די הילע פֿונעם זאַמלבוך (אויף רוסיש)

"פֿאַר די לעצטע וואָכן איז די גלובאָקער געטאָ פֿאַרוואַנדלט געוואָרן אין אַ געפֿערלעכן צינדשײַטער, וועלכן מען האָט ניט געטאָרט ניט דערשאַצן".

(פֿון אַן אָפֿיציעלער דײַטשישער מיטטיילונג, אויגוסט 1943)

"אין גלובאָקער געטאָ איז פֿאַרניכטע געוואָרן אַ גרויסע פּאַרטיזאַנער־נעסט, וואָס איז באַשטאַנען פֿון דרײַ טויזנט מענטשן".

(פֿון דער דעמאָלטיקער נאַציסטישער פּרעסע)

יאָ, נאָך אַ מאָל וועגן דעם זעלבן, ווי ווײַט אין דער פֿאַרגאַנגענהייט די אַכזריותדיקע הימל־שרײַענדיקע גרויל־געשעענישן, פֿון אונדזער פֿאָלק בידים היטלער זאָלן ניט געווען פֿאָרקומען, טאָרן אונדז די צענדליקער און אַפֿילו הונדערטער יאָרן ניט דערווײַטערן. מען דאַרף לעבן און בשום־אופֿן ניט פֿאַרגעסן, אַז מיט דער פֿולער אמתדיקייט איז די טעמע וועגן ייִדישן אומקום און גבֿורה ניט אויסגעשעפּט. דער בלוטיקער קנופּ איז נאָך ניט אין גאַנצן אויפֿגעבונדן.

די מערהייט פֿון די דײַטשישע אַרכיוו־דאָקומענטן, וואָס זײַנען אַרײַנגעפֿאַלן אין די הענט פֿון די מערבֿ־פֿאַרבינדעטע לענדער, זײַנען צוערשט פֿילמירט און דערנאָך אומגעקערט געוואָרן אין דער דײַטשישער פֿעדעראַלער רעפּובליק; און די דאָקומענטן, וועלכע דער געוועזענער סאָוועטן־פֿאַרבאַנד האָט געקראָגן — אין דער דײַטשישער דעמאָקראַטישער רעפּובליק. הײַנט־צו־טאָג וואָלט מען געקענט איבעררעכענען ניט ווייניק אָרגאַניזאַציעס, אַנשטאַלטן, מוזייען, וווּ מען קען זיך מיט אייניקע פֿון זיי באַקענען.

אין סאָוועטן־פֿאַרבאַנד האָט מען זיך, בדרך־כּלל, באַמיט וועגן ייִדישן אומקום און גבֿורה ניט צו דערמאָנען, אָבער אין אַ געוויסן טאָג

דערוויס איך זיך, אַז דער מאָסקווער פֿאַרלאַג בײַ דער פּרעסע־אַגענטור "Новости" (נײַעס) האָט באַקומען אַ פֿאַראָרדענונג דרינגענדיק אַרויסצולאָזן אַ זאַמלבוך דאָקומענטן, צוגעגרייט פֿון דער הויפּט־אַרכיוו־פֿאַרוואַלטונג בײַם מיניסטאָרן־ראַט, אונטער אַזאַ קעפּל: "די פֿאַרברעכנס פֿון די דײַטשיש־פֿאַשיסטישע פֿאַרכאַפּער קעגן דער ייִדישער באַפֿעלקערונג אויף דער צײַטווײַליק אָקופּירטער סאָוועטישער טעריטאָריע אין די יאָרן פֿון דער גרויסער פֿאָטערלענדישער מלחמה 1941—1945".

