עליאַנאַ רענער (רעכטס) און עוואַ מאַן

ווען דער גרינדער פֿון ייִדישיזם, ד״ר חיים זשיטלאָווסקי, האָט אין 1898 צום ערשטן מאָל באַקאַנט געמאַכט זײַן תּורה פֿאַר דער וועלט און גערופֿן ייִדן צו שאַפֿן נאַציאָנאַלע אינסטיטוציעס אויף ייִדיש — ייִדישע אוניווערסיטעטן וכדומה — האָט ער פֿאַרגליכן די ייִדן מיט אַן אַנדער פֿאָלק: די שווייצער. "אויב דרײַ מיליאָנען שווייצער קענען אויסהאַלטן 10 אוניווערסיטעטן, וועלן די זיבן ביז אַכט מיליאָן ייִדן, וואָס רעדן ייִדיש, אַוודאי קענען אויסהאַלטן פֿינף און צוואַנציק". די שווייץ איז אים אײַנגעפֿאַלן, ווײַל דאָרט האָט ער טאַקע געוווינט איבער 10 יאָר; דאָרט האָט ער געמאַכט זײַן דאָקטאָראַט. רוסישע רעוואָלוציאָנערן, ווי זשיטלאָווסקי, און אַ סך ייִדישע סטודענטן, אויסגעשלאָסענע דורכן "נומערוס קלאַוסוס" פֿון די רוסישע אוניווערסיטעטן, האָבן אין דער שווייץ געפֿונען אַ מקום־מיקלט. ניט נאָר די אימיגראַנטן פֿון רוסלאַנד, נאָר אויך ניט ווייניק אײַנגעבוירענע שווייצער ייִדן האָבן דעמאָלט נאָך גערעדט ייִדיש; טאַקע מיטן מערבֿ־ייִדישן דיאַלעקט, וואָס דער ליטוואַק זשיטלאָווסקי וואָלט אים, מסתּמא, קוים פֿאַרשטאַנען. אַזוי האָט די שווייץ אין יענע יאָרן געקאָכט מיט אַ מין ייִדיש לעבן, וואָס (צוליב דער שפּראַך־אַסימילאַציע פֿון די דײַטשע ייִדן) האָט שוין ניט עקזיסטירט אויף קיין אַנדער אָרט.
די צײַטן בײַטן זיך — הײַנט זײַנען דאָ אַ ביסל מער שווייצער און אַ סך ווייניקער ייִדיש־רעדערס — אָבער ס׳איז געבליבן אַ שטיקל לינגוויסטישע קרובֿישאַפֿט צווישן די צוויי גרופּעס. די שווייצער האָבן ניט קיין איין נאַציאָנאַלע שפּראַך, נאָר זיי רעדן פֿאַרשיידענע, וועלכע זײַנען געזעצלעך גלײַכבאַרעכטיקט: דײַטש, פֿראַנצויזיש, איטאַליעניש, און ראָמאַנש. די גרויסע מערהייט רעדט שווייצער־דײַטש, וואָס ער איז לויט זײַן קלאַנג און גראַמאַטיק מסתּמא אַזוי ווײַט פֿון כּלל־דײַטש ווי אונדזער ייִדיש. ניט ווי אַנדערע דײַטשע דיאַלעקטן, וואָס זײַנען מערסטנס שוין אונטערגעגאַנגען און ווערן ווײַטער גערעדט בלויז פֿון רעשטלעך אַלטע און אָרעמע־לײַט; די שווייצער שטאָלצירן מיט זייער דיאַלעקט. זיי מאַכן ראַדיאָ־ און טעלעוויזיע־פּראָגראַמען אויף שווייצער־דײַטש, און אויף דעם דײַטשישן דיאַלעקט רעדן אַפֿילו די גרעסטע פּראָפֿעסאָרן און זייערע פּאָליטיקער.
