מען האָט פֿאַרקויפֿט אין די קיאָסקן אין גאַס.

פֿון צײַט צו צײַט האָט מען פֿאַרברענגט מיט זייערע עלטערן; דאָס הייסט, מײַנע עלטערן און איך, צוזאַמען מיט זייער טאַטנס ברודער נפֿתּלי און שוועסטער צעליע. אַ חוץ דעם האָט זיך געראַטעוועט פֿון אוישוויץ דער שוואָגער זייערער, וואָס מען האָט אים גערופֿן "שוואָגערל." ער איז געווען קליינוווּקסיק, פֿאַרמאָגט אַן אײַנגעבויגענע פּלייצע און געווען פֿרום. זייערס איז געווען אַן אויסטערלישע געשיכטע. די ראָטנבערגס, נפֿתּלי, דוּווטשע (דוד) און צעליע, שטאַמען אָפּ פֿון לאָדזש, שטאַרק שיין און געראָטן אויפֿן אויסזען, שטילע און איידעלע מענטשן. האָט זיך אַרויסגעוויזן אַז זיי האָבן פֿאַרמאָגט נאָך אַ שוועסטער, גאָר אַ קראַסאַוויצע. אָבער צײַטן זײַנען געווען שווערע פֿאַר דער מלחמה. מיידלעך האָבן געדאַרפֿט האָבן נדן חתונה צו האָבן, האָט די עלטסטע שוועסטער געאַרבעט אין אַ טעקסטיל־פֿאַבריק אין לאָדזש בײַ אַ פֿײַנעם אייגנטימער. ער איז געווען אַ קליין ייִדעלע מיט אַ שטיקעלע הויכער פּלייצע דערצו, און געהייסן האָט ער אײַזיק פֿײַערשטיין. האָט ער זיך פֿאַרליובעט ביז איבער די אויערן אין דער שיינקייט און איר אָנגעבאָטן הייראַט. נישט האָבנדיק קיין ברירה האָט זי מיט אים חתונה געהאַט און ס׳האָט זיך אַרויסגעוויזן אַז ער האָט פֿאַרמאָגט אַן איידעלן און גוטן כאַראַקטער. ער איז נאָך דעמאָלט נישט געווען פֿרום, אָבער געהאַלטן פֿון מיצוות. ווען די מלחמה איז אויסגעבראָכן, האָט מען סײַ דוּווטשען און צעליען, די ייִנגערע שוועסטער, אײַזיקס פֿרוי, וועלכע איז געווען די עלטסטע שוועסטער, אָפּגעפֿירט מיט די באַנען קיין אוישוויץ.

בײַם אָנקומען אין טויטלאַגער האָט מענגעלע געמאַכט אַ סעלעקציע, און אַזוי ווי צעליע האָט געהייסן ראָטנבערג, אויפֿן מיידלשן נאָמען, וואָס איר פֿאַמיליע־נאָמען האָט זיך אָנגעהויבן מיט אַ "ריש" און איר שוועסטערס פֿאַרהייראַטער נאָמען פֿײַערשטיין, וואָס האָט זיך אָנגעהויבן מיט אַ "פֿא," איז ווען מען האָט אויסגערופֿן פֿײַערשטיין האָט די עלטסטע שוועסטער אַ שטויס געטאָן צעליען פֿאָרויס און געזאָגט:

"דו גיי אויף מײַן נאָמען! אפֿשר וועט עס דיר געלונגען און דו וועסט זיך ראַטעווען."

און אַזוי איז געווען. די עלטסטע שוועסטער איז אַוועק מיטן רויך און צעליע איז געבליבן לעבן. דער שוועסטערס מאַן אײַזיק פֿײַערשטיין, האָט זיך אויך געראַטעוועט און געבליבן אויף אייביק — דאָס שוואָגערל, סײַ פֿאַר צעליעס, סײַ פֿאַר דוּווטשעס און סײַ פֿאַר נפֿתּליס קינדער. זיי האָבן אים געטראָגן אויף די הענט און ער איז צו זיי געווען דער בעסטער זיידע. נפֿתּלין האָט מײַן טאַטע געראַטעוועט אין רוסלאַנד. דוּווטשע האָט חתונה געהאַט נאָך אין לאָדזש קורץ פֿאַר דער מלחמה מיט אַ פֿרוי וועלכע האָט געהייסן סאַליע, און צעליע האָט גענומען פֿאַר אַ מאַן נחמיהן נאָך אין דײַטשלאַנד, אין "די־פּי"־לאַגער. מיר האָבן זיך אָבער געהאַלטן ווי משפּחה ביזן הײַנטיקן טאָג.

