דן מירון

Dan Miron. From Continuity to Contiguity. Toward a New Jewish Literary Thinking. Stanford University Press, 2010.

דער באַגריף "ייִדישע ליטעראַטור" איז פֿולגעפּאַקט מיט אומקלאָרע און צומאָל סתּירותדיקע באַטײַטן. צי נעמט ער אַרײַן בלויז ליטעראַרישע ווערק אויף די ייִדישע שפּראַכן, אַזעלכע ווי ייִדיש, העברעיִש, לאַדינאָ און אפֿשר נאָך אַ פּאָר אַנדערע שפּראַכן און דיאַלעקטן, וואָס ייִדן האָבן געהאַלטן פֿאַר זייערע אין משך פֿון טויזנטער יאָרן? אָדער ס׳איז כּולל אַלץ, וואָס ייִדן האָבן אָנגעשריבן אויף וואָסער ניט איז שפּראַך? אָדער בלויז די ווערק, וואָס זײַנען טאַקע באַצוועקט געוואָרן פֿאַרן ייִדישן עולם? צי אפֿשר ווערט די "ייִדישקייט" באַשטימט טעמאַטיש? און לעצנטנס, איז די ייִדישע ליטעראַטור בכלל נאַציאָנאַל, לויטן שטייגער פֿון אַנדערע נאַציאָנאַלע ליטעראַטורן, אַזעלכע ווי די ענגלישע, די פֿראַנצויזישע אָדער די רוסישע?

אַזאַ מין פֿראַגן געפֿינען זיך שוין כּמעט צוויי הונדערט יאָר אינעם צענטער פֿון קריטישע וויכּוחים אין פֿאַרשידענע קולטורעלע סבֿיבֿות און אויף פֿאַרשידענע שפּראַכן. דאָס נײַע בוך פֿון דן מירון, דעם פּראָפֿעסאָר פֿון העברעיִשער און פֿאַרגלײַכיקער ליטעראַטור אין קאָלאָמביע־אוניווערסיטעט אין ניו־יאָרק, מאַכט אַ נײַעם און וויכטיקן בײַטראָג צו די דאָזיקע וויכּוחים און בויט אַ נײַעם יסוד פֿאַר ווײַטערדיקע פֿאָרשונגען.

דאָס בוך טראָגט אַ טאָפּלטן שליחות. פֿון איין זײַט דערציילט דער מחבר אַ קריטישע געשיכטע פֿון די וויכּוחים אַרום דעם ענין פֿון נאַציאָנאַלן מהות אין דער ייִדישער ליטעראַטור, וואָס האָבן זיך אָנגעהויבן בעת דער השׂכּלה־תּקופֿה. פֿון דער אַנדערער זײַט, איז דאָס בוך אַ מין ליטעראַריש־טעאָרעטישער עסיי, וואָס לייגט אויס אַ נײַע קאָנצעפּציע פֿון ייִדישקייט אין ליטעראַטור און אילוסטרירט זי מיט עטלעכע בײַשפּילן. גענומען אין איינעם, לייענט זיך דאָס דאָזיקע בוך ווי אַ שפּאַנענדיקער אידעען־ראָמאַן.

אין די ערשטע זעקס קאַפּיטלען באַהאַנדלט דער מחבר די אָנזיכטן פֿון די באַרימטע ייִדישע קריטיקער און ליטעראַטן, פֿון מענדעלע ביז דבֿ סדן, וועלכע האָבן זיך געסטאַרעט צו באַשרײַבן און דעפֿינירן אָט דעם נעפּלדיקן באַגריף "ייִדישע ליטעראַטור". מירון באַטראַכט די דאָזיקע ירושה קריטיש, און איז לרובֿ ניט מסכּים מיט זײַנע פֿאָרגייער, אָבער ער נעמט זייערע אָנזיכטן ערנסט אין באַטראַכט און הערט זיך צו מיט אויפֿמערק און דרך־ארץ צו זייערע אַרגומענטן.

אינעם צווייטן טייל פֿונעם בוך אַנטוויקלט מירון זײַן אייגענע טעאָריע פֿון "שכנותדיקייט", וואָס באַשרײַבט די אייגנאַרטיקע אייגנשאַפֿט פֿון ייִדישער ליטעראַטור־שעפֿערישקייט אויף פֿאַרשידענע שפּראַכן און אין פֿאַרשידענע לענדער. די ייִדישע ליטעראַטור ווערט מעטאַפֿאָריש פֿאָרגעשטעלט ווי אַ מין מאַפּע מיט פֿאַרשידענע שטחים, וועלכע שטייען אין קעגנזײַטיקע שײַכותן איינער מיטן אַנדערן. דער דאָזיקער באַגריף ווערט אילוסטרירט דורך אַ בײַשפּיל־שטודיע פֿון שלום־עליכעם און פֿראַנץ קאַפֿקאַ, צוויי גאָר פֿאַרשידענע מחברים. קאַפֿקאַ און שלום־עליכם ווערן פֿאָרגעשטעלט ווי שכנים אויף דער נײַער ליטעראַרישער מאַפּע פֿון דער ייִדישער ליטעראַטור.