עס זײַנען אַפֿילו דאָ ממשותדיקע גראַמאַטישע ענלעכקייטן צווישן ייִדיש און שווייצער־דײַטש. די שווייצער פֿאָרמירן דימינוטיוון מיט "־לי", אַזוי ווי אויף ייִדיש "־ל", און דער אומבאַשטימטער אַרטיקל איז "אַ" — למשל, "אַ מיידל". די שווייצער האָבן אויך ניט קיין פּשוטע פֿאַרגאַנגענהייט (I went), נאָר בלויז אַ פּערפֿעקטיווע (איך בין געגאַנגען). דער גרויסער אונטערשייד צווישן ייִדן און שווייצער באַשטייט אין זייער באַציִונג צו דער שריפֿט: די שווייצער שרײַבן ניט אויף זייער דיאַלעקט, נאָר אויף כּלל־דײַטש. דער דיאַלעקט האָט זיך קיין מאָל ניט אַרויפֿגעאַרבעט צו ווערן אַן אָפֿיציעלע שריפֿטשפּראַך, דער עיקר דערפֿאַר, ווײַל אין יעדן באַרג און טאָל רעדט מען אַנדערש ווי זייערע שכנים, אַזוי אַז אַ מאָל פֿאַרשטייט מען זיך ניט.
אַזוי ווי קיין איין שפּראַך, אָדער דיאַלעקט, דאָמינירט נישט איבער די אַנדערע, איז די שווייץ געווען און געבליבן מער גאַסטפֿרײַנדלעך פֿאַר ייִדיש ווי אַנדערע אייראָפּעיִשע לענדער. ווי מאָנטרעאָל, מיט ענגליש און פֿראַנצויזיש; דאָרט, וווּ מע רעדט צוויי שפּראַכן, איז אַ דריטע שוין ניט אַזוי פֿרעמד. בשעת ייִדן אין דײַטשלאַנד און פֿראַנקרײַך האָבן געפֿילט אַ דרוק צו רעדן דײַטש און פֿראַנצויזיש אַנשטאָט ייִדיש אין 19טן יאָרהונדערט, האָבן די שווייצער ייִדן ניט געוווּסט וואָסער דיאַלעקט אויסצוקלײַבן. האָבן זיי ווײַטער גערעדט מערבֿ־ייִדיש ביז אין מיטן 20סטן יאָרהונדערט. דערצו האָבן די שווייצער לאַנגע יאָרן דערלויבט די ייִדן צו וווינען בלויז אין צוויי דערפֿער, איז די קהילה געבליבן קליין, אָבער קאָנצענטרירט. מער וועגן די דאָזיקע דערפֿער וועל איך שרײַבן בײַ אַן אַנדער געלעגנהייט. דערווײַל דאַרף מען בלויז וויסן, אַז אַזוי גיך ווי די ייִדן האָבן געמעגט זיי פֿאַרלאָזן, זײַנען ס׳רובֿ אַריבער וווינען אין די שטעט, וווּ מע האָט ייִדיש באַלד פֿאַרגעסן.
הײַנט רעדן ייִדיש אין דער שווייץ בלויז די חסידים, וואָס זײַנען פֿאַראַן אין אַ רעלאַטיוו גרויסער צאָל. כאָטש די שווייץ האָט זיך ניט צו פֿיל אָנגעשטרענגט, כּדי צו העלפֿן ייִדן בעת דער חורבן־תּקופֿה, האָבן טויזנטער ייִדן געגנבֿעט די גרענעץ און זיך דאָרט געראַטעוועט. אַזעלכע פּליטים, און די שפּעטערע אימיגראַנטן, האָבן געשאַפֿן די הײַנטיקע קהילה פֿון כּמעט 20,000 ייִדן. דערבײַ דאַרף מען זאָגן, אַז די אָפֿיציעלע קהילה — דער "שווייצער ייִדישער געמיינדע־בונד" — באַציט זיך ניט זייער וואַרעם צו דער ייִדישער שפּראַך. אויף זייער וועבזײַטל לייענט זיך אָט וואָס: "ייִדיש האָט זיך אַנטוויקלט פֿון אַ לעבעדיקער שפּראַך צו אַ שפּראַך פֿון קולטור און נאָסטאַלגיע — אַ סימן פֿונעם אונטערגאַנג פֿון דער געזעלשאַפֿט, וואָס האָט דאָס לשון גערעדט פֿאַרן חורבן. [...] הײַנט איז די שפּראַך נאָר ווי אַ חורבֿה, וואָס אַ פּאָר וויסנשאַפֿטלער פּרוּוון אָנצוהאַלטן בײַם לעבן. דאָס איז, צום באַדויערן, זייער אַ פּעסימיסטישע אָפּשאַצונג, וואָס מיט איר זײַנען אויך מסכּים די צוויי פֿראַנצויזישע ספּעציאַליסטן אין דער ייִדישער ליטעראַטור, רחל ערטל און רעזשין ראָבען. זיי מיינען, אַז עס בלײַבט אונדז גאָרניט צו טאָן אַחוץ צו זאָגן אַ הספּד אויף דער דאָזיקער הײַנט אויסגעלאָשענער שפּראַך און קולטור".
