ווי אַ סך ייִדישיסטן, האָב איך אַ נייגונג צו אַלטע־לײַט. די יונגע־לײַט און קינדער האָב איך ניט פֿײַנט, חלילה, נאָר אַלטע־לײַט האָבן אַ ספּעציעלן חן און חכמה וואָס עס פֿעלט דעם יונגן דור. דערצו זײַנען זיי, געוויינטלעך, אַ סך שטילער ווי די יוגנע־לײַט — זיי שפּילן ניט קיין הויכע מוזיק, זיי הוליען ניט ביז שפּעט אין דער נאַכט. אַז מען וווינט לעבן אַלטע־לײַט, האָט מען מנוחה.

ווען איך בין אָנגעקומען שטודירן אין מינעאַפּאָליס, האָב איך עטלעכע חדשים געוווינט לעבן הוליאַקעס און לעביונגען — "פֿרעטבויס" בלע״ז — אין אַ געגנט ניט ווײַט פֿונעם אוניווערסיטעט, וואָס הייסט "דינקיטאַון." פֿאַרשטייט זיך, אַז דעם ערשטן זמן בין איך זייער ווייניק געשלאָפֿן. דערנאָך האָב איך געוווינט עטלעכע חדשים אין אַ חורבֿה אין אַן אָרעמען קוואַרטאַל, וווּ עס הענגען אַ סך שילדן, ווי למשל אַזאַ: "דאָס איז אַ נאַרקאָטיק־פֿרײַע געגנט" — דערפֿון קען מען דרינגען, אַז מע פֿאַרקויפֿט דאָרט נאַרקאָטיק אויף יעדן ראָג. איך האָב געוווינט אין מײַן חורבֿה אין גאַנצן אַליין, סײַדן די ווילדע וועווריקעס, וואָס האָבן פֿאַר זיך געמאַכט אַ היים אין מײַן דאַך און ניט געלאָזט שלאָפֿן בײַ נאַכט.

סוף־כּל־סוף, האָב איך באַשלאָסן, אַז איך וויל וווינען ערגעץ שטיל, וווּ קיינער וועט מיר ניט שטערן און איך וועל קענען רויִק לייענען און שטודירן ווי געהעריק. איך בין אַרײַן אין וווין־אָפּטייל בײַם אוניווערסיטעט און געבעטן די סעקרעטאַרשע זי זאָל מיר געפֿינען עפּעס אַ צימערל אין אַ מושבֿ־זקנים, צי אַן אַנדער מין אַנשטאַלט פֿאַר אַלטע־לײַט. צום באַדויערן, האָט זי געזאָגט, האָבן זיי ניט אַזעלכע צימערלעך, אָבער אַן אַלטע פֿרוי האָט איר נאָרוואָס געהאַט געקלונגען און געבעטן, מע זאָל איר געפֿינען אַ סטודענט וואָס זאָל וווינען בײַ איר און איר מאַן. איך האָב דאָס פּאַפּיר מיטן טעלעפֿאָן־נומער גענומען, געקלונגען, געמאַכט אַ וויזיט און אין דעם זעלבן טאָג געהאַט אַ צימער אינעם קעלער פֿון דעם שיינעם, גרויסן הויז בײַם טײַך מיסיסיפּי, וווּ עס האָבן געוווינט מיסטער און מיסעס הורוויטש.

עוועלין הורוויטש איז געווען זייער אַ סימפּאַטישע באַריידעוודיקע פֿרוי אין די שפּעטע זיבעציקער, וואָס האָט, דער עיקר, געדאַרפֿט אַ ביסל הילף מיט אירע טאָג־טעגלעכע באַדערפֿענישן פֿון אַזאַ גרויס הויז: רײַניקן די בערגלעך שניי ווינטער, וואָס אין מינעאַפּאָליס געדויערט ער 5 אָדער 6 חדשים און באַדעקט די גאַנצע לאַנדשאַפֿט כּסדר מיט עטלעכע פֿוס שניי און אײַז; אין האַרבסט — צונויפֿשאַרן בערגלעך בלעטער, וואָס פֿאַלן אַראָפּ פֿון די ריזיקע ביימער; און אין פֿרילינג שנײַדן דאָס גראָז אויף דער קליינער לאָנקע פֿאַר דעם הויז און אויף דער זייער גרויסער לאָנקע הינטן. אַזוי ווי איך האָב קיין מאָל ניט געהאַט געטאָן אַזאַ מין אַרבעט, איז זי אויף מיר געפֿאַלן ווי אַ שווערע לאַסט. עס האָט זיך מיר געדאַכט, אַז איך פֿאַרברענג מײַן גאַנץ לעבן מיט שופֿלען, שאַרן און שנײַדן, ווי אַ שקלאַף וואָס רײַסט באַוול אין פֿעלד; כאָטש פֿאַקטיש, בין איך געווען זייער אַ פֿוילער און אָפּגעלאָזענער גערטנער און דער הויף האָט צו ביסלעך אָנגעהויבן אויסזען ווי אַ ווילדעניש. עוועלין האָט אויך געדאַרפֿט האָבן אַ מענטש מיט וועמען צו שמועסן, ווײַל איר מאַן, לעאָניד, איז געווען אַ האַלב־טויבער, אַ קאַרגער אויף ווערטער און פֿלעגט דעם גאַנצן טאָג נישטערן אין זײַנע ביכלעך און אַרבעטן אויף עפּעס אַ כּתבֿ־יד, וואָס ער האָט קיין מאָל ניט געקענט פֿאַרענדיקן. צום באַדויערן, בין איך געווען אַ ביסל געראָטן אין אים און האָב זעלטן זיך אַרויסגעכאַפּט מיט אַ וואָרט, בעסער געוואָלט זיך באַהאַלטן אין מײַן צימערל מיט מײַנע אייגענע ביכלעך.

