‫פֿון רעדאַקציע

די פֿאַרגאַנגענע וואָך איז אין ניו־יאָרק פֿאָרגעקומען אַ געשעעניש, וואָס האָט אויפֿגערודערט ביידע ייִדישע וועלטן — די פֿרומע און די סעקולערע (זע, ז׳ 3). די חרדישע וועלט האָט געבלאָזן שופֿר און געשריִען "גוואַלד!" וואָס איז? לאָזט זיך אויס, אַז אַלע צרות אין דער הײַנטיקער וועלט נעמען זיך פֿון דער אינטערנעץ!
צוריק גערעדט, איז די אינטערנעץ נישט אַ דערשײַנונג פֿון נעכטן, עס גייט שוין אָן אַ היפּש ביסל צײַט; און די חסידיש־חרדישע וועלט האָט זיך אַרײַנגעכאַפּט אין דער דאָזיקער "נעץ" אויף אַלע אופֿנים, און קודם־כּל, ווי אַ גוטער מקור צו מאַכן פּרנסה. אויך דער קאַמף קעגן דער "עלעקטראָנישער מגיפֿה" גייט אָן אין די אָרטאָדאָקסישע קרײַזן נישט איין יאָר. וואָס איז די בהלה געקומען גראָד איצט?
איר וועט לאַכן: די הויפּט־סיבה פֿון דעם "גוואַלד־געשריי" זײַנען געוואָרן די אַלע איבערקערענישן, וואָס זײַנען פֿאָרגעקומען איבער דער וועלט, אָנהייבנדיק פֿון די "אַראַבישע רעוואָלוציעס" ביז די פּראָטעסטן קעגן "וואָלסטריט", אין וועלכע עס האָבן זיך, אַגבֿ, באַטייליקט אייניקע חסידים.
די חרדישע ראָשי־ישיבֿות און די רביס פֿון פֿאַרשידענע הויפֿן, וואָס אַ סך פֿון זיי האָבן קיין אַנונג נישט וועגן "טוויטער"־שמיטער אָדער "פֿייסבוק", נישט דאָ געדאַכט, האָבן פּלוצעם פֿאַרשטאַנען, אַז דורך די דאָזיקע "טריפֿענע זאַכן" קאָן קומען אַ גרויסע צרה פֿאַר זיי פּערזענלעך. פֿון איין זײַט, קאָן אַרויסגעטראָגן און באַקאַנט ווערן דער גאַנצער "שמוץ" פֿון חדר, און פֿון דער צווייטער זײַט — אַרײַנגעבראַכט ווערן דער "שמוץ" פֿון דרויסן.


"הערט מיך אויס"
דער פּסיכאַאַנאַליטיקער פֿון פּאַריז ד״ר מאַקס כּהן שמועסט מיט
אַלבערט קירש

