רפֿאל גאָלדוואַסער אין שלום־עליכמס מאָנאָלאָג "דאָס טעפּל"

Credit: Robi Cohen

"ס'ברענט!", פֿון שלום–עליכם (דרײַ מאָנאָלאָגן: "דאָס טעפּל", "דער נישׂרף" און "דער טלית–קטן"). ד.וו.ד.–פֿילם פֿון אַ ספּעקטאַקל פֿון רפֿאל גאָלדוואַסער, פּראָדוצירט דורכן "לופֿט–טעאַטער", שטראַסבורג 2010, מיט אונטערשריפֿטן אויף ענגליש. דויער: 1 שעה.

מיט אַ ביסל מער ווי אַ יאָר צוריק האָט אונדז דער אַקטיאָר רפֿאל גאָלדוואַסער באַשאָנקען מיט אַן אויסערגעוויינטלעכן ד.וו.ד.–פֿילם: זײַן אויסטײַטשונג פֿון פּרצעס באַרימטער דערציילונג "אַ גילגול פֿון אַ ניגון". הײַנט קומט ער אַרויס מיט אַ צווייטן שטאַרקן אויפֿטו: דרײַ פֿון שלום–עליכמס סאַמע באַליבטע מאָנאָלאָגן. ווי דעמאָלט, גייט עס נישט אין קיין פֿאָרלייענונג, נאָר אין אַן אמתן לעבעדיקן איין–פּערזאָניקן בינע–ספּעקטאַקל מיט אַלע זײַנע חנען. דער אַרגענטינער געבוירענער קינסטלער, וואָס האָט געלעבט אין ישׂראל, געענדיקט זײַן אויסשולונג אין פּאַריז און וווינט שוין לאַנגע יאָרן אין שטראַסבורג, פֿירט אַזוי ביסלעכווײַז אויס אַן עקשנותדיקן פּראָיעקט: צו ברענגען דאָס בעסטע פֿון אונדזערע קלאַסיקערס צום הײַנטיקן פּראָבלעמאַטישן ייִדיש–עולם.

שלום–עליכמס מאָנאָלאָגן זענען גאָר אַנדערש פֿון פּרצעס מאָנאָלאָגירטע חסידישע דערציילונגען. בײַ פּרצן האָט דער דערציילער אַ קנאַפּן אָנטייל אינעם סיפּור–המעשׂה, און מע קען זיך אים אויסמאָלן ווי איין איינציקן כאַראַקטעריסטישן נאַראַטאָר–טיפּ הינטער אַלע טעקסטן פֿונעם ציקל "חסידיש". בײַ שלום–עליכמען אָבער האָט יעדער מאָנאָלאָגיסט אַן אייגן פּנים און ער איז אָפֿט מאָל דער הויפּטהעלד פֿון דער מעשׂה. דעריבער איז גאָלדוואַסערס צוגאַנג גאַנץ אַנדערש בײַ יעדן מחבר. אינעם "גילגול פֿון אַ ניגון" באַווײַזט ער זיך ווי אַ כּמעט אַבסטראַקטע געשטאַלט; אַ גוף מיט אַ שטים, וואָס לעבט און וויברירט מיטן כּוח פֿון פּרצעס לשון. אָבער בײַ שלום–עליכמען טוט ער אָן יעדע מאָנאָלאָגירנדיקע געשטאַלט — אַן אָרעמע באַריידעוודיקע ייִדענע; אַ בייזלעכן סוחר, אַ שווינדלער, צי אַ לאַכעדיקן וואַגאָן–שכן — אין אַ צוגעפּאַסטער קליידונג, מיט די זשעסטן און קנייטשן וואָס כאַראַקטעריזירן דעם טיפּ. אַריבערצוגיין פֿון איין טעקסט צום צווייטן, פֿון איין פֿאַרקערפּערונג צו דער צווייטער, קומט גאָלדוואַסער אָן צו אַ פֿלינקער אַנטראַקטן–שפּיל, וואָס האָט אין זיך עפּעס פֿון צירק צי פֿון גאַסן–טעאַטער: אַ טענצל, אַן אומקרײַז איבער דער מינימאַלער בינע, און דערווײַל וואַרפֿט ער אַראָפּ פֿון זיך איין געשטאַלט און ציט אַרויף אַן אַנדער געשטאַלט. אין גאַנג פֿון דער מעטאַמאָרפֿאָזע באַווײַזט ער נאָך אַפֿילו אַרײַנצוכאַפּן אַ טרונק וואַסער. ער ווײַזט דעם הינטערקוליסן דווקא אויפֿן פֿאָדערגרונט, און וועקט אַזוי דעם צוקוקערס נײַגער צו די רייד און מעשׂים פֿונעם נײַעם פּאַרשוין וואָס קומט אויף ממש פֿאַר זײַנע אויגן.

