אויף דער וועטשערע (פֿון רעכטס): די מחברטע, לאה שטריגלער, ביילע בריקס־קלײַן, גיטל שעכטער און ליבי מיראַנסקי

Credit: Bella Bryks-Klein

אין די 1960ער און 70ער יאָרן איז געווען זייער שווער צו זײַן אַ ייִדישער שרײַבער — דאָס הייסט, אַ שרײַבער אויף ייִדיש — נישט בלויז צוליב פּרנסה, נאָר אויך צוליב עמאָציאָנעלע סיבות. בײַ די ייִדן אין אַמעריקע און אין אויסלאַנד, און ספּעציעל אין ישׂראל, איז ייִדיש געווען די שפּראַך פֿונעם עלטערן דור, פֿון דער פֿאַרגאַנגענהייט. דערפֿאַר האָט מען אויף די כּלערליי ייִדיש־רעדנדיקע אונטערנעמונגען — די באַנקעטן פֿונעם "קולטור־קאָנגרעס" און "בונד", און לעקציעס פֿון "פּען־קלוב" און ייִוו״אָ — געזען כּמעט בלויז גראָע קעפּ.

הײַנט זענען די ייִדן איבער דער וועלט אַ סך וואַרעמער געשטימט צו ייִדיש נאָר, צום באַדויערן, זענען ס׳רובֿ פֿון יענעם דור ייִדישע שרײַבער און אינטעליגענטן שוין אויף יענער וועלט. אַליין אַ טאָכטער פֿונעם ייִדישן פֿילאָלאָג און לעקסיגראַף, ד״ר מרדכי שעכטער, וואָס האָט אָנגעשריבן 10 ביכער און אָן אַ שיעור אַרטיקלען, כּדי צו הייבן דעם ניוואָ פֿונעם גערעדטן און געשריבענעם ייִדיש — איז מיר לעצטנס אײַנגעפֿאַלן, אַז ס׳וואָלט געווען כּדאַי צונויפֿצוברענגען די קינדער פֿון ייִדישע שרײַבער (בפֿרט די שרײַבער, וועלכע זענען געבוירן געוואָרן אין מיזרח־אייראָפּע) אויף אַן אָוונט, כּדי צו דערגיין, צי אונדזערע געשיכטעס זענען טאַקע געווען ענלעך, און אויב יאָ, ווי אַזוי.

אַ דאַנק דער אינטערנעץ, האָב איך זיך פֿאַרבונדן מיט צען קינדער פֿון ייִדישע שרײַבער אין אַמעריקע, קאַנאַדע און ישׂראל, און פֿאָרגעלייגט, אַז מיר זאָלן דורכפֿירן אַ שמועס, אָדער עלעקטראָניש, אָדער פּנים־אל־פּנים. ווען איך האָב זיך דערוווּסט, אַז עטלעכע פֿון די אויסלענדער קלײַבן זיך זומערצײַט צו קומען קיין אַמעריקע, האָב איך באַשטימט אַ דאַטע און פֿאַרבעטן אַלעמען צו זיך אַהיים אויף אַ וועטשערע.

צוליב פֿאַרשידענע סיבות האָבן נישט אַלע געקענט קומען. ווי עס האָט זיך אויסגעוויזן, זענען אַלע באַטייליקטע געווען פֿרויען, און די שרײַבער — זייערע טאַטעס. כאָטש ס׳וואָלט געווען אינטערעסאַנט אויך צו וויסן דעם קוקווינקל פֿון די מאַנסבילן צווישן אונדז, ווי אויך פֿון די קינדער פֿון שרײַבערינס, האָט די טרעפֿונג געשאַפֿן אַ געלעגנהייט אַרומצורעדן די באַציִונגען צווישן די טאַטעס און טעכטער אין אַזוינע משפּחות.

ירחמיאל און בעלאַ בריקס, 1966

Credit: Bella Bryks-Klein

אַחוץ אַני הקטנה, האָבן זיך אין דער טרעפֿונג באַטייליקט מײַן שוועסטער, גיטל ווישוואַנאַט; בעלאַ בריקס־קלײַן — די טאָכטער פֿון ירחמיאל בריקס, דער מחבר פֿונעם ראָמאַן "אויף קידוש־השם" און אַ צאָל אַנדערע ראָמאַנען און דערציילונגען וועגן דעם חורבן; ליבי מיראַנסקי, די טאָכטער פֿון פּרץ מיראַנסקי, איינער פֿון די פּאָעטן פֿון דער ליטעראַרישער גרופּע "יונג ווילנע", און לאה שטריגלער, די טאָכטער פֿון מרדכי שטריגלער, דער געוועזענער שעף־רעדאַקטאָר פֿונעם "פֿאָרווערטס", ווי אויך אַ תּלמוד־חכם און דער מחבר פֿון דערציילונגען, לידער, עסייען, און אַן אויטאָביאָגראַפֿיש ווערק פֿון זעקס בענד.

