אַ פֿראַגמענט פֿון אַ מיזרח־באַצירונג, אויסגעשניטן פֿון פּאַפּיר. 1848, פּויזן

ס׳טײַטש — מע טאָר דאָך נישט צייכענען קיין מלאכים! אַזאַ רעאַקציע רופֿט אַרויס בײַ אַ טייל ייִדן דער פּרעכטיקער אילוסטרירטער קינדער־חומש, וואָס מײַן ווײַב האָט געקויפֿט נישט לאַנג צוריק אויף דער אינטערנעץ. דער ישׂראלדיקער מאָלער, זלי סמעכאָוו, געבוירן אין מאָסקווע, האָט באַהאַנדלט די תּורה־פּערסאָנאַזשן אויף אַן אָריגינעלן קינסטלערישן און חנעוודיקן אופֿן: חוה מיט לאַנגע רויטע האָר טראָגט אַ היפּי־בענדל אויף איר קאָפּ; די מלאכים זעען אויס ווי די מיטל־מיזרחדיקע מענער, אָנגעטאָן אין אוראַלטע קליידער און באַפֿליגלט ווי די פֿייעס פֿון "דיסני"־אַנימאַציעס. די אילוסטראַציעס זענען טשיקאַווע, אָבער נישט צו אַנאַכראָניסטיש און פּאָסטמאָדערניסטיש.

ס׳רובֿ ייִדן, וועלכע האָבן געלערנט די ייִדישע רעליגיעזע טראַדיציעס אין אַ שול — סײַ פֿרומע, סײַ וועלטלעכע — ווייסן גאַנץ קלאָר, אַז על־פּי־הלכה טאָר מען נישט צייכענען קיין מלאכים, ווײַל די תּורה פֿאַרווערט צו שאַפֿן געשטאַלטן פֿון הימלישע כּוחות. די וועבזײַט ״Chabad.org״, וואָס שפּיגלט אָפּ די פּאָזיציעס פֿון די ליובאַוויטשער חסידים, ברענגט דעם פּסק פֿונעם רמב״ם: "ס׳איז פֿאַרבאָטן צו מאַכן אַ בילד פֿון דער זון, די לבֿנה, די שטערן, די מזלות אָדער די מלאכים".

ס׳איז כּדאַי צו באַמערקן, אַז אין די אַנדערע פֿרומע קרײַזן באַשולדיקט מען צומאָל די ליובאַוויטשער חסידים אין אַ צו ליבעראַלן צוגאַנג צו קונסט — צוליב דעם, וואָס די חב״דניקעס הענגען אין פֿאַרשיידענע ערטער אויף די פּאָרטרעטן פֿון זייער רבין, אַרײַנגערעכנט אַ טייל שילן, און באַציִען זיך צו זיי ווי צו הייליקע צורות און אַ קוואַל פֿון מיסטישער אינספּיראַציע. אין קראַון־הײַטס, דער ניו־יאָרקער צענטער פֿון חב״ד־חסידות, פֿאַרקויפֿט מען קופּערנע באַרעליעפֿן פֿונעם רבין און אַנדערע קונסט־ווערק, וואָס זעען אויס פֿאַר אַ טייל ייִדן אומטראַדיציאָנעל.

אין דער זעלבער צײַט, ווערט אין אַן אַנדער אַרטיקל פֿונעם זעלבן ליובאַוויטשער וועבזײַט דערקלערט, אַז בײַ טראַדיציאָנעלע ייִדן דערלויבט מען נישט קיין פּאָרטרעטן אָדער פֿאָטאָגראַפֿיעס אויף די מצבֿות, ווײַל מע טאָר נישט אַרויסשטעלן אַ געשטאַלט פֿון אַ מענטש אין אַן אָרט, וווּ מע דאַוונט צומאָל. דער אַרטיקל ברענגט דעם פּסק פֿונעם חתם־סופֿר, לויט וועלכן מע טאָר נישט שאַפֿן קיין סטאַטועס פֿון מענטשן אָדער מאָלן מלאכים און הימלישע ספֿערעס.

עס וואַרפֿט זיך אין די אויגן אַ בולטע סתּירה צווישן דער טעאָרעטישער און פּראַקטישער באַציִונג צו די מענטשלעכע פּאָרטרעטן. דאָס בילד פֿונעם רבין, וואָס טראָגט אַ גײַסטיק־מיסטישע פֿונקציע און קאָן באַטראַכט ווערן ווי אַ מין "איקאָנע", מעג מען יאָ אויפֿהענגען אין יעדן ווינקל, אָבער אַ פֿאָטאָגראַפֿיע פֿון אַ פֿאַרשטאָרבענעם קרובֿ טאָר נישט זײַן אויף אַ מצבֿה.