צום אַפֿיקומן באַקומט דער לייענער אַ קאַפּיטל וועגן מענדעלע, וואָס אַנאַליזירט די היסטאָרישע דינאַמיק פֿון זײַן אוניקאַלער צוויי־שפּראַכיקייט. מירון האַלט, אַז די ייִדישע קולטור האָט פֿאַרמאָגט צוויי מינים צוויישפּראַכיקייט. בײַם "דיפֿערענצירטן" מין האָט יעדע שפּראַך איר אייגענע ספֿערע, ווי למשל, לשון־קודש און ייִדיש ביז דער השׂכּלה־תּקופֿה. אָבער אין דער מאָדערנער צײַט ווערט פֿאַרשפּרייט אַן אַנדערער מין צוויישפּראַכיקייט, דער "אינטעגראַלער". דערבײַ האַלט מען, אַז אַן עכטע שפּראַך מוז זײַן אַרומנעמיק, דאָס הייסט, דעקן אַלע אַספּעקטן פֿון לעבן. די דאָזיקע השׂגה איז געווען דער הויפּט־מאָטיוו פֿון די ביטערע שפּראַך־מלחמות צווישן ייִדישיסטן און העבראַיִסטן, וואָס האָבן צעשטערט דעם חלום פֿון דער "איין־און־איינציקער ליטעראַטור בײַ ייִדן".

ליטעראַטור האָט פֿאַרנומען אַ חשובֿ אָרט אין כּלערליי טעאָריעס פֿון ייִדישן נאַציאָנאַלן אויפֿלעבן, וועלכע זײַנען געווען באַזונדערס פּאָפּולער פֿאַר דער צווייטער וועלט־מלחמה. סײַ די ציוניסטן, סײַ די גלות־נאַציאָנאַליסטן פֿון פֿאַרשידענע שאַטירונגען האָבן געהאַלטן, אַז אַ מאָדערנע נאַציע מוז האָבן אַ מאָדערנע ליטעראַטור, וואָס שפּיגלט אָפּ איר נאַציאָנאַלן "מהות". דעם דאָזיקן צוגאַנג צו די נאַציאָנאַלע ליטעראַטור־ווערטן האָט די ייִדישע אינטעליגענץ איבערגענומען בײַ די אַרומיקע מיזרח־אייראָפּעיִשע פֿעלקער, וועלכע האָבן זיך געראַנגלט פֿאַר נאַציאָנאַלע רעכט אין דער רוסישער און עסטרײַכיש־אונגאַרישער אימפּעריעס.

אָבער דער פֿאַל פֿון ייִדן איז געווען אַנדערש, איידער בײַ די "נאָרמאַלע" פֿעלקער מיט אַן אייגענער טעריטאָריע און שפּראַך. דערפֿאַר האָט מען אַזוי פֿיל פֿאַרשידנאַרטיקע השׂגות פֿון ייִדישער ליטעראַטור. די ערשטע פֿראַגע איז, וואָס מיינט "ייִדישע שפּראַך"׃ ייִדיש אָדער העברעיִש — אָדער אפֿשר ביידע? די גײַסטלעכע ציוניסטן מיט אחד־העם בראָש האָבן געפֿאָדערט — רק־עבֿרית; בעת די בונדיסטן האָבן געהאַלטן, אַז ייִדיש איז די איינציקע עכטע ייִדישע פֿאָקלסשפּראַך. מער קאָמפּליצירט און אינטערעסאַנט זײַנען געווען די פּאָזיציעס פֿון יענע, וואָס האָבן אָנערקענט ביידע שפּראַכן ווי גלײַכרעכטיקע מיטלען פֿון ייִדישן שעפֿערישן אויסדרוק׃ מיכה־יוסף בערדיטשעווסקי, י. ל. פּרץ, בעל־מחשבֿות, שמואל ניגער און דבֿ סדן.

