Modern Jewish Literatures:
Intersections and Boundaries.
Ed. Sheila E. Jelen, Michael P. Kramer, L. Scott Lerner.
Philadelphia: University
of Pennsylvania Press, 2011.

וואָס איז ייִדישע ליטעראַטור? די דאָזיקע פֿראַגע שטייט אינעם צענטער פֿון די ייִדישע אינטעלעקטועלע וויכּוחים זינט דער השׂכּלה־תּקופֿה, אָבער קיין ענדגילטיקן ענטפֿער האָט מען אויף איר נאָך אַלץ ניט באַקומען. אין תּוך גענומען זײַנען דאָ דרײַ מינים ענטפֿערס: א) אַלע ווערק פֿון ייִדישע מחברים; ב) ווערק פֿון ייִדישע מחברים אויף ייִדישע טעמעס; ג) ווערק פֿון ייִדישע מחברים אויף ייִדישע טעמעס, וואָס זײַנען ספּעציעל געשאַפֿן פֿאַרן ייִדישן עולם. די עסטעטישע אָפּשאַצונגען שפּילן אין די דאָזיקע וויכּוחים כּסדר ניט קיין בולטע ראָלע.
אַן אַנדערער וויכטיקער ענין איז די שפּראַך, און דהײַנו, צי עס איז בכלל מעגלעך פֿאַר אַ ייִדישער ליטעראַטור צו עקזיסטירן אויף אַ ניט־ייִדישער שפּראַך. צי קאָן מען בכלל רעדן וועגן ענגליש־ייִדישער (אָדער אַמעריקאַניש־ייִדישער), רוסיש־ייִדישער אָדער דײַטשיש־ייִדישער ליטעראַטור? און וואָס טוט מען מיט ניט־ייִדישע מחברים, וואָס שרײַבן אויף אַ ייִדישער שפּראַך, ווי למשל די אַראַבער, וואָס שרײַבן אויף עבֿרית?
דאָס דאָזיקע בינטל פֿראַגעס ווערט אַרומגערעדט אין זעכצן פּרקים פֿונעם זאַמלבוך, וואָס איז אַנטשטאַנען פֿונעם יערלעכן סעמינאַר אין פּענסילוואַניע־אוניווערסיטעט אין 2004—2005. אינעם אַרײַנפֿיר דערקלערן די רעדאַקטאָרן, אַז אַנשטאָט צו זוכן פֿעסטע דעפֿיניציעס פֿונעם באַגריף "ייִדישע ליטעראַטור" באַטראַכט מען גאַנצע "קאָמפּלעקסן פֿון באַציִונגען". זיי האַלטן, אַז די מאָדערנע ייִדישע שרײַבערישע שעפֿערישקייט רוקט זיך אַהין און צוריק אַרום פֿעסטגעשטעלטע השׂגות און צווישן פֿעסטגעשטעלטע גרענעצן. זיי באַטראַכטן ייִדישע ליטעראַטור ווי אַ כּסדרדיקע אַנטוויקלונג, און ניט ווי אַ פֿעסטן צושטאַנד.
צום סוף פֿונעם זאַמלבוך פֿאַרסך–הכּלט חנה נאָריך די דינאַמיק פֿון אָט דער אינעווייניקער אַנטוויקלונג, וואָס גייט פּאַזע צוויי אַקסן. איין אַקס, וואָס זי באַשרײַבט ווי "העבראַיִזם" (דאָס איז ווײַט ניט אידענטיש מיט דער העברעיִשער שפּראַך אָדער עבֿרית), איז אַ וועלטבאַנעם, וואָס באַטאָנט די המשכדיקייט און די אויטאָנאָמיע פֿון דער ייִדישער קולטור–געשיכטע. "העבראַיִזם" באַמיט זיך דורכצופֿירן קלאָרע גרענעצן, כּדי אָפּצוטיילן "ייִדישקייט" פֿון "גוייִשקייט". די אַנדערע ריכטונג, וואָס פּראָפֿעסאָר נאָריך רופֿט "ייִדישיזם", איז אויסן צו עפֿענען ייִדישע קולטור פֿאַר כּלערליי דרויסנדיקע השפּעות און נײַע שטרעמונגען.