דער שמועס איז געווען אַ צוויי־שפּראַכיקער. ווער ס׳האָט געוואָלט, האָט גערעדט אויף ייִדיש, און ווער — אויף ענגליש.

גיטל און איך זענען דערצויגן געוואָרן אין בראָנקס, נ״י; לאה און בעלאַ — אין מאַנהעטן, און ליבי — צו ערשט, אין מאָנטרעאָל, און שפּעטער אין טאָראָנטאָ.

איין טעמע וואָס מיר האָבן אַרומגערעדט איז געווען, די ראָלע פֿון ייִדיש אין דער היים. ליבי האָט דערציילט, אַז דער טאַטע האָט גערעדט ייִדיש מיט די טעכטער ביז זיי האָבן אָנגעהויבן גיין אין שול, און דערנאָך איז מען אַריבער אויף ענגליש, ווײַל די השפּעה פֿון ענגליש איז פּשוט געווען צו שטאַרק. בײַ לאהן אין דער היים האָט מען בכלל נישט גערעדט קיין ייִדיש, צום גרויסן טייל, ווײַל איר מאַמע איז געווען אַ ספֿרדישע און נישט געקענט די שפּראַך.

"בײַ אונדז האָט מען נישט געטאָרט רעדן קיין אַנדער שפּראַך ווי ייִדיש," האָט בעלאַ באַמערקט. דאָס זעלבע איז געווען בײַ אונדז, שעכטערס. דער טאַטע פֿלעג אונדז וואָרענען, אַז אויב ער כאַפּט אונדז רעדן ענגליש, וועלן מיר אַ וואָך לאַנג נישט קענען קוקן קיין טעלעוויזיע.

אויף דער פֿראַגע, צי האָבן מיר נישט געהאַט קיין פֿאַראיבל וועגן דעם, אַז מיר מוזן רעדן ייִדיש, איז דער ענטפֿער געווען אַ געמישטער.

מרדכי שעכטער (אין מיטן) מיט גיטל (פֿאָרנט, רעכטס) און שׂרה־רחל (פֿאָרנט, לינקס), 1966

Credit: Schaechter Family

"איך געדענק, ווי געדולדיק מײַן טאַטע איז געווען, ווען ער פֿלעגט יעדן אָוונט זיצן מיט מיר, און מיך לערנען ווי אַזוי צו לייענען, שרײַבן, רעדן און זינגען אויף ייִדיש," האָט בעלאַ באַמערקט. "איך האָב פֿאַרשטאַנען ווי וויכטיק ייִדיש איז געווען פֿאַר אים, און איך געדענק, ווי ער פֿלעג תּמיד אָנטאָן אַ געפּרעסט העמד מיט אַ קראַוואַט און וועסטל אָדער מאַרינאַרקע, איידער ער האָט זיך געזעצט שרײַבן, כּדי אַרויסצוּווײַזן כּבֿוד פֿאַר די העלדן וועגן וועלכע ער שרײַבט.

"מײַן מאַמע האָט תּמיד געהייסן מיר מיט מײַן שוועסטער מרים זיך שפּילן שטיל, כּדי נישט צו שטערן דעם טאַטן. אויב מיר האָבן געמאַכט צו פֿיל טומל, פֿלעג זי אַרײַנלויפֿן צו אונדז אין צימער מיט די פֿינגער אויף די ליפּן, און זאָגן: 'שאַ! פּאַפּאַ שרײַבט!’"

כאָטש איך פּערזענלעך האָב זיך קיין מאָל נישט אַנטקעגנגעשטעלט דעם טאַטנס שטרענגקייט וועגן רעדן ייִדיש, זענען די באַציִונגען צווישן מיר מיטן טאַטן יאָ מיט דער צײַט געוואָרן מער אָנגעשטרענגט אין שײַכות מיט אַנדערע זאַכן, בפֿרט וואָס ער איז געווען, אין מײַנע יונגע אַמעריקאַנער אויגן, "אַלט־מאָדיש": נישט אַרויסגעוויזן קיין אינטערעס צו אונדזער טאָג־טעגלעכן לעבן, צו אונדזערע פֿרײַנד, צו די פֿילמען וואָס מיר האָבן געזען. ער האָט אויך פֿון צײַט צו צײַט געליטן פֿון דעפּרעסיע, און במשך פֿון עטלעכע טעג אויסגעזען זייער טרויעריק און נישט אַרויסגערעדט קיין וואָרט. די מאַמע פֿלעג מיר געבן צו פֿאַרשטיין, אַז דער גאַנצער עול פֿון אויפֿהאַלטן ייִדיש ליגט אויף זײַנע אַקסלען, און דערפֿאַר איז אים אַזוי שווער אויפֿן האַרצן. איך פֿלעג שטילערהייט טראַכטן, אַז אפֿשר איז טאַקע נישט כּדאַי צו נעמען ייִדיש אַזוי ערנסט, אויב עס שאַפֿט אים אַזאַ עגמת־נפֿש.