Hear Me Out
Dr. Max Kohn, Psychoanalyst from Paris,
Talks with Albert Kirch

געזעלשאַפֿט

אַ רוף צו העלפֿן יעקבֿ אָסטרײַכער — אַ חרדישער ייִד פֿון ברוקלין, וועלכער זיצט איצט אין תּפֿיסה אין באָליוויע — לעבן דעם סטאַדיאָן "סיטי־פֿילד", בעת דער אַסיפֿה קעגן דער אינטערנעץ (בילד פֿונעם מחבר)
זונטיק, דעם 20סטן מײַ, איז אויפֿן ניו־יאָרקער סטאַדיאָן "סיטי־פֿילד" (Citi Field) פֿאָרגעקומען אַ חידושדיקע געשעעניש. צום ערשטן מאָל אין דער געשיכטע פֿונעם דאָזיקן סטאַדיאָן — און, מעגלעך, אין דער געשיכטע בכלל — האָט אין אַזאַ אָרט במשך פֿון עטלעכע שעה געקלונגען נישט דער רעש פֿון אַ ספּאָרט־פֿאַרמעסט אָדער אַ ראָק־קאָנצערט, נאָר לאַנגע רבנישע דרשות אויף ייִדיש.
יעדער האָט געקאָנט זען, אַז ייִדיש איז אַ מעכטיקער, רעאַלער טייל פֿון דער אַמעריקאַנער קולטורעלער לאַנדשאַפֿט. די ייִדישע שפּראַך האָט געהילכט איבערן גרויסן סטאַדיאָן־פֿעלד, די פּנימער פֿון די רעדנער האָט מען געוויזן פֿון די ריזיקע עקראַנען, און דער עולם — בערך 50—60 טויזנט נפֿשות — האָט זיך מיט אויפֿמערק צוגעהערט. אַ טייל פֿון די באַטייליקטע האָבן זיך פֿאַרזאַמלט אויף אַ טייל פֿונעם שכנישן "נאַציאָנאַלן טעניס־צענטער אויפֿן נאָמען פֿון בילי דזשאַן קינג", ווײַל דער "סיטי־פֿילד" איז שוין געווען אינגאַנצן געפּאַקט.
עס האָט זיך אָבער געמאַכט אַזאַ אײַנדרוק, אַז ייִדיש איז נישט אַ מאַמע־לשון, נאָר גאָר אַ "טאַטע־לשון". די רעדנער און דער פֿאַרזאַמלטער עולם זענען געווען דורכאויס מענער — כּמעט אויסשליסלעך חרדים אין שוואַרצע מלבושים. די סיבה, צוליב וועלכער די ייִדישע שפּראַך האָט פֿאַרנומען אַזאַ בכּבֿודיק אָרט אינעם ניו־יאָרקער לעבן, איז געווען אַן אומגעוויינטלעכע: די רבנים האָבן געדרשנט וועגן די סכּנות פֿון דער אינטערנעץ און דערקלערט זייער פּסק, אַז אַ ייִד טאָר בשום־אופֿן נישט באַנוצן די אינטערנעץ אָן אַ שטרענגן פֿילטער — און אַפֿילו דעמאָלט מוז מען קודם קריגן אַ היתּר בײַ אַ רבֿ, כּדי צו נוצן עס בלויז בײַ דער אַרבעט.

געזעלשאַפֿט

אַ טייל פֿון די באַטייליקטע, זונטיק
בעת צענדליקער טויזנטער חסידים האָבן זונטיק זיך פֿאַרזאַמלט אין "סיטי־פֿילד", דער בייסבאָל־סטאַדיאָן פֿון די "מעטס", צו וואָרענען קעגן די סכּנות פֿון דער אינטערנעץ, האָבן עטלעכע הונדערט מענטשן, אַריבער דער גאַס, זיך באַטייליקט אין אַ קאָנטער־דעמאָנסטראַציע, טענהנדיק, אַז די אמתע סכּנה פֿאַר די חרדישע קרײַזן, און די סיבה פֿאַר וואָס אַזוי פֿיל פֿונעם ייִנגערן דור זענען אַראָפּ פֿון דרך, איז נישט צוליב דער אינטערנעץ, נאָר צוליב דער אָנגעווייטיקטער פּראָבלעם פֿון סעקסועלער באַלעסטיקונג, און די באַמיִונגען פֿון די קהילה־עסקנים צו באַשיצן די באַלעסטיקער, אַנשטאָט די געליטענע.
שטייענדיק אויף דער ברייטער רוזוועלט־עוועניו, וווּ די אויטאָס, געפּאַקט מיט חסידים, זענען כּסדר פֿאַרבײַגעפֿאָרן, האָבן די דעמאָנסטראַנטן — סײַ פֿרומע, סײַ געוועזענע פֿרומע; סײַ די וועלכע זענען אַמאָל סעקסועל באַלעסטיקט געוואָרן, סײַ זייערע שטיצער — געהאַלטן שילדן אין די הענט אויף ענגליש, ייִדיש און העברעיִש, דערקלערנדיק: "הערט אויף צו שיצן מנוּוולים"; "באַשיצט די קינדער, נישט די באַלעסטיקער!", און "3 מיליאָן דאָלאַר אויסגעגעבן צו באַקעמפֿן די אינטערנעץ; 0$ אויסגעגעבן צו באַקעמפֿן די באַלעסטיקונג פֿון קינדער". דערבײַ האָבן זיי די לאָזונגען אויך אויסגערופֿן אויף אַ קול.
בײַם אַרויסגאַנג פֿון דער באַן־סטאַנציע, וווּ שטראָמען פֿון חסידים זענען געגאַנגען צום סטאַדיאָן, האָבן עטלעכע דעמאָנסטראַנטן אויסגעטיילט הונדערטער בויגנס, מיט די פֿראַגעס: "צי ווייסט איר, אַז ס׳רובֿ רבנים דערציילן נישט דער פּאָליציי ווען עמעצער האָט באַלעסטיקט אַ קינד? צי ווייסט איר, אַז אַ סך פֿון די געליטענע פֿון די שרעקלעכע פֿאַרברעכנס, און זייערע פֿאַרטיידיקער, ווערן באַדראָט, אויב זיי דערציילן וועגן דעם, בעת זייערע אַטאַקירער ווערן באַשיצט?"

