ניו־יאָרק און מאָנטרעאָל זענען צוויי שטעט וואָס געפֿינען זיך בלויז עטלעכע שעה צוצופֿליִען איינער פֿון דער אַנדערע, נאָר זיי זײַנען ווי טאָג און נאַכט וואָס שייך זייערע פֿיל־שפּראַכיקע "לאַנדשאַפֿטן"; דער עיקר, די לאַנדשאַפֿטן פֿון ייִדיש און פֿראַנצויזיש. די "לאַנדשאַפֿט" פֿון אַ לשון באַשטייט פֿון דער קולטור און פֿון די אינסטיטוציעס, וואָס אַנטוויקלען זיך אויף און אַרום דעם לשון, דאָס הייסט, נישט נאָר דאָס לשון גופֿאַ, נאָר די גאַנצע סבֿיבֿה וואָס איז מיט אים פֿאַרבונדן.

פֿראַנצויזיש אין קאַנאַדע

פֿראַנצויזיש איז געקומען קיין קאַנאַדע ווי אַן אָנזאָג און פֿירשפּרעכער פֿון אַ גרויסער פֿראַנצויזישער אימפּעריע אין "דער נײַער וועלט". פֿון דער גאַנצער מעכטיקער אימפּעריע, וואָס די פֿראַנצויזן האָבן פֿאַרלוירן בעת זייערע קאַמפֿן מיט די ענגלענדער אויף די אַ״ג "פּליינען פֿון אַבֿרהם" (1759), איז זייער לשון געבליבן ווי אַ זכר־לחורבן און ווי אַ נר־תּמיד; אי ריזיק, אי אָפּהענטיק. פֿון דער גרויסער אימפּעריע איז שוין לאַנג כּמעט ווי גאָרנישט ניט געבליבן, נאָר דאָס לשון זייערס האָט במשך אַ סך דורות געהאַלטן אין איין וואַקסן און אויסשפּרייטן זיך. אַפֿילו אין פֿאַרשיידענע טיילן פֿון די שטאַטן, ניט ווײַט פֿון דער קאַנאַדער גרענעץ (וועגן קאַנאַדע גופֿאַ איז דאָך אָפּגערעדט), זענען אויפֿגעקומען הונדערטער פֿראַנצויזישע ייִשובֿים, שולן, קלויסטערס, אוניווערסיטעטן, געשעפֿטן, צײַטונגען, קראָמען און וווילטעטיקע קרײַזן. זייער אַריכות־ימים איז עד־היום אַ ריזיקער כּוח. אין דער קאַנאַדער געזעלשאַפֿט איז דער "פֿראַנצויזישער פֿאַקט" אַ קלאָר וויכטיקער און אַפֿילו דאָמינאַנטער אויף גאָר אַ סך געביטן: דעמאָגראַפֿיש, פּאָליטיש, עקאָנאָמיש און קולטורעל.

נישט תּמיד איז געווען אַזוי. די פֿראַנקאָ־קאַנאַדער זענען ס’רובֿ געווען פּויערים און געטרײַע, געהאָרכזאַמע און בעזגראַמאָטנע קאַטאָליקן. לכתּחילה זענען זיי געקומען קיין קאַנאַדע כּדי צו באַקומען זייערס אַן אייגן חלק פֿאַרמלאַנד. אין משך פֿונעם 20סטן יאָרהונדערט זענען די פֿראַנקאָ־קאַנאַדער געוואָרן היפּשלעך אורבאַניזירט, אינדוסטריאַליזירט און פּאָליטיזירט. אין אייניקע פּראָווינצן זענען זיי געוואָרן די פֿירערס פֿון דער געזעלשאַפֿט. עד־היום זענען פֿאַראַן גרויסע שטחים פֿון קאַנאַדע וווּ ס’איז שווער צו געפֿינען עמעצן מיט וועמען צו פֿירן אַן ערנסטן שמועס אויף ענגליש. אַ חוץ אַלעמען, באַטראַכט מען דאָרטן מענטשן וואָס רעדן ליבערשט ענגליש, ניט נאָר ווי פֿרעמדע, נאָר ממש ווי שׂונאים. מאָנטרעאָל איז דאָך אַ גרויסשטאָט, אַן אינטערנאַציאָנאַלער און פֿאַרשיידן־מיניקער צענטער, האָט דאָרט ענגליש פֿאָרט אַ געזיכערט אָרט בײַם טיש; נאָר זי איז זיכער ניט קיין אַנגלאָזאַקסישע שטאָט. די "שפּראַך־פּאָליציי" פֿון דער פּראָווינץ האַלט תּמיד אַ וואַך אויג, אַז די שילדן אויף דער גאַס זאָלן ניט נאָר תּמיד זײַן אויך אויף פֿראַנצויזיש, נאָר אַז דער פֿראַנצויזישער טעקסט זאָל קומען פֿריִער און גרעסער פֿונעם ענגלישן. די פֿראַנצויזישע רעוואָלוציע אין קאַנאַדע, איז געווען אי אַ שטילע, אי אַן עפֿעקטיווע, און זי האָט באַשאַפֿן אַ שפּראַכיקע רעאַליטעט אויף דור־דורות; און אפֿשר גאָר, אויף אייביק. מיט די "ענגלענדער" האָבן די פֿראַנצויזן אָנגעהאַלטן אי דיסטאַנץ, אי דאָ און דאָרט אַ קאָרעקטע שותּפֿות.