די דאָזיקע אַנטקעגנשטעלונג פֿון צוויי טענדענצן, וואָס האָבן עקזיסטירט אין דער ייִדישער קולטור זינט אַבֿרהם־אָבֿינוס צײַטן, איז אַוודאי באַרעכטיקט און ניצלעך. אָבער זייערע נעמען זײַנען אפֿשר ניט זייער געראָטענע, ווײַל זיי זײַנען מרמז אויף דער אַמאָליקער שפּראַך־מלחמה צווישן ייִדיש און העברעיִש און שפּיגלען ניט אָפּ די דיאַלעקטישע טאָפּלטדיקייט פֿון ביידע קולטורן.
ווי עס באַווײַזט אַניטאַ שאַפּיראָ האָט אַפֿילו אַזאַ פֿאַרברענטער העבראַיִסט ווי יוסף־חיים ברענער בשום אופֿן ניט געוואָלט זיך אָפּזאָגן פֿון ייִדיש. פֿאַר אים איז ייִדיש געווען די שפּראַך פֿון טאָג־טעגלעכקייט, בעת העברעיִש האָט געטראָגן דעם פּרעסטיזש פֿון דער "הויכער ליטעראַטור". צום סוף פֿון איר אַרטיקל זאָגט פּראָפֿעסאָר שאַפּיראָ "אָשמנו" פֿאַרן גאַנצן דור פֿון די ציוניסטישע היסטאָריקער, וועלכע האָבן מגזם געווען דעם שפּאַלט צווישן ייִדיש און העברעיִש, כּדי אונטערצושטרײַכן דעם חילוק צווישן דעם "גלות" און דער ארץ־ישׂראלדיקער "היים".
דאָס שײַכות צווישן "ייִדישקייט" און "אַלוועלטלעכקייט" ווערן אַזוי אָדער אַנדערש באַרירט אין אַלע אַרטיקלען; בפֿרט אין די, וואָס באַהאַנדלען די ייִדישע ליטעראַטור. ניחם ראָס אַנאַליזירט דאָס בילד פֿון חסידות אין פּרצס "צווישן צוויי בערג", און מאַרק קאַפּלאַן טײַטשט אויס שלום־עליכמס געשטאַלט פֿון קאַסרילעווקע. ביידע פֿאָרשער ווײַזן, ווי אַזוי די ייִדישע קלאַסיקער האָבן געפּרוּווט צו באַהאַנדלען אַלגעמיינע טעמעס דורך ספּעציפֿיש־ייִדישע קינסטלערישע מיטלען. אַזוי אָדער אַנדערש קומט מען צוריק צו דעם געדאַנק, וואָס נחום אײַסלענדער האָט אַרויסגעזאָגט כּמעט מיט הונדערט יאָר צוריק: די עיקרדיקע ייִדישע באַגריפֿן ווי חסידות און שטעטל ווערן באַנוצט ווי קינסטלערישע מכשירים, כּדי צו שאַפֿן אַן אוניווערסאַלע סימבאָלישע שפּראַך.
עראָטישע געפֿילן געהערן אַוודאי צום אַלמענטשלעכן ליטעראַרישן שטאָף, אָבער אין דער ייִדישער ליטעראַטור פֿאַרמאָגן זיי אַן אייגנאַרטיק־ייִדישן טעם. קאַטרין העלערשטיין שרײַבט וועגן דער "קונסט פֿון סעקס" אין דער ייִדישער דיכטונג פֿון ציליע דראַפּקין און אירע מיטצײַטלער, בעת אַלאַן מינץ באַטראַכט די עראָטישע מאָטיוון אין דער אַמעריקאַנער העברעיִשער דיכטונג בכלל און אין די ווערק פֿון אײַזיק זילבערשלאַג, בפֿרט. און כאָטש עס איז ניט געווען די מחברימס כּוונה, באַפֿעסטיקט אָבער זייער אויסקלײַב פֿון דיכטער דעם פֿאַרשפּרייטן סטערעאָטיפּ וועגן דער "ווײַבערישקייט" פֿון ייִדיש און דער "מענערישקייט" פֿון העברעיִש.