יעדער קריטיקער באַקומט אין מירונס בוך אַ קלאָרן און לעבעדיקן אינטעלעקטועלן פּאָרטרעט. מירון אַנאַליזירט און קריטיקירט יעדע קאָנצעפּציע און אַנטפּלעקט אירע מעלות און חסרונות. בעל־מחשבֿות האָט פּראָקלאַמירט אין זײַן באַרימטן אַרטיקל "צוויי שפּראַכן — איין־און־איינציקע ליטעראַטור" — דעם עצמדיקן אַחדות פֿון ייִדיש און העברעיִש; אָבער בערדיטשעווסקי איז געווען אַ קעגנער פֿון דעם דאָזיקן באַגריף. מירון דערקלערט׃ "בעת בערדיטשעווסקי האָט אָנערקענט די ייִדישע ליטעראַרישע פֿילשפּראַכיקייט, איז ער געווען לחלוטין קעגן דעם באַגריף פֿון אַן איינציקער און המשכדיקער ייִדישער ליטעראַטור אויף עטלעכע שפּראַכן." בערדיטשעווסקי האָט אויסגעטײַטשט די שפּראַכלעכע חילוקים, ווי אַן אויסדרוק פֿון דער גײַסטלעכער און פּסיכאָלאָגישער אייגנאַרטיקייט פֿון יעדער שפּראַך־קולטור, וואָס מען האָט ניט געקאָנט און ניט געדאַרפֿט אויסמעקן.

מירון אָנערקענט בערדיטשעווסקיס דאגות, הגם ער איז ניט אין גאַנצן מסכּים מיט יענעמס קוק אויף דער ייִדישער ליטעראַטור ווי אַן אויסדרוק פֿון דעם עצם ייִדישן "פֿאָלקסגײַסט", וואָס איז בטבֿע טראַדיציאָנעל און לאָזט זיך ניט מאָדערניזירן. אין דעם זין איז מירון נענטער צו פּרצן, וועלכער איז אַרויס מיט אַן עסטעטישער און אידעאָלאָגישער פּראָגראַם פֿאַר אַ נײַער ייִדישער ליטעראַטור וואָס זאָל ווערן אַ טייל פֿון דער מאָדערנער אייראָפּעיִשער קולטור. אָבער פּרצעס אייגענע שאַפֿונג איז געווען דער עיקר אויף ייִדיש און ניט אויף העברעיִש, וואָס איז אַ סימן, אַז שוין אין יענער צײַט זײַנען ייִדיש און העברעיִש געגאַנגען אין פֿאַרשידענע ריכטונגען.

די סאַמע רײַכסטע און שעפֿערישע תּקופֿה אין דער מאָדערנער ייִדישער קולטור־געשיכטע איז געווען די צײַט צווישן ביידע וועלט־מלחמות. דעמאָלט האָט די ייִדישע און העברעיִשע ליטעראַטור ממש באַקומען אַ מאָדערנעם פּנים. דער נײַער העברעיִשער צענטער האָט זיך אויסגעפֿורעמט אין ארץ־ישׂראל, און די העברעיִשע ליטעראַטור איז געוואָרן אַ באַשטאַנדטייל פֿונעם פּאָליטישן ציוניסטישן פּראָיעקט פֿון אויפֿבויען אַ נײַע ייִדישע מלוכה. ייִדיש איז געוואָרן די שפּראַך פֿונעם לינקן גלות־נאַציאָנאַליזם, און אין ראַנטן־פֿאַרבאַנד איז די ייִדישע קולטור בהדרגה געוואָרן אַ דינסטמויד פֿונעם קאָמוניסטישן רעזשים.

אין הסכּם מיט דער ציוניסטישער אידעאָלאָגיע האָט די העברעיִשע ליטעראַטור אויפֿגעבויט אַן אַלט־נײַעם ייִחוס, וואָס האָט אַרײַנגענומען דעם תּנ״ך, מישנה און גמרא, מדרש און קבלה, ווי אויך די מיטל־אַלטערלעכע פֿילאָסאָפֿיע און דיכטונג. די ייִדישיסטן, דערקעגן, האָבן געשאַפֿן אַן אייגענעם היסטאָרישן מיטאָס פֿון אַשכּנז, אָבער זיי האָבן געשטעלט דעם טראַף אויף דער הײַנטצײַטיקייט, ניט אויף דעם עבֿר. די נײַע ייִדישע קולטור האָט געדאַרפֿט אַרומכאַפּן די גאַנצע ברייט פֿונעם ייִדישן גלות. דאָס שליחות פֿון דער ייִדישער ליטעראַטור איז געווען צו ווערן "כּמו־טעריטאָריע", וואָס עס האָט פּראָקלאַמירט דער אַמעריקאַנער קריטיקער ברוך ריווקין. קיין פּשרה צווישן אָט די צוויי קולטורעלע פּראָגראַמען איז מער ניט געווען מעגלעך.