אָבער ניט געקוקט אויף דער אָפֿיציעלער קהילה, געפֿינען זיך צווישן די ייִנגערע שווייצער ייִדן אויך ייִדיש־ליבהאָבער, און די וואָך האָב איך זיך צופֿעליק באַקענט מיט צוויי פֿון זיי. עוואַ מאַן און עליאַנאַ רענער זײַנען ביידע געקומען צו ייִדיש — און איצטער קיין ניו־יאָרק — ווי אַ טייל פֿון זייער קינסטלערישער אַרבעט. מאַן אַרבעט ווי אַ טעאַטער־רעזשיסאָרקע, סײַ אין ציריך, סײַ אין לאָנדאָן, און רענער — ווי אַ פּראָפֿעסיאָנעלע קינסטלערין אין דער שטאָט ברעמען, אין צפֿון־דײַטשלאַנד.
איך האָב זיי ניט געפֿרעגט די נודנע פֿראַגע, וואָס יעדער ייִדיש־סטודענט ווערט מיט איר באַפֿאַלן פֿון אַלע זײַטן: "פֿאַר וואָס ייִדיש?" נאָר פֿון דעסטוועגן האָבן זיי געענטפֿערט: אַ ביסל ייִדיש האָבן זיי געהערט פֿון דער משפּחה. אין דער פֿיל־שפּראַכיקער שווייץ זײַנען ביידע אויפֿגעוואַקסן אין אַ נאָך מער פֿאַרוויקלטער לינגוויסטישער סיטואַציע. מאַנס טאַטע, אַן אָפּערע־זינגער פֿון פֿילאַדעלפֿיע, רעדט מיט איר אויף ענגליש, און די ייִדישע ווערטער, וואָס ער מישט אַרײַן, פֿלעגט זי קינדווײַז מיינען, אַז זיי זײַנען אויך ענגליש. רענערס טאַטע, ווידער, איז געקומען פֿון אונגערן מיטן באַרימטן קאַסטנער־טראַנספּאָרט. אין 1944 האָבן די נאַציס פֿאַרקויפֿט 1,684 ייִדן (אַרײַנגערעכנט דעם סאַטמערער רבי) פֿאַרן פּרײַז פֿון 1,000$ אַ ייִד, און אַ ספּעציעלע באַן האָט געבראַכט די געראַטעוועטע אין דער שווייץ. רענערס מאַמע איז געקומען פֿון רומעניע, האָט מען אין דער היים גערעדט אַ סך רומעניש, פֿראַנצויזיש, און עפּעס אַ מין דײַטש, וואָס איז אין דער אמתן געווען ייִדיש אויסגעמישט מיט שווייצער־דײַטש און סתּם אויסגעטראַכטע ווערטער. ניט מאַן און ניט רענער, מיט זייער קינסטלערישער נאַטור, פּאַסן זיך אַרײַן אין דער קאָנפֿאָרמיסטישער שווייצער געזעלשאַפֿט, איז גאַנץ פֿאַרשטענדלעך, אַז זיי זײַנען אָנגעקומען קיין ניו־יאָרק — די שטאָט פֿאַר אַלע "ניט־אַרײַנפּאַסנדיקע".
עליאַנאַ רענער פֿלעגט אַרומפֿאָרן אַרום אייראָפּע מיט דער "פּאָנקראַק"־גרופּע "דרײַ שוועסטער" און זי איז אַהער געקומען מיטן ציל צו מאַכן אַ קונסטפֿילם וועגן "ספּאָרטפֿרײַנד" (cheerleaders). זי האָט אויך באַקומען אַ סובסידיע פֿאַר אַ גרעסערן פֿילמפּראָיעקט וועגן דעם ייִדישן פֿרויען־האַנדל סוף 19טן און אָנהייב 20סטן יאָרהונדערט, דער עיקר די "צבֿי מגדל"־אָרגאַניזאַציע, וואָס איז געווען באַזירט אין אַרגענטינע. הונדערטער אַלפֿאָנסן האָבן געפֿירט אַ געשעפֿט מיט טויזנטער באָרדעלן איבער דער וועלט, און מיט טויזנטער־טויזנטער זונות — דאָס רובֿ אָפּגענאַרטע ייִדישע מיידלעך פֿון די פּוילישע שטעטלעך. זי פּלאַנירט צו פֿאָרן צו די אַלע טרויעריק־באַרימטע ערטער, פֿילמירן די אַמאָליקע באָרדעלן, און אינטערוויויִרן היסטאָריקער און עדות פֿון יענער צײַט.