וועל איך זיך דאָ אָפּשטעלן אויף ביידע מיידלעך, וואָס דוווּטשע און סאַליע האָבן געבוירן און דערצויגן. האָט זיך אַרויסגעוויזן אַז סאַליע איז געווען גײַסטיק באַשיידיקט, צי דאָס איז געקומען איר נאָך פֿון דער היים אין לאָדזש, אָדער ס׳איז איר אָנגעקומען דאָס משוגעת דאָ אין אַמעריקע. זי האָט געליטן פֿון שווערע אָנפֿאַלן פֿון רוגזה, די וועלט איז איר געווען ענג. זי האָט נישט געליטן קיין מענטשן, נישט איר משפּחה, און אַפֿילו נישט אירע טעכטער. זי האָט זיך כּסדר נוקם געווען אין זיי פֿאַר גאָרנישט און פֿאַר ווידער נישט. נישט ווײַל זיי האָבן זיך דאָס פֿאַרדינט אָדער נישט געפֿאָלגט אָדער דאָקוטשעט, נאָר ווײַל זיי זײַנען געווען איר צו דער האַנט. האָט זי אַלע מאָל אויסגעלאָזט איר צאָרן צו זיי. זי האָט זיי באַשטראָפֿט, דערנידעריקט, אָפּגעזאָגט זיך פֿון צאָלן פֿאַר זייער דערציִונג אין קאַלעדזש. זיי האָבן אַליין געמוזט גיין אַרבעטן און צאָלן דעם שׂכר־לימוד. זי האָט זיי קיין מאָל קיין גוט וואָרט נישט געזאָגט, קיין מאָל קיין גלעט נישט געטאָן.

און איצט קום איך צו גאָלדעלען. אַ טײַערע מויד, אַ קלוגע און געלערנטע, אַן אַדוואָקאַטקע, אַן אײַזערנער קאָפּ, כּמעט מיט אַלע מעלות. אויף איר האָט די מאַמע שטאַרק געווירקט. זי האָט קיין מאָל נישט חתונה געהאַט און נישט געוואָלט האָבן קיין קינדער. ווער האָט געוווּסט, אַז אין איר קאָכט זיך אַ ברענענדיקער קעסל, אַז עס ווויעט אין איר אַ שטורעמווינט, אַז ס׳קערט מיט איר די גאַל. קיינער האָט אַפֿילו זי נישט חושד געווען. מיט אַ מאָל הער איך, אַז גאָלדעלע האָט זיך געשמדט. "וואָס?" האָב איך אויסגעשריגן, "ווי איז דאָס מעגלעך?" ווען איך האָב זיך אַוועקגעזעצט און געכאַפּט מיט איר אַ שמועס, אויף ייִדיש טאַקע, און געזען, אַז איר שטוב איז באַהאַנגען מיט ייִדישע בילדער, מיט שלום־עליכמס און פּרצעס ווערק, מיט חנוכּה־לעמפּלעך און פּסחדיקע חפֿצים, קיין סימן פֿון קיין גוייִשן אײַנפֿלוס, האָב איך איר געזאָגט:

"האָסט זיך סוף־כּל־סוף אָפּגערעכנט מיט דײַן מאַמען."

זי האָט אויף מיר געקוקט מיט אַ פּאָר טרויעריקע אויגן:

"אַזוי מיינסטו?"

"יאָ!" האָב איך געענטפֿערט, "זי האָט נאָך געלעבט ווען דו האָסט עס אָפּגעטאָן?"

"אַוודאי!" האָט זי צוגעשאָקלט מיטן קאָפּ, "איך האָב עס נאָך געטאָן ווען איך בין געווען אין קאַלעדזש."

"און ווי האָט עס דײַן מאַמע אויפֿגענומען?", האָב איך געוואָלט וויסן.