די קריטיק פֿון פֿאַרשידענע טעאָריעס וועגן ייִדישער צוויישפּראַכיקייט און ליטעראַטור איז דער יסוד, אויף וועלכן מירון בויט זײַן אייגענעם טעאָרעטישן בנין. דער חידוש איז אָפּצוזאָגן זיך פֿונעם באַגריף פֿון "המשך", ווײַל די ייִדישע ליטעראַטורן זײַנען קיין מאָל ניט געווען אַן "איין און איינציקע״ ליטעראַטור. זינט דער השׂכּלה־צײַט איז אין דער ייִדישער ליטעראַרישער משפּחה נישטאָ קיין אַחדות, עס גייען אָן כּסדרדיקע ראַנגלענישן און סיכסוכים. אַנשטאָט המשך דאַרף מען זוכן נאָר "שכנותדיקייט", דאָס הייסט, יענע טרעף־פּונקטן, וווּ פֿאַרשידענע ליטעראַרישע שטרעמונגען, אידעאָלאָגישע פּאָזיציעס און עסטעטישע שיטות זײַנען אַרײַן אין באַריר. דערבײַ האָבן די דאָזיקע ליטעראַטן געקאָנט זײַן גאָר פֿאַרשיידן וואָס שײַך זייער שפּראַך, ייִדישע קענטענישן און פּאָליטישע אָנזיכטן. די איינציקע בשותּפֿותדיקע זאַך, וואָס זיי האָבן געהאַט, איז געווען זייער געפֿיל פֿון ייִדישקייט, פֿון זײַן אַ ייִד אין דער וועלט.

ווי אַ מוסטער פֿון אַזאַ מין "שכנותדיקייט" ברענגט מירון צוויי קלאַסישע שרײַבער, שלום־עליכם און פֿראַנץ קאַפֿקאַ. וויכטיק דערבײַ איז ניט קאַפֿקאַס אינטערעס צו ציוניזם אָדער ייִדישן טעאַטער, נאָר דער מעטאַפֿאָרישער באַגריף פֿון ייִדישקייט, וואָס האָט געפֿונען זײַן אויסדרוק אין קאַפֿקאַס ווערק. ניט געקוקט אויף די בולטע קולטורעלע און שפּראַכלעכע חילוקים, נעמען זיך ביידע מחברים אָן פֿאַר דער קריוודע פֿונעם "קליינעם מענטש" אין דער פֿרעמדער וועלט. זיי זײַנען אויף דער זײַט פֿון "מײַז" און ניט פֿון קעץ׃ זיי באַשרײַבן דעם פּחד און דעם אַנגסט פֿון אַ פּראָסטן ייִדישן בשׂר־ודם, וועלכער שטייט פֿאַרן אוראַלטן און מער ניט פֿאַרשטענדלעכן "געזעץ", וואָס האָט אַ שליטה איבער דעם מענטשנס גורל. ביידע שרײַבער דריקן אויס די קוואַליטעט, וואָס מירון רופֿט "נעגאַטיווע קאַפּאַביליטעט" פֿון דער מאָדערנער ייִדישער ליטעראַטור, דעם אומברחמנותדיקן געזעץ פֿון נויטווענדיקייט, וואָס מען קאָן דערפֿון בשום אופֿן ניט אַנטלויפֿן.

אַזוי אַרום לייגט מירון פֿאָר אַ ראַדיקאַלע רעוויזיע פֿונעם באַגריף "ייִדישע ליטעראַטור". דאָס איז ניט קיין "איין־און־איינציקע" ליטעראַטור מיט אַ פֿעסט־געשטעלטן קאַנאָן און אַן איינהײַטלעכער טראַדיציע. "דאָס נײַע ליטעראַרישע דענקען דאַרף זײַן אָפֿן, ניט צוגעבונדן צו קיין שום ייִדישן קאַנאָן, און דאַרף זײַן גרייט צוצופּאַסן זיך צו וואָסער ניט איז ליטעראַרישן גוף, וואָס טראָגט אין זיך שפּורן פֿון ייִדישער עקזיסטענץ, אַפֿילו ווען שפּראַכווײַז, פֿאָרמענווײַז און אינהאַלטווײַז האָט אַזאַ גוף לפּנים אַ קנאַפּן שײַכות צו ביז־אַהעריקע באַגריפֿן פֿון ׳ייִדישקייט׳." (ז. 407).

