אַ ישׂראלי כאַפּט פֿיש בעת אַ גרופּע פֿרומע ייִדן זאָגן תּשליך, אין רמת־גן

Credit: Getty Images

ימים-נוראָים און אַנדערע טעג אין לוח, וואָס זײַנען וויכטיק פֿאַר אַ ייִדן פֿון אַ גאַנץ יאָר, שפּילן אין מײַן לעבן נאָר אַ ריין פֿונקציאָנעלע ראָלע. למשל, איך האָב עס אין זינען בײַם פּלאַנירן מײַנע קלאַסן, ווײַל איך האָב דרך-ארץ פֿאַר רעליגיעזע געפֿילן פֿון מײַנע סטודענטן. מיט אַזאַ דרך-ארץ בין איך אויסגעוואַקסן, אין איין דירה מיטן זיידן, וואָס איז געווען פֿרום ביז גאָר, און מיט די עלטערן, וועלכע זײַנען געווען קולטורעלע ייִדן (כאָטש זיי האָבן זיך אַזוי ניט גערופֿן). ייִדישע יום-טובֿים זײַנען געווען אַ טייל פֿון אונדזער לעבן, אָבער מיר האָבן זיי געפּראַוועט וועלטלעך — מיט מצה אויף פּסח, אָבער ברויט האָט מען ניט אויפֿגעהערט צו קויפֿן און עסן.

אין די יאָרן, ווען איך בין געווען אַ "רעפֿוזניק" אין מאָסקווע, האָב איך זיך ניט איין מאָל באַטייליקט אין "ריכטיקן" פּראַווען ייִדישע יום-טובֿים. בדרך-כּלל, האָבן עס געטאָן מענטשן, וועלכע זײַנען אַליין געווען אין גאַנצן וועלטלעך, אָבער געהאַלטן, אַז אַזוי האָט געדאַרפֿט זיך אויפֿפֿירן אַ "ריכטיקער" ייִד, וואָס איז שוין געווען מיט איין פֿוס אין ניט-קאָמוניסטישן אויסלאַנד. אייניקע זײַנען בהדרגה געוואָרן באמת פֿרום, צי לכל-הפּחות — פֿרומעוואַטע; בײַ אַנדערע זײַנען די ריטואַלן אַרײַן אין זייער וועלטלעכן לעבן. איך בין פֿאַרבליבן אָן אַ זײַט — ניט אַהין און ניט אַהער. איך געפֿין פֿאַר זיך גענוג ייִדישקייט אין קולטור, געשיכטע. און כ’האָב דרך-ארץ צו אַנדערע מינים ייִדישקייט, אָבער נאָר צו אַזעלכע מינים, און אַזעלכע יחידים, וועלכע פֿאַרלירן ניט די טאָלעראַנץ צו אַנדערשקייט.

ווי איך פֿאַרשטיי, בין איך דעמאָגראַפֿיש ניט קיין יוצא-מן-הכּלל אַפֿילו אין אַמעריקע, וווּ רעליגיע איז לעגאַל אָפּגעטיילט פֿון דער מלוכה, אָבער שטעלט מיט זיך פֿאָר אַ צענטראַלן עלעמענט אין דער געזעלשאַפֿט. עמעצער האָט אונטערגעחשבונט, אַז יעדער פֿערטער אַמעריקאַנער ייִד געהערט צום וועלטלעכן סעקטאָר. אַ סבֿרא, אַז ניט די גאַנצע באַפֿעלקערונג אין דעם דאָזיקן סעקטאָר איז פֿון דעם זעלביקן שניט. אייניקע לאַכן זיך אויס פֿון די טראַדיציעס, אַנדערע פּרוּוון זיי פֿאַרבײַטן מיט וועלטלעכע ייִדישע מינהגים — אויך אַ שבת, אויך אַ פּסח, אָבער אָן גאָט. אָבער אַזוי אָדער אַנדערש, איז עס גאָר ניט ווייניק — פֿערציק פּראָצענט. אַן ערך אַזאַ חלק האָבן וועלטלעכע ייִדן אויך אין ישׂראל. אמת, רעכנט מען עס דאָרטן פֿון דער גאַנצער ישׂראלדיקער באַפֿעלקערונג, אַרײַנגערעכנט די אַראַבער און אַנדערע. הייסט עס, אַז צווישן די ייִדישע ישׂראלים איז דער וועלטלעכער חלק אַפֿילו גרעסער איידער אין די פֿאַראייניקטע שטאַטן.