געזעלשאַפֿט
פֿון מרדכי דוניץ (ירושלים)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

טאָג פֿון ירושלים 2012
ווען דער דאָזיקער נומער פֿון דער צײַטונג וועט דערגרייכן אונדזערע לייענער, וועט שוין זײַן נאָך כ״ח אייר — נאָך די פֿײַערונגען פֿון "יום־ירושלים" (טאָג פֿון ירושלים) — דער טאָג פֿון באַפֿרײַען די אַלטשטאָט פֿון דער יאָרדאַנישער הערשאַפֿט, און איר פֿאַראייניקונג מיט דעם מערבֿ־טייל פֿון אונדזער הויפּטשטאָט, בעת דער זעקס־טאָגיקער מלחמה מיט 45 יאָר צוריק!
אין אונדזער קאָלעקטיוון, ווי אויך אין אונדזער פּערזענלעכן קאַלענדאַר זענען מיר שוין געוווינט צו דער רוטין פֿון דעם געמיש פֿון פֿריילעכע און טרויעריקע דאַטעס, וואָס מיר מערקן אָפּ במשך דעם יאָר.
זכרונות און עמאָציעס זענען אַ וויכטיקער באַשטאַנדטייל פֿון אונדזער וועזן. זיי פֿילן אויס אַ וויכטיקע פֿונקציע, וואָס טאָג־טעגלעך באַווירקט אונדזער מאָראַל, אונדזער אויסדויער, אונדזער בענקשאַפֿט, אונדזער געמיט־צושטאַנד. עס לעבן צווישן אונדז די העלדישע קעמפֿער און אָנטיילנעמער אין דער דאָזיקער היסטאָרישער דאַטע פֿון דער באַפֿרײַונג פֿון אַלט־ירושלים.
אונדזערע קינדער און קינדס־קינדער זענען אויסגעוואַקסן און זיך דערצויגן אין ליכט פֿון זייער אָנוועזנהייט און זייער גײַסט, פֿון יענע היסטאָרישע טעג, ווען די אַלטשטאָט איז באַפֿרײַט געוואָרן פֿון דעם אַראַבישן שׂונא און דער הר־הבית מיטן כּותל־המערבֿי — דער איינציקער איבערבלײַב פֿון די חרובֿע בית־המיקדשן, פֿון אונדזער פֿאַרגאַנגענהייט מיט העכער 2,500 יאָר צוריק — זענען נאָך בלוטיקע קאַמפֿן צוריק דעראָבערט געוואָרן דורך אונדזערע העלדישע זעלנער.
דורות־לאַנג האָט דאָס ייִדישע פֿאָלק ניט אויפֿגעגעבן די שבֿועה:
"אם אשכּחך ירושלים, תּשכּח ימיני" — אויב איך וועל דיך פֿאַרגעסן ירושלים, זאָל אָפּדאַרן מײַן רעכטע האַנט...

פּערזענלעכקײטן
פֿון איתן פֿינקעלשטיין (דײַטשלאַנד)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