ייִדיש אין מאָנטרעאָל

ייִדיש קיין מאָנטרעאָל איז אָנגעקומען אויף גאָר אַן אַנדער אופֿן ווי פֿראַנצויזיש און אויך ס’רובֿ שפּעטער. ייִדיש איז געקומען ניט ווי אַ לשון פֿון געוועזענע פּראָווינציעלע ערדאַרבעטער, נאָר ווי אַ לשון פֿון ביז לעצטנס גערודפֿטע שטאָטישע, צי קליין־שטעטלדיקע, אימיגראַנטן מיט אַ נישקשהדיקער אייגענער בילדונג און אינטעליגענץ. אין דער אמתן האָבן מערסטע פֿון זיי גאָר געוואָלט קומען אין די פֿאַראייניקטע שטאַטן. אַזוי ווי מען האָט דעם "גאָלדענעם טויער" צו ביסעלעך (און לסוף לגמרי) פֿאַרמאַכט, זענען אַ סך פֿון זיי געפֿאָרן קיין קאַנאַדע מיט דער האָפֿענונג, סוף־כּל־סוף, צו קענען אַריבער די גרענעץ כּדי צו קומען אַהער, וווּ עס האָבן זיי כּלומרשט דערוואַרט גרויסע גליקן. אין קאַנאַדע האָבן זיי קיין גרויסע גליקן ניט געפֿונען, נאָר וואַרעמע קהילות, געגנטן און היימען — דאָס האָבן זיי דאָרטן אַליין יאָ באַוויזן אויפֿצובויען לרובֿ.

קיין וועלטשפּראַך האָבן זיי מיט זיך ניט מיטגעבראַכט און מיט קיין אָרט בײַם גרויסן קאַנאַדער טיש איז מען זיי דאָרטן ניט אַנטקעגנגעקומען. זיי האָבן דאָרט אָבער יאָ אויפֿגעשטעלט אַ רײַך און שעפֿעריש ייִדיש לעבן — הלוואַי אויף אַלע ייִדישע קינדער אין אַמעריקע געזאָגט געוואָרן — הן צווישן די וועלטלעכע און הן צווישן די פֿרומע; למשל: שולן און שילן; ייִדישע ביכער, צײַטונגען און טעאַטערס; לייענערס און שרײַבערס; לערערס און געלערנטע; לייענקרײַזן און סאַלאָנען; מיטלשולן, העכערע קורסן, ייִדיש־קורסן אין די אוניווערסיטעטן. הכּלל, פֿון אַלץ און פֿון אַלעמען, אַ חוץ אַזעלכעס ווי בײַ די פֿראַנצויזן, בײַ וועמען ס’איז אויפֿגעקומען אַ לאַנגער און זיכערער צווישן־דורותדיקער שפּראַכיקער המשך. אַ קלוגער און פֿאַרדינסטפֿולער ייִדישער דערציִער, טוער און שרײַבער אין מאָנטרעאָל, יעקבֿ זיפּער ע״ה, האָט פֿאַר מיר איין מאָל נבֿיאות געזאָגט נאָך אין די 1960ער יאָרן, אַז ייִדיש אין קאַנאַדע וועט אין אַ דור אַרום פֿאַרענדיקט ווערן, פּונקט ווי אין אַמעריקע, צוליב דער ייִדישער אומפֿעיִקייט בײַצושטיין דעם נסיון פֿון אַרײַנגעצויגן ווערן אינעם אַרומיקן וווילטאָג און מאָדערניזירונג. רות ווײַס, אַ גראַדואַנטקע פֿון די ייִדיש־וועלטלעכע שולן און אַ דערצויגענע אין אַ באַוווּסטזיניקער ייִדיש־וועלטלעכער היים, האָט בקול־רם און בכּתבֿ ממש געדאַנקט גאָט וואָס ס’רובֿ קאַנאַדער ייִדן האָבן זייער לשון ניט אויפֿגעהאַלטן און האָבן עס פֿרײַוויליק אויפֿגעגעבן, כּדי בעסער אַרײַנצוכאַפּן מיט ביידע הענט דעם קאַנאַדער ראָשקאָש פֿון פּראָגרעס און פּערזענלעכן געזעלשאַפֿטיקן שטײַגן.