דער צוגעגרייטער צום דרוק מאַנוסקריפּט איז באַשטאַנען פֿון קנאַפּע 400 זײַטן מאַשין־שרײַבונג, אײַנגעטיילט אין דרײַ אָפּטיילן. צוערשט — דירעקטיווע אָנווײַזונגען פֿון די העכסטע אימפּערישע־ און אָקופּאַציע־מאַכט־פֿאָרשטייער. די צונויפֿשטעלער זײַנען געווען ב. יו. באַגאַטאָוו, ג. פּ. לעבעדעוו, ז. אַ. סילאַיעוו, מ. אַ. סמירנאָוו און יע. אַ. כיטראָוו און אַלץ אונטער דער אַלגעמיינער רעדאַקציע פֿון ג. אַ. ביעלאָוו.

די פֿאַמיליעס גיב איך אָן נאָר צוליב אָנרופֿן נאָך איין נאָמען, אויף וועמען ס’איז — אויף אַן אמת, געווען אַרויפֿגעוואָרפֿן די גאַנצע רעדאַקציאָנעלע אַרבעט; געווען איז עס סעמיאָן קראַסילשטשיק, אויסנעמלעכער רעדאַקטאָר, וואָס פֿאַרדינט אַ טיפֿן דרך־ארץ.

מיט אים, ס. קראַסילשטשיקן, בין איך געווען מער ווי גוט באַקאַנט און אָנגעהויבן האָט זיך עס אָט פֿון וואָס: דעם 22סטן יולי 1944 האָט די "סאָוואינפֿאָרמביוראָ"*) מיטגעטיילט, אַז די שטאָט כעלם און די אײַזנבאַן־סטאַנציע סאָביבאָר אין מיזרח־פּוילן זײַנען באַפֿרײַט געוואָרן, און דעם 2טן סעפּטעמבער האָט די מאָסקווער צײַטונג "קאָמסאָמאָלסקאַיאַ פּראַוודאַ", וואָס פֿאַרמאָגט אַ פֿיל־מיליאָניקע צאָל לייענער, אָפּגעדרוקט אַן אַרטיקל וועגן דעם טויטלאַגער סאָביבאָר. אין דער צענטראַלער פּרעסע איז עס געווען די ערשטע מיטטיילונג וועגן דעם העראָיִשן אויפֿשטאַנד. צוגעשיקט די קאָרעספּאָנדענץ האָט אָט דער מיליטערישער קאָרעספּאָנדענט סעמיאָן קראַסילשטשיק. ביז דעם האָט ער פֿאַרעפֿנטלעכט אַ ריי מאַטעריאַלן וועגן סאָביבאָר אין די צײַטונגען פֿון דער זעקסטער לופֿט־אַרמיי און פֿונעם ערשטן ווײַסרוסישן פֿראָנט.

ווען ס’האָט שוין געהאַלטן בײַם אָפּגעבן דאָס בוך אין זאַץ, איז די "נאַטשאַלסטווע" אומגעריכט אָפּגעקילט געוואָרן און אין גיכן איז קלאָר געוואָרן, אַז די דאָקומענטן וועגן חורבן וועלן ניט פֿאַרעפֿנטלעכט ווערן; אַלץ וואָס האָט אַ שײַכות צום בוך, דאַרף ביזן לעצטן זײַטל אומגעקערט ווערן אין דער הויפּט־אַרכיוו־פֿאַרוואַלטונג. ריידערײַען וועגן אומגעריכטן פֿאַרבאָט זײַנען אין פֿאַרלאַג געווען, אָבער נאָר פֿון אויער צו אויער. אָנפֿרעגן זיך בײַ הויכע לײַט איז ניט געווען וואָס. דאָרט האָט מען שוין געוווּסט, ווי אין אַזאַ פֿאַל צו לאָזן אין גאַנג אַ קונציקן פֿאָרטל, אַבי צו פֿאַרנעפּלען דעם חורבן.