לעאָניד אוטיאָסאָוו (אין מיטן) מיט זײַן דזשאַז־אָרקעסטער
ווען ער וואָלט געבוירן געוואָרן אין אַמעריקע, וואָלט ער זיכער געמאַכט אַ קאַריערע ענלעך צו פֿרענק סינאַטראַ, בעני גודמאַן אָדער קירק דאַגלאַס. ער האָט אָבער געהאַט דאָס מזל זיך צו באַווײַזן אויף דער וועלט אין דער באַרימטער שטאָט אָדעס.
לאַזאַר ווײַסביין איז געבוירן געוואָרן אין 1895 און זײַן טאַטע האָט געחלומט, אַז דער זון זאָל ווערן אַ קאָמערסאַנט. דעריבער האָט ער אים אָפּגעגעבן זיך לערנען אין אַ קאָמערץ־טעכניקום. אָבער דעם זון איז די גאַנצע קאָמערץ געלעגן אין דער לינקער פּאה; אַן אַנדער זאַך — צו שפּילן פֿידל. צו שפּילן — יאָ, אָבער נישט האָרעווען; ער וויל נישט זײַן קיין צווייטער חפֿץ אָדער אויסטרײַך, אים איז גענוג צו זינגען פֿריילעכע קופּלעטן, אונטערטאַנצן און זיך אונטערשפּילן אויפֿן פֿידל.
נאָך לאַנגע פּרוּוון צו געפֿינען פֿאַר זיך אַן אָרט אין אַ טעאַטער, האָט מען אים סוף־כּל־סוף גענומען אין דער טרופּע פֿונעם טעאַטער אין קרעמענטשוג (1912). אמת, מיט אַ תּנאַי, אַז דעם ייִדישן נאָמען ווײַסביין וועט ער פֿאַרבײַטן אויף אַ קלינגעוודיקן טעאַטער־פּסעוודאָנים. אַזוי האָט זיך באַוויזן אין דער טעאַטער־וועלט דער זינגער און אַקטיאָר לעאָניד אוטיאָסאָוו. דאָס לעבן פֿון אַן אַקטיאָר האָט אים פֿאַרשלעפּט און פֿאַרדרייט; ער האָט געביטן טעאַטערס און שטעט, ביז ער האָט זיך באַזעצט אין דער שטאָט לענינגראַד.
אין 1919 שפּילט ער אין זײַן ערשטן פֿילם "לייטענאַנט שמידט — קעמפֿער פֿאַר פֿרײַהייט". שוין דער נאָמען אַליין איז פֿול מיט פּראָפּאַגאַנדע. אָבער אין 1928, זײַענדיק אין פּאַריז, הערט ער דאָרט דעם אַמעריקאַנער דזשאַז־אָרקעסטער פֿון טעד לויִס. זינט דעמאָלט ווערט אוטיאָסאָוו "קראַנק אויף דזשאַז".

פֿונעם אייביקן קוואַל
פֿון מ. אַלקין
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

דעם הײַנטיקן שבת הייבן מיר אָן לייענען דעם פֿערטן טייל פֿונעם חומש, "במדבר". דער ערשטער טייל פֿון דער תּורה, "בראשית", פֿאָקוסירט זיך אויף דער טעמע פֿון דער אַלגעמיינער וועלט־באַשאַפֿונג, קוקנדיק אויף דעם מענטש ווי די וויכטיקסטע באַשעפֿעניש.
אינעם צענטער פֿונעם חומש "בראשית" געפֿינט זיך דער מענטש ווי אַ יחיד. בײַם אָנהייב, דערציילט די תּורה וועגן אָדם־הראשון און חוה, וועלכע האָבן געזינדיקט און זענען פֿאַרטריבן געוואָרן פֿונעם גן־עדן. דערנאָך ווערט דערציילט וועגן דעם, ווי נח און זײַן משפּחה, אַ קליינע צאָל יחידים, האָבן זיך געראַטעוועט אין אַ תּיבֿה פֿונעם מבול. די מעשׂיות פֿון די ייִדישע אָבֿות און אמהות, פֿון יעקבֿס קינדער, פֿון יוספֿס פֿאַרקויף און זײַנע פּאַסירונגען אין מצרים, זענען בעצם דערציילונגען וועגן יחידים.
לויט אַ באַקאַנטער פֿאַרשפּרייטער מיינונג, איז ייִדישקייט אַ טראַדיציע, וואָס שטעלט דעם אייבערשטן אינעם צענטער פֿון איר השקפֿה. אין דער אמתן, איז עס נישט אַזוי. ווי מיר האָבן דאָס שוין עטלעכע מאָל באַטראַכט אין די פֿריִערדיקע פּרשיות, ג־ט איז אַלץ און אַלץ איז ג־ט, ווי עס האָט געזאָגט דער בעל־שם־טובֿ. אַלץ, אַרײַנגערעכנט דעם מענטש, איז אַ ג־טלעכע אַנטפּלעקונג. דער אייבערשטער איז דער עצם פֿונעם וועזן; ער איז איבעראַל, אָבער לאוו־דווקא אינעם צענטער.
דערצו, קאָן מען נישט דעם אייבערשטן באַטראַכטן ווי "ג־ט" אָן אַ מענטשלעכן קאָנטעקסט. ווי דער רמב״ם דריקט זיך אויס, קאָן מען נישט באַשרײַבן דעם באַשעפֿער אַפֿילו מיט אַזעלכע באַגריפֿן, ווי פּערזענלעכקייט, חכמה און אַפֿילו עקזיסטענץ. לגבי זיך אַליין, בלײַבט דאָס ג־טלעכע עצם פֿונעם וועזן אַן אַבסטראַקטער אַבסאָלוט. ווען מיר, מענטשן, קוקן זיך אַרײַן אינעם "שפּיגל" פֿונעם עצם־וועזן און זעען דאָרט אַן אָפּשפּיגלונג פֿון אונדז אַליין, קאָן די דאָזיקע אָפּשפּיגלונג אָנגערופֿן ווערן ג־ט. אין קבלה, ווערט דווקא דער אַנטפּלעקטער אַספּעקט פֿון ג־טלעכקייט, וועלכער קאָן נישט אָפּגעטיילט ווערן פֿון דער מענטשלעכער פּסיכאָלאָגיע און פֿונעם מענטשלעכן וועזן, אָנגערופֿן מיטן שם־השם.