לעאָניד הורוויטש, אָדער ליִאָ, ווי מע פֿלעגט אים רופֿן, איז געווען אַ ייִד אין די הויכע אַכציקער, אַ פּענסיאָנירטער פּראָפֿעסאָר פֿון עקאָנאָמיע. מע האָט זיך געשושקעט, אַז אין די 60ער יאָרן, אין דער ליבעראַלער פּאָליטישער תּקופֿה, האָט ער געשפּילט אַ גרויסע ראָלע ווי אַן אַרכיטעקט פֿון דער פֿאַרזאָרג־עקאָנאָמיע ("וועלפֿייר" בלע״ז). מיט מיר האָט ער אויך זעלטן גערעדט, נאָר אַ מאָל פֿלעגן מיר זיך באַגעגענען בײַם טישל אין קיך און פֿירן אַ שמועס וועגן איינעם פֿון זײַנע אינטערעסן: כינעזיש, די ביבלישע אַרכעאָלאָגיע, די כאַזאַרן, אָדער נאָך עפּעס אַזוינס. ער האָט אויך דערציילט וועגן זײַן אייגן לעבן, און טייל מאָל האָב איך זיך אַפֿילו צוגעהערט צו זײַנע רייד.

לעאָניד איז געבוירן געוואָרן אין מאָסקווע פֿאַר דער אָקטאָבער־רעוואָלוציע און איז אויפֿגעוואַקסן אין וואַרשע. זײַן טאַטע איז געווען אַן אַדוואָקאַט און די משפּחה האָט געהאַט אַ שיינע בירגערלעכע עקזיסטענץ, אַפֿילו געהאַט אַ דינסט. אין דער היים האָט מען גערעדט פּויליש, כאָטש זײַן טאַטע האָט אויך געקענט ייִדיש און אין עוועלין און לעאָנידס הויז האָבן זיך געפֿונען אַ צאָל ייִדישע ביכער, וואָס האָבן אַ מאָל געהערט צו אים. לעאָניד האָט שטודירט אינעם וואַרשעווער אוניווערסיטעט און האָט געדענקט ווי מע האָט אײַנגעפֿירט די "געטאָ־בענק", די ספּעציעלע בענק פֿאַר ייִדישע סטודענטן, וואָס האָבן ניט געטאָרט זיצן צוזאַמען מיט די פּאָליאַקן. די אַנטיסעמיטישע באַדינגונגען האָבן אים אָבער געראַטעוועט, ווײַל ער האָט זיך געפֿילט געצוווּנגען אַוועקצופֿאָרן פֿון פּוילן אין 1938 און ווײַטער שטודירן אין לאָנדאָן, וווּ עס האָט זיך דעמאָלט געפֿונען די בעסטע פּראָגראַם אין עקאָנאָמיע. אין 1940 איז ער אָנגעקומען אין אַמעריקע און שוין דאָ פֿאַרענדיקט זײַן דאָקטאָראַט אינעם אוניווערסיטעט פֿון שיקאַגאָ, וווּ עוועלין איז געווען זײַן לערן־אַסיסטענטקע, און מיט וועמען ער האָט חתונה געהאַט אין 1944. זײַן טאַטע האָט איבערגעלעבט די מלחמה אין ראַטן־פֿאַרבאַנד און שפּעטער געלערנט אַלט־קירכנסלאַוויש אין מינעאַפּאָליס.