ס׳זעט אויס, אַז די פּראַקטישע "פֿאָלק־הלכה" פֿאָלגט צומאָל נאָך אַן אייגענער לאָגיק, וואָס איז אַנדערש ווי די געשריבענע כּללים. די טראַדיציאָנעל־ייִדישע באַציִונג צו פֿאַרשיידענע אַספּעקטן פֿון קונסט האָט זיך געביטן במשך פֿון דער צײַט און איז געווען אַנדערש אין פֿאַרשיידענע קהילות. דער זעלבער סאָרט מאָלערײַ קאָן זײַן צומאָל אָנגענומען, און צומאָל נישט, אין דער זעלבער ייִדישער קהילה — עס ווענדט זיך אין אַ קאָנקרעטן קאָנטעקסט און סיטואַציע.

צוליב דעם הויפּט־שטראָמיקן איסור, זענען די ייִדישע מלאכים טאַקע זייער באַשיידענע באַשעפֿענישן, וואָס מע זעט זיי נישט אויף שריט און טריט, ווי אין דער קריסטלעכער קולטור. די טעמע פֿון מלאכים פֿאַרנעמט אַ בכּבֿודיק אָרט אין ייִדישקייט און אַ צאָל קבלה־ספֿרים שטעלן מיט זיך פֿאָר גאַנצע ווערטער־ביכער פֿון מלאכישע שמות און פּרטימדיקע באַשרײַבונגען פֿון די הימלישע כּוחות. אויפֿן סמך פֿון דער ייִדישער אַנגעלאָלאָגישער ליטעראַטור וואָלט מען געקאָנט צונויפֿשטעלן גאַנצע "ביאָגראַפֿיעס" פֿון אַזעלכע באַקאַנטע מלאכים, ווי מיכאל, גבֿריאל און מטטרון.

די קונסט־רעפּרעזענטאַציעס פֿון דער הימלישער מחנה טרעפֿן זיך אָבער אין ייִדישקייט רעלאַטיוו זעלטן; און פֿאָרט, קאָן מען זיי געפֿינען אין אַלע קרײַזן — אַפֿילו אין סאַמע שטרענג־פֿרומע.

אין ייִדישקייט האָט זיך געשאַפֿן אַ פּאַראַדאָקסאַלע סיטואַציע: פֿון איין זײַט, שטייט אין אַלע באַקאַנטע הלכה־ספֿרים געשריבן, אַז מע טאָר נישט מאָלן קיין מלאכים, און ס׳איז, דאַכט זיך, נישטאָ קיין בפֿירושע מחלוקת וועגן דעם אין דער הלכה־ליטעראַטור; פֿון דער צווייטער זײַט, זענען די בילדער פֿון מלאכים אָנגענומען, לכל־הפּחות אין אַ געוויסן באַגרענעצטן קאָנטעקסט, אַפֿילו אין אַזעלכע שטרענגע חרדישע קרײַזן ווי די סאַטמאַרער און סקווערער חסידים, אָן שום טענה מצד די רבנים. ביידע מיינונגען, דער איסור און דער היתּר, עקזיסטירן מיטאַמאָל אין דער זעלבער טראַדיציע.

הגם אין דער ייִדישער קונסט "פֿירן זיך" די מלאכים זייער באַשיידן, און ווײַזן זיך זעלטן בפֿרהסיא, באַהאַלטן זיי זיך אָפֿט אויף די זײַטן פֿון ביכער פֿאַר קינדער און פֿרויען, אויף די שער־בלעטער פֿון ספֿרים, ווי אויך אין געוויסע קמיעות.

דרײַ מלאכים באַזוכן אַבֿרהם אָבֿינו. אַן אילוסטראַציע צו "צאינה וראינה", געדרוקט אין זאַלצבאַך, 1798

איין פֿאַרשפּרייטער קוואַל פֿון אילוסטראַציעס מיט מלאכים זענען פֿאַרשיידענע אויסגאַבעס פֿון "צאינה וראינה", באַקאַנט ווי "צענערענע" — דער באַרימטער ייִדישער פֿרויען־חומש, וואָס בלײַבט פּאָפּולער צווישן די ייִדיש־רעדנדיקע חרדים, למשל — בײַ די סאַטמאַטער חסידים אין ניו־יאָרק. די חסידישע חתנים געבן זייערע כּלות "צאינה וראינהס" און די ייִדישע "ש״ס תּחינות" במתּנה, דערפֿאַר געפֿינען זיך "צאינה וראינהס" כּמעט אין אַלע ייִדיש־רעדנדיקע היימען אין וויליאַמסבורג, באָראָ־פּאַרק, מאָנסי, קרית־יואל און אַנדערע חסידישע ראַיאָנען.