ייִדישע מוזיק אינעם 21סטן יאָרהונדערט

אין צפֿון־קאַליפֿאָרניע האָבן זיך באַזעצט במשך פֿון די לעצטע יאָרן שאַפֿערישע ייִדישע מוזיקאַלישע כּוחות, ווי: די זינגערס שאַראָן בערנשטיין און הענעך קאַרי; די קלעזמאָרים דשאַזש האָראָוויץ און קוקי זעגלשטיין. פֿריִער האָבן דאָרטן שוין געוווינט דער מײַסטער־באַסיסט סטו בראָטמאַן און זינגער דזשערי טעני, צווישן אַנדערע. דער יערלעכער "קלעז־קאַליפֿאָרניע"־פֿעסטיוואַל, וואָס יהודית קונאָפֿסקי שטעלט צונויף, און "דער ייִדישער מוזיק־פֿעסטיוואַל" וואָס עלענאָר שאַפּיראָ אָרגאַניזירט אין בערקלי, שפּיגלען אָפּ דעם גרויסן אינטערעס דאָרטן צו דער ייִדישער מוזיק און די גרויסע צאָל טאַלאַנטן אַרום סאַן־פֿראַנציסקאָ.
די זינגערין און אַקאָרדעאָן־שפּילערין, נשמה לעוויצקי, שטאַמט פֿון צפֿון־קאַליפֿאָרניע, אָבער האָט אַרומגעוואַנדערט, און האָט אין ניו־יאָרק געוווינט עטלעכע יאָר. אפֿשר האָט איר זי געהערט זינגען ייִדישע לידער אין אַן אונטערבאַן־סטאַנציע? אין ניו־יאָרק האָט זי געזונגען אין דער גרופּע "מאַקס און מינקאַ", און אַראַנזשירט מוזיק פֿאַרן קינדער־קאָמפּאַקטל "פֿלי, מײַן פֿלישלאַנג". בסך־הכּל האָט זי אַרויסגעלאָזט זיבן קאָמפּאַקטלעך מיט פֿאַרשיידענע גרופּעס.
אויף איר נײַער רעקאָרדירונג "די גנבֿים" (אויף ענגליש The gonifs), הערט מען, אַז לעוויצקי האָט ליב צו זינגען לידער מיט אינטערעסאַנטע ווערטער, און נישט סתּם פּאָפּולערע לידער. איר אופֿן פֿון פֿאָרשטעלן אַ ליד, וואָלט איך באַצייכנט ווי אַ קאַבערע־סטיל — אַ ביסל דראַמאַטישקייט, און אַ ביסל ראָמאַנטישקייט. מע קען זיך לײַכט פֿאָרשטעלן ווי זי זינגט די לידער אין אַ קאַפֿע אָדער קאַבערע. זעט אויס, אַז אַ קאַבערע־סטיל און קאַבערע־לידער זענען אין דער מאָדע: מיר האָבן אָקאָרשט רעצענזירט נאָך אַ נײַע קאַבערע־רעקאָרדירונג פֿון "מאַפּאַמונדי" — וואַרשעווער ייִדישע קאַבערע־לידער. הלוואַי וואָלט געווען כאָטש איין קאַבערע אין דער גרויסער ניו־יאָרק, וווּ מע וואָלט געקענט רעגולער הערן די ייִדישע לידער!

ליטעראַטור
פֿון מיכאל קרוטיקאָוו (ען־אַרבאָר)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"


Modern Jewish Literatures:
Intersections and Boundaries.
Ed. Sheila E. Jelen, Michael P. Kramer, L. Scott Lerner.
Philadelphia: University
of Pennsylvania Press, 2011.