פֿון דאַן זײַנען פֿאַרבײַ אַ יאָר פֿופֿצן, אויב ניט מער (דאָס זאַמלבוך האָט, לויטן פּלאַן, באַדאַרפֿט דערשײַנען אין 1972) און אין איינעם אַ טאָג קלינגט מיר קראַסילשטשיק און לייגט פֿאָר זיך דורכשפּאַצירן אויף דער פֿרישער לופֿט. איבערדערציילן דעם אינהאַלט פֿון אונדזער געשפּרעך וועל איך ניט. פֿון זײַנע הענט אין מײַנע איז איבערגעגאַנגען דער פֿולער קאָמפּלעט פֿון דער זאַמלונג דאָקומענטן וואָס איז, ווי ס’האָט זיך געדאַכט, אויף אייביק פֿאַרשניטן געוואָרן. דערווײַל האָט ער מיר דעם מאַנוסקריפּט געגעבן אויף אַ קורצער צײַט: כ’זאָל איבערלייענען און אים צוריק אומקערן.

מעגלעך, אַז פֿאַר דער צײַט וואָס איך וווין אין ישׂראל, זײַנען אין מאָסקווע אָדער ערגעץ וווּ די זעלבע ראַפּאָרטן פֿון ייִדן־מערדער דערשינען און ניט איין מאָל. מיר איז עס ניט באַוווּסט. אין יעדן פֿאַל, דערלויב איך זיך אַ מינדסטן חלק דײַטשישע מיטטיילונגען, עדותשאַפֿט פֿון דעם זאַמלבוך, איבערזעצן אין ייִדיש.

ס׳בלײַבט נאָך צוצוגעבן, אַז די דאָקומענטן, מיט איבערראַשנדיקע באַשטעטיקטע פֿאַקטן וועגן דער שוידערלעכער רציחה, זײַנען איבערגעזעצט פֿון דײַטש. אַרויסבאַקומען האָט מען זיי פֿונעם צענטראַלן מלוכה־אַרכיוו פֿון סאָוועטן־פֿאַרבאַנד, אײַנשליסנדיק אַלע אײַנגעשטעלטע אַרכיוו־פֿאָרמולאַרן, וואָס באַגלייטן אַזוינע ווערט־פּאַפּירן. צוליב כראָנאָלאָגיע וועל איך אָנהייבן פֿון איינעם אַ זאַור, איינער פֿון די הונדערטער טויזנטער (אויב ניט מיליאָנען) דײַטשישע גאָרגלשנײַדער, וואָס זײַנען געווען פֿול אָנגעשטאָפּט מיט ווילדן ייִדנהאַס.

* * *

מעלדונג פֿונעם טשעריקאָווער שטאָטישן קאָמאַנדיר זאַור

זאַור, קאָמענדאַנט פֿון דער שטאָט טשעריקאָוו

פֿאַר דעם זעלבן זאַור דערלויב איך זיך מאַכן אַן אויסנאַם און ברענג נאָך זײַנס אַ ראַפּאָרט. דאָס מאָל אַן אויספֿירלעכן באַריכט מיט רעקאָמענדאַציעס, ווי אַמבעסטן און אַמשנעלסטן אומצוברענגען ייִדן. אַזוינע באַריכותדיקע מיטטיילונגען, געשריבן פֿון אָפֿיצירן, גענעראַלן, אײַנשליסנדיק דעם אָקופּאַנטישן הערשער פֿון ווײַסרוסלאַנד קובע און דעם רײַכס־קאָמיסאַר פֿון אָסטלאַנד לאָזע, זײַנען אין זאַמלבוך פֿאַראַן אַ היפּש ביסל, ממש אַ גאַנצע אינפֿאָרמאַציע־אַגענטור און אַלץ וועגן ייִדן.

* * *

ראַפּאָרט:

פֿונעם קאָמאַנדיר פֿון דער צענטער ראָטע, פֿופֿצענטן פּאָליציי־פּאָלק זאַור וועגן דער פֿאַרניכטונג פֿון די ייִדן אין פּינסקער געטאָ 29.10 — 01.11.1942

דעם 02.11.1942, 8:00 האָט די ראָטע פֿאַרלאָזט פּינסק און זיך געלאָזט צו דער פֿריִערדיקער פּאָזיציע. 13:00 האָט די ראָטע דערגרייכט קאָברין. צו 17:00 — אירע שטיצפּונקטן.