מיכאל קראַמער טענהט אין זײַן אַרטיקל וועגן ליטעראַטור און אַסימילאַציע אין אַמעריקע, אַז די ענגליש־שפּראַכיקע ייִדישע מחברים בלײַבן סײַ־ווי־סײַ אינעם גערעם פֿון דער "ייִדישער" ליטעראַטור. ווי אַ משל באַטראַכט ער ישׂראל זאַנגווילס באַרימטע פּיעסע "דער שמעלץ־טאָפּ", וואָס, לויט קראַמערס מיינונג, "דראַמאַטיזירט אימיגראַציע ווי אַ דעראָבערונג פֿון אַמעריקע". זאַנגווילס אידעיִשע כּוונה איז געווען אַוועקצורוקן די אַנגלאָ-סאַקסאָנישע אַמעריקאַנער אויפֿן צווייטן פּלאַן און פֿאָרצושטעלן ייִדן און אַנדערע אימיגראַנטן ווי "עכטע" אַמעריקאַנער. מען קאָן דערצו צוגעבן, אַז אַן ענלעכער אימאַזש פֿון אַמעריקע איז געווען פּאָפּולער אויך אין דער אַמעריקאַנער ייִדיש־ליטעראַטור פֿון יענער צײַט.
וועגן ייִדישער שעפֿערישקייט אין 19טן יאָרהונדערט אין דײַטשלאַנד און פֿראַנקרײַך שרײַבן ליליאַן ווײַסבערג און סקאָט לערנער. זייערע פֿאָרשונגען פֿון די ליטעראַרישע סאַלאָנען פֿון ייִדישע פֿרויען אין בערלין און פֿון דער וועלט־היסטאָרישע חקירות פֿונעם פֿראַנצויזישן דענקער יוסף סאַלוואַדאָר שטיצן אונטער קראַמערס טעזיס מכּוח דעם אינערלעכן ייִדישן מהות פֿון וואָסער ניט איז ווערק, וואָס איז אַרויס פֿון די ייִדישע הענט.
איז וואָס זשע זײַנען די סימנים פֿון "ייִדישקייט" אין ליטעראַטור? יעדע קולטור האָט אַ געוויסן קרײַז באַגריפֿן, וואָס מען אַסאָציִיִרט, אַזוי אָדער אַנדערש, מיט ייִדן, ווי למשל גלות, אוראַלטע רעליגיע, מאַרגינאַלקייט, האַנדל, וכּדומה. אַזוי אָדער אַנדערש ווערן די דאָזיקע סטערעאָטיפּן אָנגענומען אי דורך די ייִדן אַליין, אי דורך די אומות־העולם, און אַרום זיי שאַפֿט זיך די אַלגעמיינע השׂגה פֿון "ייִדישקייט". אין אַן אַנדערן, שמאָלערן זין, קאָן מען באַשרײַבן ווי "ייִדישע" בלויז יענע ענינים, וואָס ווערן באַהאַנדלט אין דער ייִדישער סבֿיבֿה אויף די ייִדישע שפּראַכן. אַן אינטערעסאַנטן מוסטער פֿון דעם, ווי דער אויסקלײַב פֿון דער שפּראַך באַווירקט די באַהאַנדלונג פֿונעם ענין, גיט אָלגאַ באָראָוואַיאַ אין איר אַרטיקל וועגן דעם ספֿרדישן מחבר שמואל הלווי / סעם לעווי, וואָס האָט געשריבן אי אויף פֿראַנצויזיש, אי אויף לאַדינאָ, אָבער אין גאָר פֿאַרשידענע נוסחאָות.
אין דער הײַנטיקער וועלט זײַנען ביידע מינים ייִדישע שעפֿערישקייט גלײַך וויכטיק. אָבער ניט ווייניקער וויכטיק איז אַ שטענדיקער דיאַלאָג צווישן זיי, כּדי די "דרויסנדיקע" ייִדישע קולטור זאָל כּסדר געווויר ווערן וועגן דעם, וואָס עס קומט פֿאָר אין דער "אינערלעכער" סבֿיבֿה.