"פּונקט ווי זי האָט אויפֿגענומען אַלץ. זי האָט זיך פֿאַרקרימט, געקריצט מיט די ציין און גאָרנישט געקענט טאָן. אָבער איין זאַך קען איך דיר זאָגן. ווען זי איז קראַנק געוואָרן בין איך נישט אָפּגעטראָטן פֿון איר בעט. איך האָב באַשטעלט די בעסטע דאָקטוירים פֿאַר איר, און איך האָב פֿאַר איר אַלץ געצאָלט. איך בין מיט איר אָפּגעזעסן טעג און נעכט אין שפּיטאָל און געוויזן וואָס עס מיינט צו זײַן אַ געטרײַע טאָכטער. גוט צו אַ מאַמען, און זי האָט צום ערשטן מאָל געוויינט און זיך מודה געווען, אַז זי איז נישט געווען קיין גוטע מאַמע צו אונדז."

און איצט זײַנען גאָלדעלע און רחלע גוט צו זייער טאַטן. זיי היטן אים אָפּ ווי אַן אויג אין קאָפּ. נאָך דער מאַמעס פּטירה האָט גאָלדעלע דעם טאַטן אַרײַנגענומען וווינען צו זיך. זי האָט געקויפֿט אַ הויז אין פֿלאָרידע און דעם טאַטן האָט מען באַזעצט וווינען אין אַ דירה דערנעבן, צוגענומען אַן אויפֿפּאַסערקע וואָס גיט אַכטונג אויף אים טאָג און נאַכט. ער איז שוין איצט אין די נײַנציקער און פֿאַרשטייט, אַז די טעכטער זײַנען אים איבערגעגעבן מיט לײַב און לעבן.

וואָס קומט אַרויס? גאָלדעלע איז הײַנט חרובֿ קראַנק. זי איז אין די טיפֿע פֿופֿציקער און איז אײַנגעשטעלט מיטן לעבן. ווען איך וואָלט געווען אַן איבערגלייביקע וואָלט איך געזאָגט, אַז גאָט רעכנט זיך אָפּ מיט איר. אָבער איך גלייב נישט אין די זאַבאָבאָנעס. זי מאַטערט זיך מיטן לעבן, און פֿון צײַט צו צײַט קום איך צו איר, העלף איר אַרויס אַ ביסל. מיר רעדן שעהען־לאַנג, אָבער וואָס קומט אַרויס, אַז איר לאַגע איז אײַנגעשטעלט. "דער אמת איז," זאָגט זי מיר, "אַז דער קלויסטער טוט אַ סך אויף פֿאַר מיר." די קלויסטער־פֿרויען באַדינען זי צו מאָל, פֿירן זי אין שפּיטאָל, ברענגען זי אַהיים. "ממש נישטאָ אַזוינס," זאָגט זי. און בײַ מיר קאָכט זיך אַ קעסל. איך ציטער, זי זאָל נישט אַוועק פֿון דער וועלט יונגערהייט. זי דערציילט מיר גאָר, אַז ערשט לעצטנס, בײַ אונדזערע שמועסן, האָט זי זיך דערוווּסט, אַז מיר זײַנען נישט קיין קרובֿים.

"ס׳מאַכט נישט אויס!" זאָגט זי מיר, "פֿון דער גאַנצער, פֿאַרצווײַגטער משפּחה פֿיל איך זיך נעענטער צו דיר."

און איך מיין, אַז די קרובֿישאַפֿט וואָס זי פֿילט איז אַן אָנהאַלט אין ייִדישן שטאַם, און טיף אין האַרצן וואַרט איך זי זאָל צוריקקומען. כאָטש איך בין נישט פֿרום, וווּנדער איך זיך, פֿון וואַנען האָבן זיך בײַ מיר גענומען די שטאַרקע בענדער וואָס פֿאַרבינדן מיך מיט אַלעם ייִדישן. דער עיקר, פֿיל איך זיך געטראָפֿן ווען אַ ייִד שמדט זיך, ווי ס׳וואָלטן זיך אין מיר דערוועקט אָבֿותדיקע געפֿילן און אַ צוגעבונדנקייט צום אַלעם ייִדישן.