אויספֿירן:

די וואָס פֿירן דורך די רעוויזיע, דאַרפֿן בײַ זיך אומבאַדינגט האָבן העק, האַקמעסער און פֿאַרשיידענערליי אינסטרומענטן, ווײַל כּמעט אַלע טירן זײַנען פֿאַרשלאָסן, פֿאַרריגלט און עפֿענען קאָן מען זיי, נאָר אָנווענדנדיק כּוח.

זאַור, קאַפּיטאַן פֿון דער שוצפּאָליציי און ראָטע־קאָמאַנדיר.

* * *

1941

די רציחות פֿון די דײַטשישע "קולטור־טרעגער"

נאָך ביז מײַן אָנטרעפֿן אין 1941 קיין רוסלאַנד האָב איך אין משך פֿון פֿערצן מעת־לעת זיך אָנגעזען, ווי די דײַטשן, וואָס האַלטן זיך פֿאַר קולטור־טרעגער, באַגייען זיך מיט ייִדן. געווען איז עס אין פּוילן, אויף אַ גרויסן מיליטערישן לערנפּלאַץ. אַהין האָט מען פֿאַרטריבן טויזנטער ייִדן, כּדי זיי אומברענגען. פֿון פֿאַרטאָג ביז נאַכט האָט מען זיי, אויסגעפּײַניקטע פֿון הונגער, געטריבן אויף דער אַרבעט. די וואָס האָבן שוין אַרבעטן ניט געקענט, האָט מען פֿאַרניכטעט אויפֿן אָרט. סוף טאָג, ווען מען פֿלעגט זיי שוין פֿאַרטרײַבן הינטערן שטעכלדראָט, האָט מען זיי אַרײַנגעוואָרפֿן עטלעכע קוישן מיט שפּײַז־אָפּפֿאַלן און ווידער געשלאָגן און אַפֿילו דערשאָסן פֿון פּיסטוילן, זיי אויסשטעלנדיק אין אַ ריי. יעדן טאָג פֿלעגט מען אַזוי אַרום אומברענגען 10־12 ייִדן. אויף מײַן פֿראַגע, צוליב וואָס טוט איר עס? האָט מען מיר געענטפֿערט: "זיי, די ייִדן, דאַרפֿן מיר אומברענגען אַלע ביז איינעם".

מיטן העכסטן שטאַפּל פֿון ווילדע רציחות האָב איך זיך אָנגעזען אין בערדיטשעוו. געווען איז עס ווי נאָר כ’בין אָנגעקומען קיין אוקראַיִנע. איבער די גאַסן האָט מען געטריבן קאָלאָנעס ייִדן און מיט לאַסטמאַשינען, מאָטאָציקלען פֿלעגט מען זיי איבערפֿאָרן, טויטן, קאַליעטשען. די וועלכע מען האָט מאָביליזירט אויף וועג־אַרבעטן, פֿלעגן די דײַטשן מיט בײַטשן שמײַסן ביז טויט. מיט מערדערישן כּעס האָט מען אין זייערע שטיבער לעבעדיקערהייט פֿאַרברענט אַלטע לײַט און קליינע קינדער. איך בין געווען אַן עדות, ווען אין סעפּטעמבער 1941 האָט מען פֿאַר איין טאָג אומגעבראַכט פֿיל טויזנטער ייִדן און אַרײַנגעוואָרפֿן אין ריזיקע גריבער, וועלכע די קרבנות אַליין האָבן אויסגעגראָבן. דאָס וועל איך קיין מאָל ניט פֿאַרגעסן.

איבערלויפֿער האַנס רודהאָף, 11טע טאַנק־דיוויזיע, 110טער פּאָליציי־פּאָלק

(קאָמענטאַרן פֿון די צונויפֿשטעלער: די מיטטיילונג פֿונעם איבערלויפֿער האַנס רודהאָף איז עדות־זאָגן פֿון אַ דײַטש, וואָס האָט אַלץ געזען מיט די אייגענע אויגן און דערפֿאַר דאַרף עס אָנגענומען ווערן, ווי אַ היסטאָרישער דאָקומענט).