וואָס איז ייִדישע ליטעראַטור? די דאָזיקע פֿראַגע שטייט אינעם צענטער פֿון די ייִדישע אינטעלעקטועלע וויכּוחים זינט דער השׂכּלה־תּקופֿה, אָבער קיין ענדגילטיקן ענטפֿער האָט מען אויף איר נאָך אַלץ ניט באַקומען. אין תּוך גענומען זײַנען דאָ דרײַ מינים ענטפֿערס: א) אַלע ווערק פֿון ייִדישע מחברים; ב) ווערק פֿון ייִדישע מחברים אויף ייִדישע טעמעס; ג) ווערק פֿון ייִדישע מחברים אויף ייִדישע טעמעס, וואָס זײַנען ספּעציעל געשאַפֿן פֿאַרן ייִדישן עולם. די עסטעטישע אָפּשאַצונגען שפּילן אין די דאָזיקע וויכּוחים כּסדר ניט קיין בולטע ראָלע.
אַן אַנדערער וויכטיקער ענין איז די שפּראַך, און דהײַנו, צי עס איז בכלל מעגלעך פֿאַר אַ ייִדישער ליטעראַטור צו עקזיסטירן אויף אַ ניט־ייִדישער שפּראַך. צי קאָן מען בכלל רעדן וועגן ענגליש־ייִדישער (אָדער אַמעריקאַניש־ייִדישער), רוסיש־ייִדישער אָדער דײַטשיש־ייִדישער ליטעראַטור? און וואָס טוט מען מיט ניט־ייִדישע מחברים, וואָס שרײַבן אויף אַ ייִדישער שפּראַך, ווי למשל די אַראַבער, וואָס שרײַבן אויף עבֿרית?
דאָס דאָזיקע בינטל פֿראַגעס ווערט אַרומגערעדט אין זעכצן פּרקים פֿונעם זאַמלבוך, וואָס איז אַנטשטאַנען פֿונעם יערלעכן סעמינאַר אין פּענסילוואַניע־אוניווערסיטעט אין 2004—2005. אינעם אַרײַנפֿיר דערקלערן די רעדאַקטאָרן, אַז אַנשטאָט צו זוכן פֿעסטע דעפֿיניציעס פֿונעם באַגריף "ייִדישע ליטעראַטור" באַטראַכט מען גאַנצע "קאָמפּלעקסן פֿון באַציִונגען". זיי האַלטן, אַז די מאָדערנע ייִדישע שרײַבערישע שעפֿערישקייט רוקט זיך אַהין און צוריק אַרום פֿעסטגעשטעלטע השׂגות און צווישן פֿעסטגעשטעלטע גרענעצן. זיי באַטראַכטן ייִדישע ליטעראַטור ווי אַ כּסדרדיקע אַנטוויקלונג, און ניט ווי אַ פֿעסטן צושטאַנד.

ליטעראַטור
פֿון גענאַדי עסטרײַך (ניו־יאָרק)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

איך וועל ניט מאַכן קיין סוד פֿון דעם פֿאַקט, וואָס מיט אָלעג בודניצקין, דעם מחבר פֿונעם בוך Russian Jews Between the Reds and the Whites, 1917—1920 (רוסישע ייִדן צווישן די רויטע און די ווײַסע, 1917—1920), בין איך אַ פֿרײַנד. הגם מיר וווינען אין פֿאַרשיידענע לענדער, זעען מיר זיך גאַנץ אָפֿט, און ניט בלויז אין "סקײַפּ". די זאַך איז, אַז בודניצקי — אַ פּראָפֿעסאָר פֿון געשיכטע אין דער עליטאַרער מאָסקווער העכערער שול פֿון עקאָנאָמיע — איז הײַנט-צו-טאָג איינער פֿון די סאַמע "אָנזעעוודיקע" און "נאָכגעפֿרעגטע" היסטאָריקער אין רוסלאַנד; בפֿרט צווישן די, וואָס באַשעפֿטיקן זיך מיט פֿראַגן פֿון ייִדישער געשיכטע. ער נעמט אַן אַקטיוון אָנטייל אין דעם אינטערנאַציאָנאַלן אַקאַדעמישן לעבן, אַזוי אַז מע קען אים באַגעגענען אין ניו-יאָרק, טאָראָנטאָ, בריסל און אַנדערע שטעט פֿון דער וועלט.
ס׳רובֿ פּובליקאַציעס זײַנע געהערן צו דרײַ טעמעס: די געשיכטע פֿון רוסלענדישער עמיגראַציע, די געשיכטע פֿון דעם בירגער-קריג, און די געשיכטע פֿון דער צווייטער וועלט-מלחמה. ייִדישע אַספּעקטן פֿאַרנעמען אַ ממשותדיק, צי אַפֿילו צענטראַל, אָרט אין אָט די אַלע ריכטונגען. די ייִדישע טעמע איז, פֿאַרשטייט זיך, די צענטראַלע אין דעם בוך, וואָס איז לעצטנס אַרויס אין אַן ענגלישער איבערזעצונג. דער רוסישער נוסח איז פֿאַרעפֿנטלעכט געוואָרן אין 2005. גלייבט מיר — כ׳זאָג עס ניט ווי אַ לויבגעזאַנג פֿאַר מײַן פֿרײַנד — אַז דאָס איז אַ בוך, וואָס מאַכט קליגער.
דער זעקס-מיליאָן-קרבנותדיקער חורבן האָט, מיט דעם פֿאַרנעם פֿון זײַן אימה, פֿאַרטונקלט אַנדערע שרעקלעכע געשעענישן אין ייִדישן לעבן, אַרײַנגערעכנט די שחיטות בשעתן בירגער־קריג אין רוסלאַנד, ווי אויך די פֿריִערדיקע טראַגעדיעס פֿון דער ערשטער וועלט-מלחמה, מיט וועלכע בודניצקי מאַכט אַ דירעקטע פֿאַרבינדונג. גלײַכצײַטיק, לייגט ער פֿאָר ניט פּרוּוון אויסצוגעפֿינען אַלע סיבות פֿון די פּאָגראָמען פֿון יענער צײַט, ווײַל עס האָט ניט קיין זין צו "ראַציאָנאַליזירן דאָס אומראַציאָנעלע".