גיטלס איבערלעבונג איז געווען אַ ביסל אַנדערש פֿון מײַנער. יאָרן לאַנג האָט זי מיטגעאַרבעט מיטן טאַטן אויף זײַן פֿאָרשאַרבעט, און ממש געווען זײַן רעכטע האַנט.

פּרץ מיראַנסקי

Credit: Forward Association

הגם צום טייל, האָט זי זיך געפֿילט אונטער אַ דרוק ("כ׳האָב אַ מאָל דערפֿילט, אַז ער האָט מיך אין זײַן קלעם," האָט זי געזאָגט), האַלט זי הײַנט, אַז אַ דאַנק זייער צוזאַמענאַרבעט איז איר לשון געוואָרן אַ סך בעסער ווי פֿריִער, "און דערפֿאַר האָב איך אַ סך אים צו פֿאַרדאַנקען." צו 21 יאָר האָט זי אַליין אָנגעהויבן שרײַבן ייִדישע פּאָעזיע, און מיטן טאַטנס איבערגעגעבענעם שטיץ האָט זי מיט יאָרן שפּעטער אַרויסגעלאָזט אַ ביכל ייִדישע לידער, "פּלוצעמדיקער רעגן".

מיר האָבן גערעדט וועגן דעם, וואָס מיר האָבן זיך תּמיד געפֿילט אַ ביסל אַנדערש פֿון די אַנדערע ייִדישע משפּחות. "ס׳איז נישט געווען גרינג צו זײַן די טאָכטער פֿון אַ גרויסן געלערנטן, וואָס האָט געוווּסט מער ווי די לערער אין מײַן שול און די כּלל־טוער אין אונדזער סינאַגאָגע," האָט לאה געזאָגט. דער טאַטע פֿלעג זי פֿרעגן וואָס זי האָט זיך געלערנט אין שול (זי איז געווען אַ תּלמידה אין דער אָרטאָדאָקסישער ייִדישער טאָגשול Manhattan Day School), און ווען זי האָט אים דערציילט, פֿלעג ער שאָקלען מיטן קאָפּ און ענטפֿערן: "דאָס איז נישט קיין פּשט, נאָר אַ דרש," [דאָס איז נישט פּינקטלעך וואָס עס שטייט אין דער תּורה, נאָר בלויז אַן אַלעגאָריע]. אַ מאָל האָט ער אַפֿילו געשריבן בריוו צו אירע לערער, אויסבעסערנדיק זייערע גרײַזן.

"דאַכט זיך, אַז דער טאַטע האָט זיך נישט אַרײַנגעפּאַסט אין קיין איין ייִדישער געזעלשאַפֿט, און אָפֿט מאָל פֿיל איך זיך אויך אַזוי. ווען מע פֿרעגט מיך, ווי אַזוי ביסטו דערצויגן געוואָרן — מיט אַנדערע ווערטער, אָרטאָדאָקס, קאָנסערוואַטיוו אָדער רעפֿאָרם — די געוויינטלעכע ייִדישע דעפֿיניציעס פֿונעם צוואַנציקסטן יאָרהונדערט אין אַמעריקע — מוז איך לאַכן, ווײַל די קאַטעגאָריעס האָבן אַזאַ קנאַפּן שײַכות צו מײַן הינטערגרונט."

איך האָב אַליין תּמיד געפֿילט, אַז אונדזער משפּחה האַלט זיך, פֿון אַ גײַסטיקן קוקווינקל, אויף אַ העכערן ניוואָ ווי אַנדערע, אַז מיר זענען "אינטעליגענטן", און דערפֿאַר טאָרן מיר נישט זײַן מאַטעריאַליסטיש. הגם מײַן טאַטע פֿלעג ליב האָבן צו אינטערוויויִרן פּשוטע ייִדן, וואָס האָבן גערעדט אַ נאַטירלעכן, רײַכן ייִדיש (אָדער "פֿאָלקסמענטשן", ווי ער פֿלעג זיי רופֿן), האָט ער זיך נישט געחבֿרט מיט זיי.