דער באַרימטער רוסישער שרײַבער וואַסילי גראָסמאַן דערציילט אין "שוואַרצן בוך", וואָס איז דערשינען אין "יד־ושם", ווי דעם 15טן סעפּטעמבער האָבן די דײַטשישע נאַציסטן אומגעבראַכט 12 טויזנט ייִדן. די טראַגעדיע איז פֿאָרגעקומען אויפֿן פֿעלד, וואָס איז נאָענט צום בערדיטשעווער פֿליפֿעלד.

* * *

פֿון די אינפֿאָרמאַטיווע מיטטיילונגען, צוגעגרייט פֿון דער שטאַב־קאָמאַנדע בײַם שעף פֿון זיכערהייט־פּאָליציי און SD וועגן דער לאַגע און טעטיקייט פֿון די איינזאַץ־גרופּעס אויף דער אָקופּירטער טעריטאָריע פֿון ראַטן־פֿאַרבאַנד — וועגן די שטראָף־מיטלען לגבי דער ייִדישער באַפֿעלקערונג.

06.03.1942, בערלין

זעניצאַ איז דערשאָסן.

* * *

די זאָנדער־קאָמאַנדע 4B האָט דערשאָסן 1,317 מענטשן. (63 פּאָליטישע אַקטיוויסטן, 30 סאַבאָטאַזשניקעס און פּאַרטיזאַנער און 1,224 ייִדן). אַ דאַנק דעם מאָסמיטל, איז אויך די שטאָט אַרטיאָמאָווסק פֿרײַ פֿון ייִדן.

אַ דאַנק די מאָסמיטלען, פֿאָרגענומענע פֿון דער איינזאַץ־קאָמאַנדע 6, זײַנען די שטעט גאָרלאָווקע און מאַקייעווקע באַפֿרײַט פֿון ייִדן. דער טייל ייִדן, וועלכע זײַנען נאָך פֿאַרבליבן אין סטאַלינאָ וועלן מיר אַרויספֿירן, ווי נאָר דער וועטער וועט דערלויבן. עקזעקוציע־באַשטראָפֿונגען האָבן באַקומען 493 פּערזאָן (80 פּאָליט־אַקטיוויסטן, 44 סאַבאָטאַזשניקעס, רויבער און 369 ייִדן).

* * *

מיטטיילונג פֿון קרײַז־קאָמיסאַר אין גראָדנע וועגן אַרויסטראָגן טויט־אורטיילן דעם פּאָרפֿאָלק יאַשקיליעוויטש

גראָדנע, דעם 01.11.1943

פֿאַר אויסבאַהאַלטן ייִדן זײַנען פֿאַראורטיילט צו טויטשטראָף:

פּאַול האָכמאַן

און איצט אַ צוגאָב, וואָס קומט ניט פֿון געביטס־קאָמיסאַר האָכמאַן:

נאָך דעם ווי אין גלובאָקע איז ליקווידירט געוואָרן די געטאָ, האָט די דײַטשישע פּרעסע, מיט גרויסע אותיות מיטגעטיילט, אַז אין גלובאָקע איז פֿאַרניכטעט געוואָרן אַ גרויסע פּאַרטיזאַנער־נעסט, וואָס איז באַשטאַנען פֿון דרײַ טויזנט מענטשן, אין דער שפּיץ מיט אַ 70־יאָריקן רבֿ.

שאַנעווענדיק דעם לייענער, וועל איך מער קיין פֿאַקטן, ראַפּאָרטן פֿון די בלוט־פֿאַרגיסער ניט ברענגען. אָפּגעבנדיק אַ חשבון, ווי פֿלײַסיק, צו מאָל איבער דער מאָס, מען פֿילט אויס די מאַסנמאָרד־מיסיע, איז זיי אויפֿן זינען ניט געקומען, אַז פֿאַרגאָסן בלוט רוט ניט, און מיט דער צײַט וועלן זייערע געהיימע באַריכטן אויסגעפּויקט ווערן פֿאַר גאָר דער וועלט און דינען ווי אַ באַשולדיקונגס־אַקט קעגן זיי אַליין.