דאָס פּינטעלע ייִדיש
‫צונויפֿגעשטעלט פֿון גענאַדי עסטרײַך

הײַיאָר, דעם 7טן אָקטאָבער, וועט ווערן 115 יאָר זינט דער גרינדונג אין ווילנע פֿון דעם "בונד" — די ייִדישע סאָציאַליסטישע פּאַרטיי, וואָס האָט אַרײַנגעשריבן אַ סך וויכטיקע, ווי אויך העראָיִשע, זײַטן אין דער מאָדערנער ייִדישער געשיכטע. לויט דער היסטאָרישער לאָגיק (אַזוי, גאַנץ פּאַטעטיש, קען מען אויך באַשרײַבן אַ צונויפֿפֿאַל) איז אין דעם זעלבן יאָר געשאַפֿן געוואָרן דער "פֿאָרווערטס". די באַציִונגען צווישן דעם "בונד" און דער אַמעריקאַנער צײַטונג פֿאַרדינען אַ באַזונדערן בוך. אין איין שורה קען מען די דאָזיקע באַציִונגען באַשרײַבן אַזוי: קיין גרינגע זײַנען זיי ניט געווען, כאָטש אין דער צײַטונג האָבן אין פֿאַרשיידענע יאָרן געאַרבעט ניט ווייניק בונדיסטן. אין מײַן אַרטיקל שטעל איך זיך אָפּ אויף אייניקע עפּיזאָדן אין דער געשיכטע פֿון די "ניט קיין גרינגע" באַציִונגען.
אין 1921, ווען די אַמעריקאַנער ייִדישע סאָציאַליסטישע באַוועגונג האָט זיך געשפּאָלטן אויף די מער (צי גאָר) סימפּאַטישע צו די באָלשעוויקעס און די ווייניקער (צי גאָר ניט) סימפּאַטישע צו זיי גרופּעס, האָט דער הויפּטשטראָם פֿון "פֿאָרווערטס" זיך אַפֿיליִיִרט מיט דעם ייִדישן סאָציאַליסטישן פֿאַרבאַנד, וואָס איז געשאַפֿן געוואָרן אין יענעם יאָר און פֿאַראייניקט די ווייניקער (צי גאָר ניט) סימפּאַטישע. און אַזוי איז עס שוין פֿאַרבליבן אויף לאַנגע יאָרן — דער "פֿאַרבאַנד" און די רעדאַקציע זײַנען געווען זייער ענג פֿאַרבונדן, ניט געקוקט אויף די רײַבונגען וואָס פֿלעגן זיך צו מאָל מאַכן צווישן די שותּפֿים. דאָס הייסט ניט, אַז אַנדערע ייִדישע סאָציאַליסטן האָבן זיך אין גאַנצן אָפּגעפֿרעמדט פֿון דער צײַטונג.
אין דעם "פֿאַרבאַנד" זײַנען געווען ניט ווייניק בונדיסטן פֿון אַ מאָל און פֿון הײַנט. אייניקע פֿון זיי האָבן זיך מיט דער צײַט באַטראַכט און זיך אָפּגעזאָגט פֿון זייערע "אַלט-היימישע" בונדיסטישע פּרינציפּן, געוואָרן מער אַמעריקאַנישע סאָציאַליסטן. ס׳איז גענוג צו דערמאָנען, אַז אין משך פֿון 15 יאָר האָט מיטן "פֿאַרבאַנד" אָנגעפֿירט נחום כאַנין, וועלכער איז געווען אַן אָנגעזעענער בונדיסט אין דער אַלטער היים, און אַז אַקטיוו אין דעם "פֿאַרבאַנד" איז געווען ברוך וולאַדעק, דער הויפּט-פֿאַרוואַלטער פֿון "פֿאָרווערטס" — אַ מענטש מיט אַ לעגענדאַרן נאָמען אין די בונדיסטישע קרײַזן.