מיר איז שווער צו זאָגן, אויף וויפֿל דאָס איז באַרעכטיקט, אָבער מע זאָגט, אַז די ייִדן שטעלן מיט זיך פֿאָר די סאַמע סעקולאַריזירטע גרופּע אין די פֿאַראייניקטע שטאַטן. אויב די קריסטלעכע באַפֿעלקערונג איז תּחילת אויסגעוואַקסן אויפֿן יסוד פֿון פֿרומע, אָפֿט מאָל פֿאַנאַטיש פֿרומע, אימיגראַנטן, פּליטים פֿון רעליגיעזער אונטערדריקונג אין דער "אַלטער היים", פֿלעגן ייִדן קומען קיין אַמעריקע, בדרך-כּלל, צוליב לחלוטין אַנדערע סיבות. נאָך מער: געפֿאָרן זײַנען, דער עיקר, ווייניקער רעליגיעזע, ווײַל אי צפֿון-אַמעריקע אי דרום-אַמעריקע האָבן דאָך געהאַט אַ שם פֿון טריפֿקייט. מײַן אייגענער זיידע האָט זיך דאָך אומגעקערט פֿון אַרגענטינע, אין יאָר 1905, ניט ווײַל ער האָט, אַ שטייגער, געוואָלט זיך באַטייליקן אין דער ערשטער רוסישער רעוואָלוציע, נאָר ווײַל ער האָט ניט געזען, ווי אַזוי ער, אַ רבֿס אַ זון, האָט געקענט לעבן אין אַזאַ אַפּיקורסיש לאַנד ווי אַרגענטינע.

אָבער עס וואָלט געווען ניט ריכטיק אַרויפֿצוּוואַלגערן דאָס גאַנצע אַמעריקאַנישע אַפּיקורסות נאָר אויף די ייִדן. אין דער ניט-ייִדישער וועלט זעט מען אויך געוויסע שינויים, כאָטש צווישן פּאָליטיקער בלײַבט דערווײַל געפֿערלעך צו אַנטפּלעקן ניט-פֿרומקייט. אין דעם גאַנצן אַמעריקאַנער קאָנגרעס איז איצט דאָ נאָר איין מיטגליד, וואָס האָט עס געטאָן. שטילערהייט אָנערקענען עס ווייניקער פֿון דרײַסיק קאָנגרעסלײַט. גלײַכצײַטיק, ווײַזן סאָציאָלאָגישע אויספֿרעגן, אַז פֿאַר די לעצטע צען יאָר איז צוויי מאָל גרעסער געוואָרן די צאָל אַמעריקאַנער, וואָס האַלטן זיך פֿאַר וועלטלעכע מענטשן: פֿון 8 פּראָצענט ביז 15 צי אַפֿילו (לויט אַנדערע אָפּשאַצונגען) 20 פּראָצענט. באַזונדערס אַקטיוו וואַקסט די צאָל פֿרײַדענקער צווישן דעם יונגן עולם.

אין דעם איצטיקן אַקאַדעמישן סעמעסטער האָט זיך אין אַמעריקע באַוויזן די ערשטע באַקאַלאַווער-פּראָגראַם פֿון סעקולערע לימודים. געשאַפֿן איז זי געוואָרן אין דעם פּיטצער-קאַלעדזש, וואָס איז אַ קליינער לערן-אַנשטאַלט אין דרום-קאַליפֿאָרניע. עס זײַנען צוגעגרייט געוואָרן צען קורסן, וועלכע אַנאַליזירן סעקולערקייט דורך דער פּריזמע פֿון קונסט, ליטעראַטור, פּאָליטיק און וויסנשאַפֿט. אָט-אָט וועט אָנהייבן אַרויסגיין אַן אַקאַדעמישער זשורנאַל, וואָס וועט זיך באַשעפֿטיקן מיט אַזעלכע שטודיעס.

אין מײַנע יונגע יאָרן, ווי אַ סטודענט פֿון אַ סאָוועטישער העכערער שול, האָב איך געמוזט לערנען אַ קורס, וואָס האָט געהייסן "וויסנשאַפֿטלעכער אַטעיִזם". אָן דעם קורס איז די טיר צו אַ וועלכן עס זאָל ניט זײַן דיפּלאָם געווען פֿאַרמאַכט. דער לעקטאָר איז בײַ אונדז געווען אַ זשוואַווער יאַט; ער האָט זיך קאָנצענטרירט מער אויף דער געשיכטע פֿון פֿאַרשיידענע אמונות איידער אויף אַטעיִזם גופֿא. צום סוף פֿון דעם עקזאַמען האָט ער יעדערן סטודענט געפֿרעגט: "וואָס טראַכט איר וועגן גאָט, איז ער דאָ?" "ניין, קיין גאָט איז ניטאָ" — פֿלעגט ער הערן ווי אַן ענטפֿער און קאָמענטירן אונדזערע ווערטער: "דאַנקען גאָט!" איך בין זיכער, אַז אין פּיטצער-קאַלעדזש וועט עס דורכגיין אַ סך ערנסטער.