די גענויע אָפּשאַצונגען וועגן די זעלבסט־דורכגעפֿירטע מערדערישע אַקציעס באַווײַזן אין זייער גאַנצן גרויל ניט נאָר די בלוטיקע מעשׂים פֿון זייער בעסטיאַלישער אַרבעט, נאָר אויך זעלטענע ייִדישע געוואַגטקייט און שרעקלאָזיקייט קעגן דער נאַציסטישער מעכטיקער, ספּעציעל אויסגעשולטער מאָנסטער־מאַשין.

קעגן זייער ווילן באַשטעטיקן זיי דעם אומבאַשטרײַטן פֿאַקט פֿון אונדזער עקשנותדיקן אויסדויער, אַז דאָס דאָקומענטירן פֿון קאַניבאַלן אונדזער בלוטיקע טראַגעדיע איז נאָך אַ וויכטיקער דערקענטעניש־מיטל, אַ שטודיום־אָביעקט, וואָס מען דאַרף נאָך פֿאָרשן וואָס טיפֿער און גרינטלעכער.

פֿאַר היסטאָריקער, וואָס פֿאַרנעמען זיך מיטן חורבן און גבֿורה זײַנען עס ווערטפּאַפּירן פֿון גרויס וויכטיקייט. דאָס איז געזאָגט ניט סתּם אין דער וועלט אַרײַן. די דײַטשישע רוצחים, וואָס האָבן פֿאַרפֿיקסירט דעם פֿאַקט, ווי אין אָקטאָבער 1941 האָט זלמן פּלאָטקין זיך אָפּגעזאָגט טראָגן דעם ייִדישן אונטערשייד־צייכן און דערפֿאַר דערשאָסן געוואָרן, זיי וועלן געצוווּנגען זײַן רעגולער אינפֿאָרמירן בערלין, ווי מיט דער צײַט האָט דער ייִדישער ווידערשטאַנד באַקומען אַזאַ לעגענדאַר־גיבורישע קראַפֿט, ווי ס’האָבן אַרויסגעוויזן די אויפֿשטענדלער אין וואַרשעווער געטאָ און אין סאָביבאָרער אומקום־לאַגער.

דאָס קלינגט, מעגלעך, אויסטערליש, נאָר אויב פֿאַרגלײַכן די עדות־אַרויסזאָגונגען פֿון די וועמען ס’האָט זיך אײַנגעגעבן אַרויסצורײַסן פֿון די געטאָס, לאַגערן, און באַווײַזן פֿון די מערדער אַליין, איז אָפֿט אײַנצוזען אַ געוויסע געבונדנקייט. אַזוי האָב איך עס לעצטנס געשפּירט אין דער מיטטיילונג פֿון געביטס־קאָמיסאַר אין גלובאָקע, דעם גענעראַל־קאָמיסאַר פֿון ווײַסרוסלאַנד און אין די מאַטעריאַלן פֿון מ. און ג. ראַיאַק... "די פֿאַרניכטונג פֿון ייִדן אין גלובאָקע און אין אַנדערע שטעטלעך", אָנגעשריבן מיט נשמה־פֿיבער לויט די פֿרישע שפּורן און פֿאַרעפֿנטלעכט אין "שוואַרצן בוך", ווי אויך אין משה צימקינדס ערשט־דערשינענעם אין תּל־אָבֿיבֿער "ה. לייוויק"־פֿאַרלאַג בוך "מיר איז באַשערט געווען לעבן בלײַבן".

יעדער דאָקומענט, עדות־זאָגן וועגן ייִדישן אומקום און גבֿורה, געבויט אויף רעאַלע פֿאַקטן, איז געשיכטע; אונדזער געשיכטע.