טעאַטער
פֿון מרים שמולעוויטש־האָפֿמאַן (ניו־יאָרק)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

אַ סצענע פֿון דער פֿאָרשטעלונג "משיח אין אַמעריקע"
געלויבט צו גאָט מיר האָבן דערלעבט, נאָך אַ קײַמא־לן פֿון יאָרן צו זען וואָס די נײַע אַרטיסטישע גרופּע "ייִדישרעפּ" (רעפּערטואַר־טעאַטער) האָט זיך אונטערגענומען צו שטעלן עקספּערימענטאַלן ייִדישן טעאַטער וואָס מ׳קען זיך נישט פֿאַרשעמען מיט זיי. די טרײַבקראַפֿט צווישן זיי איז אַ ייִד מיטן נאָמען דוד מאַנדלבוים. וואָס ס׳זאָל נאָר נישט זײַן, דעם ייִדן גייט אין לעבן צו עפֿענען אַ נײַ קאַפּיטל אין ייִדישן שוישפּיל, וואָס מען האָט פֿאַרנאַכלעסיקט אַ שלל מיט יאָרן. אָנערקענען ייִדיש־רעדנדיקע טאַלאַנטן, אַרטיסטן, הייסט עס, און אַרײַנקוקן וואָס ס׳טוט זיך אין אונדזערע קינסטלערישע שופֿלאָדן.
און אַ דאַנק דעם וווּנדערלעכן שוישפּילער, פֿאַרווײַלער און זינגער מײַק בורשטיין האָבן זיך מיט אַ מאָל געעפֿנט די טירן פֿון "Hebrew Actors Union" (ייִדישער אַקטיאָרן־יוניאָן), וואָס זייער טיר איז געשטאַנען געשלאָסן צענדליקער מיט צענדליקער יאָרן נאָך אַנאַנד. האָט מען באַוויליקט צו עפֿענען דעם אייבערשטן צימער און פֿאַרוואַנדלען עס אין אַ טעאַטערל מיט אַ 50 זיצפּלעצער, אַ פּראָוויזאָריש בינעלע, אַן עקראַן מיט איבערגעזעצטע סובטיטלען, ווײַל די פֿאָרשטעלונג וועגן וועלכער איך וועל זיך הײַנט אָפּגעבן מיט איר, איז אין גאַנצן אויף ייִדיש; אַ ליטעראַרישן ייִדיש, מיט אַקטיאָרן בײַ וועמען דאָס ייִדישע וואָרט דזשאַמדזשעט זיך נישט אין מויל, נאָר קומט אַרויס ריין און פֿאַרשטענדלעך. ווידער אַ מאָל... געלויבט צו גאָט.
בין איך אַוועק זען "משיח אין אַמעריקע," געשריבן פֿון משה נאַדירן; און ווער עס ווייסט נישט, איז משה נאַדיר אַמאָל געווען אַ ריזיקער הומאָריסט, אָנגעשריבן אַ פּאָר צענדליק ביכער פֿון הומאָר, סאַטירע, מיניאַטור־עסייען, פּאָעזיע און טעאַטערשטיק.
און ווען דער פֿאָרהאַנג האָט זיך געדאַרפֿט עפֿענען, און קיין פֿאָרהאַנג איז נישט געווען בנימצא, האָבן זיך באַוויזן צוויי באַקאַנטע אַקטיאָרן, יעלענאַ שמואלסאָן און רפֿאל גאָלדוואַסער. ער קומט צו אונדז פֿון פֿראַנקרײַך, וווּ ער פֿירט אָן אין שטראַסבורג מיטן "לופֿט"־טעאַטער.