אַן אילוסטראַציע פֿונעם 19טן יאָרהונדערט צו דער פֿאָלקס־מעשׂה

דער פֿאָלקלאָריסט י. ל. כּהן (1881—1937) איז געווען אַ גרינדער פֿון דער ייִדישער פֿאָלקלאָריסטיק און האָט בעסער געקענט די ייִדישע פֿאָלקלאָר־מאַטעריאַלן ווי אַלע אַנדערע. אָבער אַ חסרון האָט ער געהאַט, וואָס איז פֿאַרשפּרייט צווישן אַקאַדעמיקער — דאָס דרוקן אַן אַרטיקל אָדער אַ זאַמלונג איז אים אָנגעקומען מיט גרינע ווערעם. ווען מע קוקט אַרײַן אינעם באַנד "שטודיעס וועגן ייִדישער פֿאָלקשאַפֿונג" וואָס דער ייִוואָ אונטער מאַקס ווײַנרײַכס רעדאַקציע, האָט אַרויסגעגעבן נאָך כּהנס טויט אין 1952, זעט מען אַ סך פֿראַגמענטאַרישע אַרבעטן, נישט פֿאַרענדיקטע, וואָס וואָלטן מיט זיך פֿאָרגעשטעלט אַ וויכטיקן צושטײַער צו דער פֿאָלקלאָריסטיק ווען כּהן וואָלט זיי געהאַט פֿאַרענדיקט. אָבער אַפֿילו אין זייער איצטיקן פֿראַגמענטאַרישן מצבֿ האָבן זיי אונדז וואָס צו לערנען.

אין דער אַרבעט פֿונעם באַנד וואָס הייסט "פּאַראַלעלן צו ייִדישע פֿאָלקס־מעשׂיות", האָט כּהן אָנגעהויבן צו פֿאַרגלײַכן די מעשׂיות וואָס ער האָט צונויפֿגעזאַמלט אין זײַן "ייִדישע פֿאָלקס־מעשׂיות" (1931) מיט די נישט־ייִדישע נוסחאָות אין אַנדערע פֿאָלקס־מעשׂיות־זאַמלונגען פֿון אַרום דער וועלט. צווישן אַנדערע פֿאַרגלײַכונגען, רעכנט ער אויס דעם פּאַראַלעל־נומער פֿון דער מעשׂה אין דער באַקאַנטער דײַטשער זאַמלונג פֿון די ברידער גרים — "קינדער־און הויז־וווּנדער־מעשׂיות", צו ערשט געדרוקט אין 1812. וועלן מיר אַ ביסל מער זיך פֿאַרטיפֿן אינעם אַנאַליז פֿון עטלעכע פּאַראַלעלן.

לאָמיר אָנהייבן מיט דער מעשׂה פֿונעם זון וואָס איז גאָר קליין געוואַקסן און ווערט אַ העלד. אויף ייִדיש הייסט ער "בעבעלע", ווײַל ער איז אַזוי גרויס, ווי אַ בעבעלע; בײַ די ברידער גרים הייסט ער "דאַומלינג", אַזוי גרויס ווי דער גראָבער פֿינגער. אויף ייִדיש קומט פֿאָר אַן אַרײַנפֿיר־מאָטיוו צו געבן דעם צוהערער צו פֿאַרשטיין, פֿאַרוואָס אַזאַ קינד איז געבוירן געוואָרן. דאָס ייִדישע פּאָרפֿאָלק האָט געבעטן אויף אַ קינד, און אַ מלאך האָט זיי געענטפֿערט, אַז זיי האָבן אַ ברירה — "וואָס ווילט איר בעסער; צי אַ זון, וואָס זאָל זײַן אַזוי גרויס ווי אַ בעבעלע? צי אַ טאָכטער, וואָס אַז זי וועט אַלט ווערן דרײַצן יאָר, וועט זי זיך שמדן?" דאָס פּאָרפֿאָלק האָט אויסגעקליבן די ערשטע ברירה.

דער אַרײַנפֿיר־מאָטיוו איז מער אַנטוויקלט אויף ייִדיש. אין דער גרים־זאַמלונג וויל דאָס פּאָרפֿאָלק אַ קינד, "ווי קליין עס זאָל נישט זײַן" און אַ "זיבעלע" ווערט געבוירן. נישטאָ קיין מלאך, קיין רבונו־של־עולם אין דעם וואַריאַנט. מע קען דעם חילוק פֿאַרשטיין, ווי אַ באַדערפֿעניש בײַם ייִדישן צוהערער, אַן ענטפֿער אויף דער קשיא — ווי קען אַזוינס געשען צו אַן אומשולדיקער ייִדישער משפּחה? בײַ די נישט־ייִדן האָט מען נישט געפֿילט אַזאַ דראַנג דאָס צו דערקלערן, און דער לייענער/צוהערער דרינגט פֿון דעם — אַזוי איז די וועלט, און אַזוינע וווּנדער־זאַכן קומען טאַקע פֿאָר.

די אַנדערע אייראָפּעיִשע וואַריאַנטן זענען אַ סך נאָענטער צום ייִדישן נוסח. אין איינעם, האָט אַ פֿרוי אין קיך צונויפֿגענומען בעבעלעך, און זיך געוווּנטשן קינדער, אַפֿילו אַזוי גרויס ווי אַ בעבעלע; און פֿאַר אירע אויגן איז איינס פֿון די בעבלעך געוואָרן אַ קינד. (דאָס געפֿינט זיך אין אַ זאַמלונג פֿונעם ייִדישן ענגלענדער יוסף דזשייקאָבס). אין דער קלאַסישער פֿראַנצויזישער זאַמלונג פֿון שאַרל פּעראָ, וואָס איז אַרויס מיט מער ווי הונדערט יאָר פֿאַר דער זאַמלונג פֿון די ברידער גרים, פֿאַרמאָגט די מעשׂה פֿון "קליינפֿינגערל" עטלעכע מאָטיוון, וואָס זענען נאָענט צום ייִדישן.