די נײַע אויסגאַבעס פֿון "צאינה וראינה" זענען פֿאָטאָקאָפּיעס פֿון די אַלטע; דער חסידישער עולם האָט זיי דווקא ליב פֿאַר דעם אויטענטישן מיזרח־אייראָפּעיִשן טעם און אַלטמאָדישע גראַוויורן, וואָס אילוסטרירן די חומש־געשעענישן. ס׳זעט אויס, אַז אייניקע אילוסטראַציעס אין די נײַע חסידישע אויסגאַבעס פֿון "צאינה וראינה" זענען צענזורירט געוואָרן צוליב צניעות — למשל, אויפֿן אָרט פֿון אַלטע גראַוויורן, וווּ עס זענען אָנגעמאָלט די נאַקעטע אָדם און חוה, זענען די נײַע פֿאָטאָקאָפּיעס אַזוי שטאַרק פֿאַרשוואַרצט און פֿאַרוואַנדלט אין אַן אומקלאָרן פֿינצטערן פֿלעק. די אָריגינעלע בילדער פֿון מלאכים זענען אָבער אין אָרדענונג; מע זעט גאַנץ קלאָר, ווי די באַפֿליגלטע שליחים פֿונעם באַשעפֿער באַזוכן אַבֿרהם אָבֿינו און גייען אַרויף און אַראָפּ אויפֿן לייטער אין יעקבֿס חלום. ענלעכע אילוסטראַציעס זענען געווען פֿאַרשפּרייט אויף די שער־בלעטער פֿון די ספֿרים, וואָס אַ טייל פֿון זיי ווערן נאָך אַלץ איבערגעדרוקט ווי פֿאָטאָקאָפּיעס.

דרײַ מלאכים, וואָס באַשיצן די נײַ־געבוירענע קינדער פֿון לילית, ווערן סכעמאַטיש אָנגעצייכנט אויף די פּאָפּולערע סגולה־בלעטלעך, וואָס זענען פֿאַרשפּרייט אין אַלע חרדישע קהילות, בפֿרט בײַ די חסידים. די סכּנותדיקע שדיכע האָט שטאַרק מורא פֿאַר די דאָזיקע מלאכים, וואָס הייסן סנוי, סנסנוי און סמנגלוף, דערפֿאַר זענען זייערע עזאָטערישע נעמען און וויזועלע רעפּרעזענטאַציעס בכּוח זי אָפּצושרעקן.

אויף דער מער מאָדערנער זײַט פֿונעם אָרטאָדאָקסישן ספּעקטער געפֿינען זיך אַ צאָל ביכער, אַזעלכע ווי דער "ייִדישער קינדער־תּנ״ך" אויף ענגליש (Jewish Children's Bible), דערמאָנט בײַם אָנהייב פֿונעם דאָזיקן אַרטיקל, וואָס אַ צאָל פֿרומע בילדונג־וועבזײַטן רעקאָמענדירן צו קויפֿן פֿאַר קינדער. די דאָזיקע ביכער זענען ממשיך די אַלטע טראַדיציע פֿון ייִדישע בוך־אילוסטראַציעס, וווּ מלאכים זענען אָפֿטע פּערסאָנאַזשן — סײַ אין די בונטע האַנטשריפֿטלעכע צייכענונגען, סײַ אין די גראַוויורן פֿון די געדרוקטע ספֿרים. צום בײַשפּיל, זענען אינעם אַלטן מחזור פֿון דער משפּחה ראָטשילד, וואָס געפֿינט זיך איצט אין דער ביבליאָטעק פֿון דער "ייִדישער טעאָלאָגישער סעמינאַריע", פֿאַראַן אַ סך אַזלעכע אילוסטראַציעס, וואָס מע קאָן זען אויף דער אינטערנעץ:

