אַמשיי ניורענבערג.
"אָדעס — פּאַריז — מאָסקווע׃
זכרונות פֿונעם קינסטלער".
מאָסקווע/ירושלים׃
"גשרים", 2010

דער קינסטלער אַמשיי ניורענבערג (1887—1979) געהערט צו דער "דרומדיקער" שיטה אין דער רוסישער קולטור, פּונקט ווי זײַנע גוטע פֿרײַנט, די שרײַבער איסאַק באַבעל און עדואַרד באַגריצקי. אַזוי ווי זיי, האָט זיך זײַן קינסטלערישער טאַלאַנט אויסגעפֿורעמט ערבֿ דער רוסישער רעוואָלוציע אין דער פֿרײַער און פֿריילעכער אַטמאָספֿער פֿון אָדעס.

אויסגעדאַכט האָט זיך, אַז קיינער האָט נישט געוואָלט איבעררײַסן די כּמעט מיסטישע אַטמאָספֿער, וואָס האָט געהערשט אין זאַל, וווּ רבֿקה באַסמאַן האָט געלייענט פּאָעזיע. אַפֿילו די ספּאָראַדישע אַפּלאָדיסמענטן האָבן געקלונגען יענעם אָוונט פֿרעמד און אומנייטיק, ווי זיי וואָלטן אין אַ געוויסער מאָס געשטערט די האַרמאָניע וואָס שאַפֿט זיך זעלטן צווישן לעקטאָר און די צוהערער; טאַקע אין יענעם אָוונט, וואָס האָט געשלאָסן דעם יערלעכן ציקל פֿון ייִדישער ליטעראַטור אין לייוויק־הויז, איז דאָס געקומען צו זײַן אויסגעלײַטערטסטן אויסדרוק.

ס׳טײַטש — מע טאָר דאָך נישט צייכענען קיין מלאכים! אַזאַ רעאַקציע רופֿט אַרויס בײַ אַ טייל ייִדן דער פּרעכטיקער אילוסטרירטער קינדער־חומש, וואָס מײַן ווײַב האָט געקויפֿט נישט לאַנג צוריק אויף דער אינטערנעץ. דער ישׂראלדיקער מאָלער, זלי סמעכאָוו, געבוירן אין מאָסקווע, האָט באַהאַנדלט די תּורה־פּערסאָנאַזשן אויף אַן אָריגינעלן קינסטלערישן און חנעוודיקן אופֿן: חוה מיט לאַנגע רויטע האָר טראָגט אַ היפּי־בענדל אויף איר קאָפּ; די מלאכים זעען אויס ווי די מיטל־מיזרחדיקע מענער, אָנגעטאָן אין אוראַלטע קליידער און באַפֿליגלט ווי די פֿייעס פֿון "דיסני"־אַנימאַציעס. די אילוסטראַציעס זענען טשיקאַווע, אָבער נישט צו אַנאַכראָניסטיש און פּאָסטמאָדערניסטיש.

אין 2004 האָט דער פֿידלער סטיווען גרינמאַן אַרויסגעלאָזט אַ רעקאָרדירונג "סטעמפּעניוס חלום", וואָס איז באַשטאַנען פֿון צוויי קאָמפּאַקטלעך פֿון אָריגינעלע קלעזמערישע קאָמפּאָזיציעס. זײַן מוזיקאַליש ווערק האָט אויסגעדריקט סײַ אַ טיפֿע ייִדישע גײַסטיקייט, סײַ אַ פֿאַרשטאַנד פֿון די אַמאָליקע קלעזמערישע מעלאָדיעס באַאַרבעט פֿאַרן הײַנטיקן עולם. צו ביסלעך האָבן זײַנע קאָמפּאָזיציעס זיך פֿאַרשפּרייט צווישן די הײַנטיקע קלעזמאָרים און אינספּירירט אויך אַנדערע צו שאַפֿן נײַע ווערק אין אַן אַלטן נוסח.

"ראה, אנכי נותן לפֿניכם היום ברכה וקללה" — "זעט, איך שטעל פֿאַר אײַך הײַנט אַ ברירה — אַ ברכה און אַ קללה". משה רבינו האָט געוואָרנט די ייִדן, אַז אויב זיי וועלן זיך צוהערן צום באַשעפֿערס מיצוות, וועלן זיי געבענטשט ווערן, און טאָמער זיי וועלן, חלילה, דינען פֿרעמדע געטער, וועלן זיי ליידן לײַדן פֿון צרות. כּדי צו דערקלערן דעם דאָזיקן פּרינציפּ, האָט משה געהייסן דורכפֿירן אַ סיבמאָלישן ריטואַל, ווען די ייִדן וועלן אָנקומען קיין ארץ־ישׂראל: פֿאָרצולייענען אַ ליסטע פֿון זעקס ברכות און זעקס קללות בײַ צוויי בערג, הר־הגריזים און הר־עיבֿל. דער גרינער דרומדיקער באַרג גריזים סימבאָליזירט די ברכות, און דער וויסטער באַרג עיבֿל סימבאָליזירט די קללות.