אָפּשפּילן דעם באַרימטסטן פֿון שלום–עליכמס מאָנאָלאָגן, "דאָס טעפּל", איז אַ געוואַגטער פֿאַרמעסט שוין דערפֿאַר, וואָס אַזוי פֿיל גוטע רעציטאַטאָרן פֿון פֿאַרשיידענע צײַטן און ערטער האָבן באַלעבט מיט זייער שטים און טאַלאַנט די אומפֿאַרגעסלעכע "יענטע די קורעלאַפּניטשקע". דערצו שטייט דער אַקטיאָר פֿאַר שווערע ברירות: וואָסער "יענטע" זאָל ער ווײַזן? די העלדין איז אפֿשר אַ פּראָסטע ייִדענע, אָבער אָפּשפּיגלען די טיפֿקייטן פֿון איר פּסיכאָלאָגיע איז גאָרנישט אַזוי פּשוט. אויף וואָסער פּנים פֿון אַלע אירע פּנימער זאָל מען אָנשטעלן ס'ליכט: אויף איר יענטעוואַטישקייט, איר אָנסופֿיקן פּלוידער, אירע אייביקע קריגערײַען מיט דער שכנטע, איר מענה–לשון? צי אפֿשר אויף דעם, וואָס דער קריטיקער דן מירון רופֿט אָן "די טונקעלע זײַט פֿון שלום–עליכמס געלעכטער" — אויף איר ביטערן חשבון מיטן פֿאַרשטאָרבענעם מאַנס בטלנות, מיטן בטלנות פֿון מענער בכלל? און אפֿשר לייגן דעם טראָפּ אויף איר העלדישקייט אינעם קאַמף קעגן דעם קראַנקן זונס גורל, וואָס זי דערוועגט זיך נישט צו ברענגען פֿאַר די ליפּן? גאָלדוואַסער האָט אויסגעקליבן אונדז צו ווײַזן אַ רעלאַטיוו גוטמוטיקע יענטע, וואָס צוימט צו ביסלעך איר כּוח–הדיבור (מסתּמא לכּבֿוד דעם הײַנטיקן עולם, וואָס וואָלט אין איר ריידשטראָם נישט געקענט שווימען) און פֿאַרמילדערט מיט אַ ליבלעך–צעמישטן שמייכל די האַרבקייט פֿון אירע איבערלעבונגען.

אין אַ שאַרפֿן קאָנטראַסט צו יענטעס נעבעכדיקייט שטייט דער העלד פֿון "דער נישׂרף". גאָלדוואַסער לעבט זיך זייער גוט אײַן אין דער געשטאַלט פֿון דעם דאָזיקן פֿיפֿיק–בייזלעכן סוחר און דרייער, וואָס האָט שוין דרײַ מאָל געמאַכט "בורא מאורי האש" — אונטערגעצונדן די אייגענע קלייט אָפּצונעמען דאָס פֿאַרזיכערונגס–געלט. דער "נישׂרף" ברענט פֿון פֿאַרדראָס אויף זײַנע באָסלעווער לאַנדסלײַט, וואָס פֿאַרגינען אים נישט אַזאַ לײַכטן פֿאַרדינסט און האָבן אים, ווײַזט אויס, געמסרט וווּ מע דאַרף. דער באָסלעווער סוחר איז אַ טעמפּעראַמענטפֿולער העלד. די אייגענע שיינע מעשׂים שילדערט ער מיט אַ גנבֿישער איראָניע, פֿול מיט אָנוווּנקען און מיט הנאה פֿון דעם באַגאַנגגענעם קונציקן שווינדל. און ער קריגט אַזש אַ העראָיִשן אָנבליק ווען ער דערציילט ווי ער מיינט זיך "אָפּצורעכענען" מיטן נישט–פֿאַרגינערישן שטעטל: דווקא דורך פּראַווען אַ שׂימחה פֿאַר קליין און גרויס, אַלע זאָלן אי געניסן, אי צעפּיקעט ווערן. זײַן אַמביציע איז, אין לעצטן סך–הכּל, נישט צו פֿאַרכאַפּן געלט, נאָר צו ווײַזן מיט קינסטלערישער מײַסטערשאַפֿט אַ פֿײַג דער וועלט. רפֿאל גאָלדוואַסער שטעלט זײַן אייגענעם אַקטיאָרישן טעמפּעראַמענט צו דינסט דער דאָזיקער פֿיגור, און ער טוט עס מיט עכטן שלום–עליכמדיקן ברען.