http://www.jtslibrarytreasures.org/rothschild/rothschild.html

אין דער געשיכטע פֿון דער ייִדישער קונסט זענען באַקאַנט נאָך מער חידושדיקע בײַשפּילן. די אַלטע מערבֿ־אייראָפּעיִשע כּתובות זענען אָפֿט באַצירט מיט טשיקאַווע מלאכימלעך, וואָס זעען אויס ווי קליינע קינדער און זענען פֿאַרבונדן מיט פֿאַרשיידענע סימבאָלן פֿון ליבע. צומאָל, זעט מען אויף די כּתובות צוויי הערצער, דורכגעשאָסן מיט אַ "ליבע־פֿײַל". ס׳זעט אויס, אַז דער דאָזיקער סימבאָליזם שטאַמט פֿון דער אוראַלטער גריכישער און רוימישער רעליגיע, אין וועלכער מע האָט פֿאַרגעטערט אַזעלכע פּערסאָניפֿיקאַציעס פֿון ליבע. אין דער רענעסאַנס־אייראָפּע איז דער דאָזיקער סימבאָל פֿאַרוואַנדלט געוואָרן אין אַן אַלעגאָריע אָדער אַ מלאך, און האָט אַרײַנגעקײַקלט זיך אין אַזאַ "אָפּגעכּשרטער" פֿאָרמע אין דער ייִדישער קולטור.

אַן אַנדער בײַשפּיל פֿון אַן "אָפּגעכּשרטן" סימבאָל מיט אַ סתּירותדיקער געשיכטע ווערט געוויזן אינעם בוך "נסיונות בכתב עברי". אַ ייִדישער קינסטלער פֿונעם 19צעטן יאָרהונדערט האָט געשאַפֿן אַ מיקראָגראַפֿיש בילד פֿונעם מלאך־המות — מיט אַ שאַרבן, אַ קאָסע און אַ זאַמד־זייגער. דאָס גאַנצע בילד שטעלט מיט זיך פֿאָר אַ טעקסט, אָנגעשריבן מיט פּיצל־קליינע אותיות אויפֿן משׂכּילישן ייִדיש־דײַטש. אַזאַ סימבאָליזם פֿון טויט איז אַמאָל געווען פֿאַרבונדן מיט דעם גריכישן גאָט קראָנאָס און לאַטײַנישן גאָט סאַטורן, אָבער אין דער שפּעטערדיקער אייראָפּעיִשער קולטור האָט ער זיך פֿאַרוואַנדלט אין אַן אַלעגאָרישן סימבאָל פֿון טויט.

דער דאָזיקער טייל פֿון דער ייִדישער קונסט איז דערווײַל ווייניק געפֿאָרשט. ס׳איז נישט אינגאַנצן קלאָר, ווי אַזוי די דאָזיקע קונסט פּאָרט זיך מיט דעם אָפֿיציעלן איסור, הגם די הויפּט־תּירוצים זענען קלאָר: קיינער טראַכט נישט, אַז די עכטע מלאכים זעען ממש אויס אַזוי, ווי דער מאָלער שטעלט זיי פֿאָר פֿאַר זיך — דערפֿאַר קאָן מען זאָגן, אַז די בילדער זענען בלויז אַלעגאָריעס, און נישט קיין איקאָנאָגראַפֿישע רעפּרעזענטאַציעס. אַחוץ דעם, זענען די ביכער־אילוסטראַציעס ווײַט נישט אַזוי ערנסט, ווי די אַמאָליקע סטאַטועס, דערפֿאַר איז אין זיי נישטאָ קיין חשד פֿון עבֿודה־זרה.

עס וואָלט געווען אינטערעסאַנט אויסצופֿאָרשן, צי עס זענען פֿאַראַן ספּעציפֿישע אונטערשיידן צווישן די ייִדישע רעפּרעזענטאַציעס פֿון אַזעלכע באַקאַנטע הימלישע פּערסאָנאַזשן, ווי מיכאל און גבֿריאל. צי די ייִדישע מאָלער האָבן אויסגעאַרבעט אַ באַשטימטע קלאַסיפֿיקאַציע, וואָס דערמעגלעכט צו אָנערקענען אַ געוויסן מלאך אויפֿן בילד?

ס׳וואָלט געווען אויך אינטערעסאַנט אויסצוגעפֿינען, צי די ייִדן, וועלכע האָבן געשאַפֿן די אַלטע פּרעכטיק־אילוסטרירטע כּתובות האָבן באַטראַכט אַזאַ קונסט בלויז ווי אַן אַלעגאָריע, אָדער האָבן אויסגעדריקט אַ ייִדישע ווערסיע פֿון דער ראָמאַנטישער מיטאָלאָגיע וועגן הימלישע כּוחות, וואָס שיסן אַרײַן "פֿײַלן פֿון ליבע" אין די הערצער פֿון מענטשן? אַזוי ווי אין די מלאכים אַליין, שטעקן אין זייער ייִדישע קונסט־רעפּרעזענטאַציעס אַ סך סודות.