אין דער ייִדישער פֿאָלקס־מעשׂה, "די דרײַ שטומע ברידער" דערציילט זיך וועגן דרײַ זין, וועלכע האָבן נאָר געקענט אַרויסרעדן עטלעכע ווערטער — דער ערשטער האָט געקענט בלויז זאָגן "איך", דער צווייטער — "פֿאַר אַ קוליע שטרוי" און דער דער דריטער — "ווילסט ניט לײַדן, ווער צעזעצט!". בײַ די ברידער גרים (די מעשׂה "די דרײַ לערנייִנגלעך"), זאָגט דער ערשטער — "מיר אַלע דרײַ", דער צווייטער — "פֿאַר געלט" און דער דריטער — "טאַקע ריכטיק!".

אויף ייִדיש דערציילט זיך אין דער מעשׂה וועגן אַ שווינדל פֿון די ברידער אין מאַרק; אַ קאָמישע מעשׂה צום לאַכן. אָבער בײַ די ברידער גרים פֿירט די אָפּנאַרערײַ צו אַ מאָרד אין קרעטשמע און דער טײַוול ראַטעוועט די דרײַ לערנייִנגלעך פֿון טויטשראָף! דער פֿאַרגלײַך צווישן די צוויי ברענגט נאָך אַ ראַיה, אַז די ייִדישע וואַריאַנטן פֿון די פֿאָלקס־מעשׂיות האָבן אַ נטיה אויסצומײַדן בלוט־פֿאַרגיסונג און גוואַלד־מעשׂים.

אין אונדזער פֿאָלקלאָר־רובריק האָבן מיר דאָס פֿריִער דערמאָנט אין שײַכות מיט דער מעשׂה "באָבעצקע מיט אַ סך קינדערלעך", וואָס איז דער ייִדישער וואַריאַנט פֿון גרימס מעשׂה "דער וואָלף און די זיבן ציגעלעך". אויף ייִדיש, ווען די געראַטעוועטע קינדערלעך קומען אַרויס פֿונעם בערס בויך, וואַשט זיי די באָבע אָפּ און טוט זיי אָן אין ווײַסע קליידער; אַ באַווײַז, אַז דער עצם געדאַנק איז — קינדער, וואָס זענען טומאה געוואָרן אין בויך צוליב דעם בלוט, מוזן גערייניקט ווערן. אַניט וואָלט דער ייִדישער עולם דאָס נישט געקענט אָננעמען. אינעם נוסח בײַ די ברידער גרים, ווי אויך אין אַנדערע אייראָפּעיִשע וואַריאַנטן, האָט מען נישט דעם מאָטיוו; אַ סימן, אַז דער געדאַנק האָט נישט געאַרט דעם נישט־ייִדישן צוהערער.

אָבער וואָס זאָל מען טראַכטן, וועגן דעם ייִדישן פּאַראַלעל פֿון דער גרים־מעשׂה "פֿון דעם מאַכאַנדעלבלום" [אַ יוניפּער־בוים], וואָס הייסט אויף ייִדיש "משהלע און שיינדעלע"? אויף ייִדיש, ווערט דערציילט וועגן אַ רבֿ און אַ רביצין און זייערע צוויי קינדער. די רביצין קוילעט משהלען און מאַכט פֿון אים אַ זופּ, ווײַל ער צעברעכט אַ טעלערל. דער טאַטע עסט די זופּ געשמאַק אויף בעת דער וועטשערע. שיינדעלע, מיט דער הילף פֿון די פֿייגעלעך, האָט צונויפֿגענומען משהלעס ביינדעלעך און משהלע איז צוריק לעבעדיק געוואָרן און הייבט אָן צו זינגען:

די מאַמע האָט מיר געקוילעט,

און געוואָרפֿן צו די פֿייגעלעך.

צום סוף, האָט די מאַמע חרטה און צעוויינט זיך און אַלע בעטן זיך איבער. אין אַ צווייטן נוסח, בײַ כּהן, קומט די מעשׂה פֿאָר מיט אַ האָלצהעקער און אַ שלעכטער שטיפֿמאַמע.

אין ס׳רובֿ אַנדערע וואַריאַנטן בײַ די אומות־העולם, וואַרפֿט מען די ביינער פֿונעם ייִנגל אונטער דעם יוניפּער; אַ שיינער פֿויגל פֿליט אַרויס פֿונעם בוים, לאָזט פֿאַלן אַ שטיין אויף דער שטיפֿמוטער און הרגעט זי. דער פֿויגל פֿאַרוואַנדלט זיך צוריק אינעם ייִנגל.

אין דעם פֿאַל, פֿילט זיך, אַז דער ייִדישער נוסח פֿון דער מעשׂה האָט נישט געקענט אויסמײַדן דעם צענטראַלן מאָטיוו פֿון הרגענען דאָס ייִנגל, אָבער די נקמה צום סוף, אין וועלכער דאָס ייִנגל הרגעט די מאַמע, אָדער שטיפֿמאַמע, האָט מען יאָ אויסגעמיטן, און דאָס שטערט דער נאַראַטיווער דראַמאַטישקייט פֿון דער מעשׂה. דאָס הייסט, דער סוף איז אַ פּאַרעווער אויף ייִדיש צוליב דעם דראַנג צו בײַטן בלוטיקע עפּיזאָדן.