אַז מע פֿאָרט אַרום אין גרויס-בריטאַניע און מע פֿאַרפֿאָרט אין אייניקע טיילן פֿון וויילז, קען מען דאָרטן הערן ווי מע רעדט וועלשיש. מיט עטלעכע יאָר צוריק האָבן מיר, מײַן ווײַב און איך, פֿאַרבראַכט אַ פּאָר טעג אין באַנגאָר, וואָס איז דער צענטער פֿון וועלשישער קולטור. האָבן מיר זיך געחידושט צו הערן אַרום זיך אַזוי פֿיל וועלשיש, גערעדט ווי אַ טאָג־טעגלעכע שפּראַך. די סטאַטיסטיק ווײַזט, אַז די צאָל וועלשיש-רעדער איז אַרום 600 טויזנט, בערך 60 פּראָצענט פֿון זיי נוצן דאָס לשון טאָג־טעגלעך.

דאָס לערנען זיך אין אַ טאָגשול איז אין די לעצטע יאָרן געוואָרן, אַפֿילו בײַ ניט־אָרטאָדאָקסאַלע משפּחות, אַ קען־צייכן פֿון ערנסטער ייִדישער אידענטיפֿיקאַציע, הן בײַ אַמעריקאַנער ייִדישע עלטערן און הן בײַ די תּלמידים. מער ווי בלויז אַ "לשון־קודש", איז עבֿרית געוואָרן דער דערציִערישער צענטער וווּ עס קומען זיך צונויף די אַלע איבערצײַגונגען און עמאָציעס וואָס האָבן אַ שײַכות צו ייִדישער רעליגיע, קולטור און פֿאָלקזײַן, אי וואָס שייך זייער "אומר", אי וואָס שייך זייער "עושׂה".

אַ מעשׂה איז ווי מען דערציילט זי. מ׳דאַרף די מעשׂה דערציילן אייגנאַרטיק, אַ סך מאָל — באַגראַמט, אָבער דער עיקר — באַטעמט.

פֿון וואַנען ווייס איך, אַז די ערשטע מעשׂה, וואָס איך גיי אײַך דאָ דערציילן איז אַ גוטע מעשׂה? ווײַל ווען איך האָב זי אַמאָל דערציילט אַ ייִדישן פֿילם־מאַכער פֿון בערלין, איז ער צוריקגעקומען קיין ניו־יאָרק מיט אַלע זײַנע פֿילמיר־אַפּאַראַטלעך; מיט ליכט־עפֿעקטן; מיך אַוועקגעזעצט אין דער אַלטער ייִוואָ־געביידע, און געהייסן דערציילן די מעשׂה אויף דאָס נײַ.

אין האַרבסט 1941 האָבן די דײַטשן געשאַפֿן אַ שול פֿאַר עס־עס-מערדער, וועלכע מע האָט רעקרוטירט צווישן געפֿאַנגענע סאָוועטישע זעלנער. די שול, Ubungslager SS, האָט זיך געפֿונען אויף דער טעריטאָריע פֿון אַ צוקער-זאַוואָד, אין טראַווניקי, וואָס געפֿינט זיך ניט ווײַט פֿון דער פּוילישער שטאָט לובלין. די דאָזיקע שול האָט צוגעגרייט עטלעכע טויזנט לײַט (מע האָט זיי אָפֿט מאָל גערופֿן "טראַווניקיס"), וואָס האָבן דערנאָך געטרײַ געדינט די דײַטשן, בפֿרט ווי שומרים אין קאָנצענטראַציע-לאַגערס. איינער פֿון די "טראַווניקיס", איוואַן דעמיאַניוק, ווערט איצט געמישפּט אין מינכן.

טײַערע חזנטע,

צי מוז איך גיין אויף אַלע שׂימחות וווּ איך בין פֿאַרבעטן? איך קען נישט פֿאַרטראָגן, ווען מע שפּילט די הויכע, רעשיקע מוזיק, אָבער איך וויל קיינעם נישט באַליידיקן.

נישט קיין "שׂימחהדיקע" פֿרוי

צום 20סטן יאָרצײַט

לעאָן בערטיש איז געבוירן געוואָרן אין 1898 אין מיהאַלען, מאָלדאַוויע. ער איז געווען אַ באַנק־באַאַמטער אין בוקאַרעשט און איז געשטאָרבן אין . 1980 אויב עמעצער האָט ווײַטערע ידיעות וועגן אים, בעטן מיר עס צושיקן צו אונדז. אין דעם צוגאָב־באַנד פֿון "לעקסיקאָן" פֿון בערל כּהן פֿעלן ביאָגראַפֿישע ידיעות. בערטישעס לידער געפֿינען זיך אין זאַמלבוך "אויפֿשטײַג", בוקאַרעשט 1964 .