פּראָפֿעסאָר הורוויטש, אַזוי האָב איך גערופֿן לעאָנידן — האָט ניט געמאַכט קיין זייער בכּבֿודיקן אײַנדרוק. ער האָט געהאַט אַ פּליך מיט אַ ראַנד ווילדע האָר; איז, ווי אַ סך אַלטע־לײַט, ניט געווען איבעריק ריין, און איז מסתּמא אין דער יוגנט אויך ניט געווען קיין גרויסער אַקוראַנטיסט. ער האָט זיך געפּאָרעט מיט פּאַפּירן אין וווינצימער און אין זײַן ביוראָ; קוים זיך גערירט, אָבער באַוויזן צו פֿאַרשטעלן מיט ביכער אַלע פֿרײַע ערטער — אויף די טרעפּ, אויפֿן טעפּעך. קוים געהערט וואָס מע רעדט צו אים, איז ער געווען זייער איינזאַם. דערצו האָט ער גערעדט פּאַמעלעך מיט אַ שווערן פּוילישן אַקצענט.

לעאָניד און עוועלין זײַנען ביידע געווען געטרײַע דעמאָקראַטן, איבערגעגעבענע די פּרינציפּן פֿון ליבעראַליזם. ער האָט ווייניק גערעדט דערפֿון, אָבער עוועלין האָט געברענט מיט כּעס קעגן די רעפּובליקאַנער, וואָס מאַכן אַ תּל פֿון די פֿאַרזאָרג־אינסטיטוציעס אין מינעסאָטאַ: די מלוכישע שולן, די שאָסעען, פֿונעם אוניווערסיטעט שוין אָפּגערעדט. מיט גרויס קלוגשאַפֿט האָב איך פֿון זיי אויסבאַהאַלטן מײַן פּאָליטישע פֿאַרגאַנגענהייט, ווי אַן אַמאָליקער פּרעזידענט פֿון די אוניווערסיטעט־רעפּובליקאַנער בײַם ניו־יאָרקער אוניווערסיטעט. ווען זיי האָבן גערעדט פֿון יענע זאַכן און געשריגן אויף דער טעלעוויזיע, פֿלעג איך שאָקלען מיטן קאָפּ און זיך מאַכן תּמעוואַטע. פֿאַר די וואַלן אין 2004 האָט עוועלין מיך דערמוטיקט זיך צו באַטייליקן, אַפֿילו געשיקט אַ שכנטע מיך צו דערמאָנען צו שטימען פֿאַר קערי און קעגן בוש. אָבער איך האָב עס נישט געטאָן.

אין מײַן לעצטן זמן אין מינעאַפּאָליס האָבן מיר לעאָניד און עוועלין אַ סך געהאָלפֿן. איין שיינע נאַכט איז פֿאָרגעקומען אַ ליקוי־לבֿנה און, אַזוי ווי די מזלות האָבן באַשטימט, האָב איך געהאַט אַן אויטאָ־אַקצידענט, צעבראָכן זיך אַ ביינדל אין פֿוס און פֿאַרבראַכט אַ שטיקל צײַט אין שפּיטאָל. אין משך פֿון איין חודש בין איך געגאַנגען אויף קוליעס און ניט געקענט, ווי געוויינטלעך, גיין צו דער אויטאָבוס־סטאַנציע, און פֿון דאָרט צו מײַן אָפּטייל. עוועלין האָט געדאַרפֿט מיך אַהין פֿירן מיט איר אויטאָ און עטלעכע שעה שפּעטער מיך אָפּנעמען, ווי אַ פּריוואַטער שאָפֿער. זי האָט אַפֿילו געמאַכט די ערשטע שיינע בילדער פֿון מיר, ווי איך שטיי לעבן די בערגלעך שניי וואָס איך האָב אַזוי פֿײַנט געהאַט, כּדי איך זאָל האָבן וואָס אַרויפֿצושטעלן אויף די שידוכים־וועבזײַטלעך. עצות האָט זי מיר אויך געגעבן, ווי אַזוי צו כאַפּן מיידלעך, וואָס האָבן ליב אַ קלוגע ווערטער "ניט בלויז גרויסע מוסקלען". נו, דערפֿאַר האָט זי, אַ שיינע שיקסע פֿון וויסקאַנסין, זיך פֿאַרליבט אינעם קליינעם ייִדל לעאָניד, וואָס איז יונגערהייט אויך ניט געווען קיין גרויסער אַטלעט.