"איך געדענק אויך ווי מיר פֿלעגן גיין צו גאַסט צו 'פּשוטע’ ייִדן," האָט ליבי דערציילט. "די סיבה דערפֿאַר איז, ערשטנס, ווײַל מע האָט מײַן טאַטן דאָרטן אָפּגעגעבן אַ סך כּבֿוד, אים ממש פֿאַרגעטערט, אָבער אויך, בפֿרט בײַ איין משפּחה, פֿלעג די פֿרוי קאָכן זייער גוט די אַלטע ווילנער מאכלים, וואָס מײַן טאַטע האָט אַזוי געבענקט נאָך זיי, און וואָס מײַן מאַמע, וועלכע האָט געשטאַמט פֿון אַ גאָר אַנדערער טראַדיציע, האָט זיך אין דעם פּרט, פּשוט נישט געקענט פֿאַרגלײַכן."

מרדכי און לאה שטריגלער, בעת דעם "פֿאָרווערטס"־באַנקעט, 1986

Credit: Forward Association

ביז ליבי איז געווען 8 יאָר אַלט, איז עס דעם טאַטן געגאַנגען גוט, ווײַל די משפּחה האָט געוווינט אין מאָנטרעאָל, אַרומגערינגלט פֿון ייִדישע אינטעלעקטואַלן, וואָס האָבן אָפּגעשאַצט זײַן טאַלאַנט. מיט דער צײַט האָט ער אָבער, צוליב פּרנסה, אָנגענומען אַ שטעלע בײַם "טאָג־מאָרגן זשורנאַל" אין טאָראָנטאָ. די משפּחה איז ווײַטער געבליבן אין מאָנטרעאָל, ווײַל דאָרט האָבן זיי געהאַט זייערע נאָענטע פֿרײַנד, אָבער דאָס האָט געשאַפֿן שוועריקייטן, ווײַל דער טאַטע האָט געמוזט אָפֿט מאָל אַוועקפֿאָרן. שפּעטער האָט ער אַריבערגעבראַכט די משפּחה קיין טאָראָנטאָ, כּדי ער זאָל נישט דאַרפֿן אַזוי פֿיל אַוועקפֿאָרן פֿון דער היים. "דאָס איז אים אָבער אָנגעקומען זייער שווער, ווײַל ס׳איז אים געווען שווער זיך צוצופּאַסן צו דער נײַער סבֿיבֿה," האָט ליבי געזאָגט.

בעלאַס טאַטע איז אויך, צוליב פּרנסה, אַ סך אַרומגעפֿאָרן. "ער פֿלעג פֿאָרן צו די ייִדישע קהילות אין פֿלאָרידע, באָלטימאָר, אַפֿילו האַוואַנע, קובאַ, כּדי צו פֿאַרקויפֿן זײַנע ביכער, אָבער מיר האָבן סײַ־ווי קיין מאָל נישט געהאַט קיין געלט," האָט ביילע געזאָגט.

די טעמע פֿונעם חורבן האָט אויך אַרויסגערופֿן אַן אינטערעסאַנטן שמועס. בעלאַס טאַטע, אַ לעבן געבליבענער, האָט געשריבן בלויז וועגן דעם חורבן, און גערעדט וועגן דעם ממש יעדן טאָג, אָבער ליביס טאַטע, אויך אַ געראַטעוועטער, האָט פֿאַרקערט — נישט גערעדט און נישט אָנגעשריבן קיין וואָרט וועגן דעם, און אויך מײַן טאַטע האָט קיין מאָל נישט גערעדט דערפֿון.

ס׳איז געווען זייער אינטערעסאַנט זיך צו טיילן מיט אונדזערע זכרונות, און צום סוף, האָבן מיר באַשלאָסן ווײַטער אויסצוזוכן זין און טעכטער פֿון ייִדישע שרײַבער. הגם אייניקע פֿון אונדז האָבן געהאַלטן, אַז מע זאָל פֿירן דעם שמועס דורך בליצבריוו, כּדי אַרײַנצוציִען די אײַנוווינער פֿון אַנדערע שטעט און לענדער, וואָס קומען נישט אָפֿט קיין ניו־יאָרק, האָבן די אַנדערע געפֿילט, אַז ס׳איז אַ סך מער געוווּנטשן זיך צו טרעפֿן פּנים־אל־פּנים.

מע האָט אויך פֿאָרגעלייגט, אַז אין דער צוקונפֿט, זאָלן מיר אַלע אַרײַנברענגען, און אַפֿילו פֿאָרלייענען און אַרומרעדן מוסטערס פֿון די ווערק פֿון אונדזערע עלטערן. בעלאַ האָט געשטעלט די פֿראַגע: צי האַלטן מיר, אַז ס׳איז וויכטיק צו פֿאַרשפּרייטן די ווערק פֿון אונדזערע טאַטעס, און די ווערק פֿון אַנדערע ייִדישע שרײַבער? מיר האָבן אַלע מסכּים געווען, אַז כאָטש ס׳איז וויכטיק צו פֿאַרגעדענקען די קרבנות פֿונעם חורבן, האָבן מיר אויך אַ חובֿ נישט צו פֿאַרגעסן זייער שפּראַך, ליטעראַטור און קולטור.