אין קאַנאַדע טוט זיך אויף טיש און אויף בענק, וואָס שייך דער ייִדישער קולטור דעם זומער. די וואָך הייבט זיך אָן דער אימפּאָזאַנטער "אַשכּנז"־־פֿעסטיוואַל אין טאָראָנטאָ. אין דער שטאָט מאָנטרעאָל האָט יענע וואָך זיך פֿאַרענדיקט אַן אַרומנעמיקער ייִדישער מוזיק־פֿעסטיוואַל; און דער 17טער "קלעזקאַנאַדע"־פֿעסטיוואַל איז אָנגעגאַנגען פֿונעם 20סטן ביזן 26סטן אויגוסט 2012, ווי אַלע יאָר, אין די לאָרענשענער בערג אויף צפֿון פֿון מאָנטרעאָל. הײַנטיקס יאָר האָט אַפֿילו דער וועטער צוגעשפּילט און מען האָט געקענט גיין שווימען כּמעט יעדן טאָג אין דער וווּנדערלעכער שיינער אָזערע פֿון דער "בני־ברית־זומער־קאָלאָניע".
בײַם "קלעזקאַנאַדע" האָט מען דאָס יאָר געשטעלט דעם טראָפּ אויף פֿאַרשיידענע טעמעס. איינע פֿון זיי האָט זיך אָפּגעגעבן מיט דער ייִדישער קולטור אין דרום־אַמעריקע. מען האָט פֿאַרבעטן אין "קלעזקאַנאַדע" צום ערשטן מאָל די זינגערין יאַסינטאַ (שוין 35 יאָר אין פּאַריז, אָבער אַן אַרגענטינער געבוירענע), די כּלי־זמרים "לערנער און מאָגילעווסקי", און דעם אַרגענטינער לעקטאָר און לערער אַבֿרהם ליכטענבוים. מע האָט אויך אײַנגעפֿירט, צום ערשטן מאָל, אַן אינטענסיוון פּאָעזיע־וואַרשטאַט, אָנגעפֿירט פֿון די ענגליש־שפּראַכיקע פּאָעטן דזשייק מאַרמאַר און עדינה קאַראַסיק. אַ דריטע טעמע האָט מען געווידמעט "קאַרנאַוואַל"; און סײַ אינעם קונסט־וואַרשטאַט אָנגעפֿירט פֿון נחמה סאָקאָלאָוו, סײַ אין טעאַטער־וואַרשטאַט, מיט דער רעזשיסאָרין שיינדל ראָמיין, סײַ אינעם טאַנץ־וואַרשטאַט מיט די לערערס סטיוו ווײַנטרויב און לילי פּערלמאַן — האָט מען זיך געגרייט צו אַ "קאַרנאַוואַל־באַל" מיט צענדליקער מוזיקער, טענצער און אַקטיאָרן. אַ פֿערטע טעמע בײַם "קלעזקאַנאַדע" האָט באַטאָנט דאָס ייִדישע קולטור־לעבן אין מאָנטרעאָל.
אויף ייִדיש האָט מען געהאַט הנאה פֿון די לעקציעס פֿון אַבֿרהם ליכטענבוים און יודזשין אָרענשטיין. פּראָפֿ׳ אָרענשטיין פֿון "מאַקגיל־אוניווערסיטעט" אין מאָנטרעאָל, קומט יאָר־אײַן יאָר־אויס, אויף "קלעזקאַנאַדע" און האָט גערעדט וועגן הענריעטע סאָלד, דער געשיכטע פֿון די אַרגענטינער ייִדן, און געהאַלטן די "שׂרה ראָזענפֿעלד אָנדענק־לעקציע" אויף דער טעמע: "פֿון יענער זײַט ליד: רחל קאָרן צו איר 30סטן יאָרצײַט". די גאַליציאַנער פּאָעטעסע רחל קאָרן איז געקומען קיין מאָנטרעאָל אין 1948. זײַן אַנאַליז פֿון איר לעבן און שאַפֿן איז געווען אַ חידוש פֿאַרן גאַנצן עולם, און וועט זיכער צוציִען נײַע לייענער צו איר פּאָעזיע און דערציילונגען. אַגבֿ איז די קולטור־טוערין שׂרה ראָזענפֿעלד געווען אַ זײַל פֿון דער ייִדישער קולטור אין מאָנטרעאָל און געהאָלפֿן גרינדן "קלעזקאַנאַדע".
אַבֿרהם ליכטענבוים, דער דירעקטאָר פֿון דער ייִוואָ־פֿונדאַציע אין בוענאָס־אײַרעס, האָט גערעדט אויף ייִדיש וועגן דער ייִדישער ליטעראַטור אין דרום־אַמעריקע, וועגן דעם גולם אין ייִדישן פֿאָלקלאָר און וועגן ייִדישע מאכלים. די ליטעראַטור אין דרום־אַמעריקע, בפֿרט אין אַרגענטינע, בראַזיל, אורוגווײַ און טשילע, איז ווייניק באַקאַנט, אָבער נעמט אַרײַן אינטערעסאַנטע טעמעס, ווי דאָס לעבן אין די קאָלאָניעס, קאַרנאַוואַל און דאָס שפּעטע נאַכטלעבן אין די גרויסע שטעט, וואָס איז געווען אַ נאָווענע פֿאַר די ייִדישע אימיגראַנטן פֿון די שטעטלעך.