דאָס סאַמע אָריגינעלע און שעפֿערישע אין דער ייִדישער ליטעראַטור איז דווקא דאָס, וואָס טראָגט איר פּראָבלעמאַטישן מהות, כּלערליי סתּירות און איבעררײַסן, וועלכע אַנטפּלעקן דעם עכטן מהות פֿון דעם עקזיסטענציעלן צושטאַנד פֿון "ייִדן־זײַן" אין דער מאָדערנער וועלט. די הײַנטיקע עבֿרית־ליטעראַטור אין ישׂראל היט טיילווײַז אָפּ איר ייִדישן כאַראַקטער, ניט געקוקט אויף די פּרוּוון מצד די ישׂראלדיקע קריטיקער און ליטעראַרישע היסטאָריקער צו "נאָרמאַליזירן" זי לויטן שטייגער פֿון אַנדערע נאַציאָנאַלע ליטעראַטורן. די אַנדערע ישׂראלדיקע קריטיקער האַלטן פֿאַרקערט, אַז דווקא די ישׂראלדיקע ליטעראַטור איז הײַנט די איינציקע עכטע ייִדישע ליטעראַטור.

אָבער מירון האָט אַ ספֿק וואָס שײַך דער פּרעטענזיע פֿון ישׂראל צו באַזעצן דאָס צענטראַלע אָרט אין דער ייִדישער קולטור; אויף צו זײַן דער "מרכּז רוחני" אינעם זין פֿון אַחד־העמס גײַסטלעך־ציוניסטישן חלום. מירון גלייבט מער אין אַמעריקע, וווּ די פֿאָרשונגען פֿון ייִדישער און העברעיִשער קולטור אַנטוויקלען זיך האַנט־בײַ־האַנט מיט די לעצטע ליטעראַרישע טעאָריעס.

דער נײַער בייגעוודיקער און אַרומנעמיקער באַגריף פֿון עטלעכע "שכינותדיקע" ייִדישע ליטעראַרישע שטרעמונגען איז כּולל ניט בלויז די ליטעראַטורן אויף ייִדיש און העברעיִש, נאָר אויך די ליטעראַרישע שאַפֿונג פֿון ייִדישע מחברים אויף אַנדערע שפּראַכן. דאָס העלפֿט בעסער דערקלערן דעם אַרומנעמיקן מהות פֿון דער ייִדישער שאַפֿערישקייט, וואָס ווערט ניט באַגרענעצט דורך די שפּראַכן.

ווי עס קומט אַרויס פֿון מירונס קאָנצעפּציע, האָבן ייִדן קיין מאָל ניט פֿאַרמאָגט קיין איינהײַטלעכע נאַציאָנאַלע ליטעראַטור "כּכל־הגויים", לויטן אייראָפּעיִשן שטייגער. דער אויפֿקום פֿון אַ נאַצאָנאַלער ליטעראַטור איז געווען היסטאָריש פֿאַרבונדן מיט דער פֿאָרמירונג פֿון אַ מאָדערנער בירגערלעכער נאַציע. ייִדן האָבן קיין מאָל ניט אַנטוויקלט קיין פֿולקום־זעלבסטשטענדיקן מיטלשטאַנד, און דערפֿאַר איז די ייִדישע ליטעראַטור קיין מאָל ניט געוואָרן "נאַציאָנאַל" אין דעם זין פֿונעם אייראָפּעיִשן נאַציאָנאַליזם.

אָבער דאָס איז ניט קיין חסרון. פֿאַרקערט, מירון טענהט, אַז דווקא דערפֿאַר איז די ייִדישע ליטעראַרישע שעפֿערישקייט געווען רײַכער און פֿילאַרטיקער, איידער בײַ די "נאָרמאַלע" אומות־העולם. ווען מען לייענט די ייִדישע ליטעראַרישע ווערק אינעם ברייטערן גערעם פֿון זייער שכנותדיקייט, פֿאַרשטייט מען אַ סך מער, איידער בלויז זייער ייִדישן אינהאַלט. מען זעט פֿאַרבינדונגען און איבערקלאַנגען, וועלכע מען וואָלט ניט געקאָנט באַמערקן פֿון אַנדערע קוקווינקלען. למשל, קאָן מען הערן דעם שמועס, וואָס דער הײַנטיקער ענגלישער שרײַבער האָואַרד דזשייקאָבסאָן פֿירט אין זײַן לעצטן ראָמאַן "די פֿינקלער־פֿראַגע" מיט שלום עליכמס "בלוטיקן שפּאַס". ווען מען לייגט אַוועק דעם נאַציאָנאַליסטישן שפּאַקטיוו, זעט מען, אַז די ייִדישע ליטעראַרישע ירושה איז אַ סך לעבעדיקער, פֿאַרביקער און פֿריש.