ניט געקוקט אויף דער גאַנצער הילף און ליבשאַפֿט וואָס עוועלין און לעאָניד האָבן מיר אַנטקעגן געבראַכט, האָב איך צום סוף באַשלאָסן צו פֿאַרלאָזן מינעאַפּאָליס און מײַן גראַדויִר־פּראָגראַם דאָרטן און זיך אַריבערפּעקלען צוריק אַהיים קיין ניו־יאָרק. דערנאָך האָב איך זיי געזען בלויז איין מאָל, מיט צוויי יאָר שפּעטער, ווען איך בין געקומען אויף אַ ייִדיש־קאָנפֿערענץ, וואָס איז צופֿעליק פֿאָרגעקומען אין מינעאַפּאָליס. דאָס הויז איז דעמאָלט שוין געשטאַנען האַלב ליידיק, ווײַל עוועלין און לעאָניד זײַנען געהאַט אַריבער אין אַ קליינער דירה, וואָס איז געווען בעסער צוגעפּאַסט צו זייערע באַגרענעצטע כּוחות. זיי האָבן פּונקט געהאַלטן בײַם אַריבערברענגען די אַלע ביכער און מעבל, וואָס זיי האָבן אָנגעזאַמלט אין משך פֿון זייער לאַנג לעבן צוזאַמען. זיי האָבן מיך פֿאַרבעטן אויף אַ וועטשערע אין עפּעס אַ ביליקן רעסטאָראַן, און איך האָב געמאַכט בילדער פֿון זיי, ווי זיי קוקן אויף מיר און ציילן גאָר פֿאָרזיכטיק דאָס ביסל "טיי־געלט" פֿאַרן קעלנער. קאַרג איז לעאָניד געווען ניט נאָר אין ווערטער.

מיט אַ פּאָר יאָר שפּעטער האָט מײַן מאַמע מיר דערמאָנט איך זאָל זיי אָנקלינגען — אַזאַ שיין פּאָרפֿאָלק, אַזעלכע האַרציקע מענטשן, וואָלט איך געדאַרפֿט בלײַבן מיט זיי אין פֿאַרבינדונג. איך האָב גערעדט מיט עוועלין, געהערט אַ פּאָר ווערטער פֿון לעאָניד, און זיך דערוווּסט, אַז זײַן געזונט איז ניט צום בעסטן, נעבעך. די נירן זײַנען געווען שוואַך, יעדע וואָך האָט ער געדאַרפֿט גיין אין שפּיטאָל פֿאַר "דײַעליסיס" — אַזאַ מין השתּנה־רייניקונג. איך האָב זיי געוווּנטשן אַל דאָס גוטס, און דאָס איז געווען אונדזער לעצטער שמועס.

אפֿשר אַ חודש שפּעטער האָב איך געלייענט אין דער צײַטונג און געזען אין די נײַעס, אַז לעאָניד הורוויטש, אין עלטער פֿון נײַנציק יאָר, האָט געוווּנען די נאָבעל־פּרעמיע אין עקאָנאָמיע פֿאַר זײַן פֿאָרשונג אין "מעכאַניזם־דיזײַן־טעאָריע". דערמיט איז ער געווען דער עלטסטער מענטש, וואָס האָט אַ מאָל געוווּנען אַ נאָבעל־פּרעמיע. אין אינטערוויוען האָט ער געזאָגט, אַז ס׳איז געווען אַ ספֿק, צי ער וועט אַ מאָל געווינען, ווײַל די מענטשן וואָס האָבן פֿאַרשטאַנען ווי וויכטיק ס׳איז געווען זײַן פֿאָרשונג, זײַנען שוין געווען אויף יענער וועלט. לעאָניד איז ניט געווען בכּוח צו פֿליִען קיין שטאָקהאָלם אויף דער צערעמאָניע מיטן שוועדישן קעניג, אָבער אַ מלוכישער שליח איז ספּעציעל געקומען קיין מינעאַפּאָליס פֿאַר אַ באַזונדערער, פּערזענלעכער צערעמאָניע. אַן אוניווערסיטעט־זשורנאַל האָט געדרוקט אַן אַרטיקל וועגן דעם מיט בילדער, וואָס ווײַזן לעאָניד אַרומגערינגלט מיט אַ גרויסן עולם.

איך האָב געדאַרפֿט אים קלינגען אין די וואָכן נאָך דעם ווי ער האָט געוווּנען די פּרעמיע, אָבער איך האָב זיך געזאָגט, אַז איצטער הערשט דאָרט אַ גרויסער טומל, אַז די גאַנצע וועלט וויל רעדן מיטן אַלטן ייִד. איך האָב אים ניט געקלונגען און מיט עטלעכע חדשים שפּעטער האָב איך שוין געלייענט דעם נעקראָלאָג אין דעם "ניו־יאָרק טײַמס": "לעאָניד הורוויטש, נאָבעל־עקאָנאָמיסט, געשטאָרבן צו 90 יאָר".

אײַ, נאַרישע, גראָבקעפּיקע יוגנט! וויפֿל שעה האָב איך פֿאַרבראַכט מיט די פּוסטע ביכלעך מײַנע, ווען איך האָב געדאַרפֿט גיין רעדן מיטן גאָון איך האָב געוווינט אונטער איין דאַך! וויפֿל האָט ער געהאַט צו דערציילן וואָס איך האָב ניט געוואָלט הערן! נאָר דאָס לעבן איז קורץ און דער שׂכל איז נאָך קירצער. בין איך צופֿרידן, וואָס איך האָב זוכה געווען אים און זײַן ווײַב צו קענען כאָטש אַ ביסל.