ווי אַ טעאַטער־מענטש, האָט עוואַ מאַן, ווען זי האָט אָנגעהויבן לערנען זיך ייִדיש, זיך קודם גענומען צו די באַרימטע ייִדישע פּיעסעס. עס האָט זי פֿאַרוווּנדערט, פֿאַר וואָס אַזעלכע געראָטענע פּיעסעס ווערן אַזוי זעלטן (אָדער קיין מאָל ניט) אויפֿגעפֿירט אויף דער אייראָפּעיִשער בינע. איצט טראָגט זי זיך אַרום מיטן געדאַנק צו שטעלן "גאָט, מענטש און טײַוול" פֿון יעקבֿ גאָרדין, וואָס זי האַלט פֿאַר פּערפֿעקט צוגעפּאַסט פֿאַרן שווייצער עולם. ערשטנס, איז ייִדיש פֿאַר זיי סײַ ווי ניט אַזוי פֿרעמד (נאָך דערצו: גאָרדינס שפּראַך איז שטאַרק דײַטשמעריש); און צווייטנס, איז די טעמאַטיק — אַ נוסח פֿון דער דײַטשער פֿאַוסט־לעגענדע — שוין אַלעמען באַקאַנט. כאָטש זי בלײַבט נאָר איין חודש אין ניו־יאָרק, פּלאַנירט זי צו רעזשיסירן אַ פֿאָרלייענונג פֿון דער דאָזיקער פּיעסע מיט די היגע ייִדישע אַקטיאָרן. דער עיקר, אָבער, איז זי פֿאַרנומען בײַ דער "פֿאָלקסבינע", וווּ זי לייענט די אַלטע פּיעסעס און זעט די ווידעאָ־רעקאָרדירונגען פֿון אַמאָליקע פֿאָרשטעלונגען.
ניט מאַן און ניט רענער האַלטן נישט פֿון דער טעאָריע, אַז שווייצער־דײַטש און ייִדיש זײַנען בטבֿע אַנאַרכיסטישע שפּראַכן. אמת, אין דער גראַמאַטיק הערשט אַ גרויסע אַנאַרכיע, און ביידע זײַנען דווקא קליינע לשונות, וואָס פֿירן אַ קאַמף מיט די גרויסע פֿאַר זייער עקזיסטענץ. אָבער דער גײַסט פֿון ייִדיש און פֿון שווייצער־דײַטש איז ניט דער זעלבער. מען רעדט הײַנט ייִדיש, כּדי צו זײַן אַנדערש פֿון דער אַרומיקער געזעלשאַפֿט, אָבער שווייצער־דײַטש רעדט מען, כּדי זיך צוצופּאַסן צו דער סבֿיבֿה, צו די שכנים. די שווייצער קולטור קאָן, דער עיקר, כאַראַקטעריזירט ווערן מיט דעם קאַלוואַניסטישן פּראָטעסטאַנטיזם, וואָס לייגט דעם טראָפּ אויף אַרבעט און אײַנגעהאַלטנקייט, און די אַלטע פּויערישע דעמאָקראַטיע, וואָס פֿאָדערט גלײַכקייט און קאָנפֿאָרמיזם. שווייצער־דײַטש איז אַ פֿאָלקסשפּראַך און איז ניט צוגעפּאַסט פֿאַר אינטעלעקטועלע שמועסן וועגן אַנאַרכיזם און מאַרקסיזם. די שווייצער האָבן אַ גרויסן, אפֿשר אַן איבערגעטריבענעם, דרך־ארץ פֿאַר באַזונדערע גרופּעס, אָבער ניט פֿאַר יחידים, וואָס דאָס איז פּונקט פֿאַרקערט ווי אין אַמעריקע. אָבער אפֿשר וואָלט ניט געשאַדט, ווען אונדזער ייִדיש־וועלט זאָל ווערן אַ ביסל ווייניקער אַנאַרכיסטיש און אַ ביסל מער שווייצעריש? ווען מיר זאָלן מער אַרבעטן צוזאַמען, און ניט יעדער זאָל מאַכן שבת פֿאַר זיך?