דער טרויעריקער פֿאַרגלײַך

קיין גרעסערער קאָנטראַסט ווי צווישן ייִדיש און פֿראַנצויזיש אין מאָנטרעאָל און אין קאַנאַדע בכלל, איז הײַנט צו טאָג שווער זיך פֿאָרצושטעלן. דעמאָגראַפֿיש איז פֿראַנצויזיש איבער די אַלע יאָרן זיך זייער צעוואַקסן, בעת ייִדיש איז געוואָרן אַלץ קלענער אי אין ייִחוס און אי אין כּמות. "דער פֿראַנצויזישער פֿאַקט" איז דאָרטן געוואָרן נאָך שטאַרקער און אָנזעעוודיקער ווי אַ מאָל, און ייִדיש איז שוין כּמעט דאָרטן געוואָרן ווי אַ מעשׂה־שהיה אין פֿאַרגלײַך מיט זײַן בליצײַט. געבליבן פֿון דעם איז בלויז "אַ שאָטן פֿון אַ שאָטן" (מײַן שוועסטער רחלס אַ געלונגענער פּאָעטישער אויסדרוק).

דאָס וואָס ייִדיש האָט ניט באַוויזן איז דאָס זעלבע וואָס קיין שום אימיגראַנטיש אומה־ולשון האָט ניט באַוויזן לגבי איר רעדשפּראַך: אי צו זײַן אַ פּאַניבראַט מיט דער סמעטענע פֿון דער אַרומיקער געזעלשאַפֿט, אי גלײַכצײַטיק אויפֿצוהיטן די אייגענע שפּראַך און קולטור־אידענטיטעט. "אַלץ אין איינעם איז ניטאָ בײַ קיינעם". די ברירה איז די זעלבע, וואָס רות ווײַס האָט אַזוי פֿריידיק באַגריסט, אָבער אַזוי טרויערלעך ניט פֿאַרשטאַנען: אונדזער ברירה איז אָדער אויף אַ געוויסער מאָס זיך צו באַזונדערן, אָדער, סוף־כּל־סוף, רעדשפּראַכיק פֿאַרשווענקט צו ווערן.

וויפֿל איז דער שיעור?

פּונקט ווי "טרינקען" מיינט ניט דאָס זעלבע ווי "שיכּורן" און "היטן די דיעטע" מיינט ניט דאָס זעלבע דווקא ווי "פֿאַסטן", מיינט "באַזונדערן זיך" ניט דאָס אייגענע ווי ממש "לגמרי אָפּזונדערן זיך". יעדער געזעלשאַפֿטיקער פֿענאָמען האָט זיך זײַן גרענעץ, זײַן "עד־כּאַן אומרים בשבת־הגדול", וואָס אויף יענער זײַט פֿון דער קולטור־גרענעץ הערט אָט דער פֿענאָמען אויף צו עקזיסטירן. מיר פֿאַרשטייען אַלע, אַז מען גייט ניט צו דער אָפּערע אָנגעטאָן בלויז אין אַ באָדקאָסטיום. קיינער האָט אָט דעם כּלל מיט אונדז דירעקט ניט אײַנגעלערנט. מיר פֿאַרשטייען אַליין (און אַפֿילו שוין גאַנץ יונגערהייט) אַז "ניט אַזוי טוט מען" און אַז ס’וואָלט בפֿירוש געווען קעגן דער נאָרמע אַזוינס צו טאָן. ס’וואָלט זיכער געווען קעגן דעם געפֿיל פֿון עפּעס וואָס ס’פּאַסט און וואָס ס’פּאַסט ניט, וואָס יעדער מיטגליד פֿון אַ געזונטער געזעלשאַפֿט אַנטוויקלט, אַפֿילו אויב מען האָט מיט אים אין חדר פּונקט דאָס ניט בפּועל־ממש אײַנגעלערנט. פּונקט אַזוי איז מיטן אײַנהאַלטן ייִדיש אין דער געזעלשאַפֿט. אויב מען טוט דאָס ניט, אויב מען היט דאָס ניט אויף בכּוונה, אויב מען באַזונדערט זיך ניט שטאַרק, אַז ס’זאָל האָבן גענוג געזיכערט לופֿט צו דעכענען און געזיכערט אָרט כּדי כאָטש אַ ביסל די פֿיס צו צעשפּרייטן, ווערט עס אײַנגעדאַרט און ווערט נעבעך דערשטיקט פֿון דער פֿרעמדקייט וואָס רינגלט עס כּסדר אַרום. נישט אַזוי היט אַ מיעוט אויף אַ לשון וואָס ליב און טײַער. אָן אַן אייגן־אײַנגעפֿירטער און אויפֿגעהיטער נאָרמע באַקומט זיך דאָס ניט און האַלט זיך דאָס ניט אײַן.