אינעם דריטן מאָנאָלאָג, "דער טלית–קטן", איז דער דערציילער שוין נישט אַזוי צענטראַל אין דער האַנדלונג: ער גיט נאָר איבער, אויף זײַן לאַכעדיק–נאָכקרימערישן שטייגער, דעם אופֿן ווי דער כיטרער פֿרויקע–שייגעץ האָט, מיט דער מיטהילף פֿונעם אַסימילירטן אַדוואָקאַט קאָמפּאַנייעץ, זיך פֿאַרמאָסטן אַרויסצורײַסן אַ הונדערטער אויף צדקה בײַם קאַרגן פּראָצענטניק יואל טאַשקער. אַזאַ מאָנאָלאָג האָט שוין אַן אינעווייניקסטע טעאַטראַלישקייט. גאָלדוואַסערן געלינגט אַרויסצוברענגען די באַזונדערקייט פֿון יעדערן פֿון די דרײַ טיפּן דורך גוט אויסגערעכנטע שטים– און באַוועגונגס–ניואַנסן, אויפֿהיטנדיק דערבײַ די אַנדערשקייט פֿונעם נאַראַטאָר.

נישט גרינג איז הײַנט צו שפּילן פֿאַר אַן עולם אַזעלכע טעקסטן, ווען מע ווייס, אַז בײַ ס׳רובֿ צוקוקערס איז די שפּראַך–קענטשאַפֿט צו אָרעם, אַז זיי זאָלן בלויז דורכן לשון צוקומען צו אַלע באַטײַטן און שאַטירונגען פֿון שלום–עליכמס פּראָזע. גאָלדוואַסער העלפֿט זיך דעריבער אַרויס מיט פֿאַרשיידענע מיטלען. ער האַמעוועט דעם ריטעם פֿון די זאַצן, שאַרזשירט די באַטאָנונג, קומט כּסדר אָן צו זשעסטן–שפּראַך, חזרט איבער געוויסע ווערטער אדג"ל. מע קען נישט לייקענען, אַז דאָס איז מיט עפּעס פּוגם אין דער לויפֿיקייט פֿון שלום–עליכמס נוסח, אין יענעם נאַטירלעכקייט–עפֿעקט וואָס איז דער גרויסער נס פֿון זײַן פֿאַקטיש שטאַרק אויסגעשליפֿענעם סטיל. אָבער דאָס איז דער שטײַער וואָס עס מאָנען אונדזערע איצטיקע באַדינגונגען. גאָלדוואַסערס אינטערפּרעטאַציעס זענען פֿאָרט אַ גרויסער בײַטראָג צו די מיטלען מיט וועלכע מיר דיספּאָנירן הײַנט צוצוקומען און צוצופֿירן צו שלום–עליכמס אוצרות. זיי זענען די פֿרוכט פֿון זאָרגעוודיקן קינסטלערישן אַרײַנקלער און פֿון מיפֿולער צוגרייטונג. מיט זײַן אײַנשטעלן דווקא אויף שווערע טעקסטן, מיט זײַן נישט מאַכן זיך קיין לײַכט לעבן דורך חצי–ייִדיש–פּאַלאַווינע–גוייִשע זינג–און–טאַנץ–אַרויסטריטן, בלײַבט רפֿאל גאָלדוואַסער אַן אויסגעצייכנטער און יחיד–במינודיקער בײַשפּיל אויף דער הײַנטיקער ייִדישער בינע.

יצחק ניבאָרסקי, פּאַריז