קאָליע באָראָדולין, דער בילדונג־דירעקטאָר פֿון "אַרבעטער־רינג" אין ניו־יאָרק, האָט צוגעגרייט אַ פֿײַנע ייִדיש־פּראָגראַם יעדן טאָג. די טעגלעכע "באַגעגענישן מיט דער ייִדישער פּאָעזיע" האָבן באַקענט דעם עולם מיט די נײַסטע נאָוואַטאָרישע מוזיקאַלישע פּראָיעקטן אויף ייִדיש. דער זינגער און באַסיסט בנימין פֿאָקס־ראָזען האָט פֿאָרגעשטעלט זײַן "הייסע טרער לידער־ציקל": נײַע מעלאָדיעס צו די לידער פֿון מרדכי געבירטיג. פֿאָקס־ראָזען האָט לעצטנס רעקאָרדירט די לידער און מיר האָפֿן זיי באַלד צו הערן אויף אַ קאָמפּאַקטל. אין דער "באַגעגענישן"־פּראָגראַם האָט די פֿידלערין, זינגערין און לערערין דבֿורה שטראַוס פֿאָרגעשטעלט איר "קאַדיאַ־פּראָיעקט: שטימען פֿונעם ייִדישן פֿידל", אין וועלכן די פּאָעזיע פֿון קאַדיאַ מאָלאָדאָווסקי ווערט אויסגעטײַטש מיטן קלאַנג פֿונעם ייִדישן פֿידל. אַן אַנדער טאָג האָבן מיישקע אַלפּערט און דן קאַהן געזונגען די ייִדישע לידער פֿון די אַנאַרכיסטן; דער עיקר, פֿונעם פּאָעט דוד איידלשטאַט. דן קאַהן האָט אויף אַ ראַפֿינירטן אופֿן געפֿונען אַ וועג צו זינגען ייִדישע לידער מיט אַן ענגלישער איבערזעצונג, און נישט שטערן דעם אָריגינעלן ייִדישן טעקסט. בײַ דער לעצטער באַגעגעניש האָט קאָליע באָראָדולין געוויזן זײַן מעדעאַ־פּרעזענטאַציע פֿון אַבֿרהם סוצקעווער און זײַן שאַפֿונג.
וואָס שייך דער טעמע "ייִדיש־מאָנטרעאָל" האָט די מחברטע שאַנטאַל רינגעט גערעדט וועגן איר נײַ בוך "מאָנטרעאָל ייִדיש", און דער איבערזעצער פּיער אַנסיל האָט דערציילט וועגן זײַן פֿאָרשונג און געלייענט זײַנע איבערזעצונגען פֿונעם מאָנטרעאָלער פּאָעט י. י. סיגאַל. סיגאַלס טאָכטער, סילוויאַ לוסטגאַרטען, אַ לאַנג־יאָריקע ייִדיש־אַקטיוויסטקע אין טאָראָנטאָ, איז אויך געווען דערבײַ. די קוראַטאָרין עוועלין טאַובען האָט אָרגאַניזירט אַ סימפּאָזיום אויף דער טעמע "ייִדיש־מאָנטרעאָל", און צווישן די אָנטיילנעמער איז געווען איר מאַמע, שׂרה פֿערדמאַן־טאַובען, וועלכע האָט ערשט אַרויסגעלאָזט אַ בוך Traces of the Past וועגן די אַלטע סינאַגאָגעס פֿון מאָנטרעאָל.
יעדן אָוונט איז פֿאָרגעקומען אַ קאָנצערט פֿאַר אַלע אָנטיילנעמער פֿון "קלעזקאַנאַדע", אַן ערך 400 מענטשן. פֿון רוסלאַנד האָט מען פֿאַרבעטן די "אָפּאַ"־קאַפּעליע, אַ פּאָנק־כּלי־זמר־קאַפּעליע, און ווען זיי האָבן געשפּילט האָט דאָס יונגוואַרג ווילד געשפּרונגען און זיך צעטאַנצט. בעת אַן אַנדער אָוונט האָבן די אַרגענטינער אונדז מהנה געווען: יאַסינטאַ האָט געזונגען די לידער פֿון חבֿל קאַץ און אַנדערע ייִדישע לידער פֿון איר היימלאַנד. סעסאַר לערנער און מאַרסעלאָ מאָגילעווסקי, באַקאַנט ווי "קלעזמער אין בוענאָס־אײַרעס" האָבן פֿאַרכּישופֿט דעם עולם מיט זייער טאַלאַנט אויף פֿאַרשיידענע איסטרומענטן, אויף וועלכע זיי האָבן געשפּילט עטלעכע זשאַנערן פֿון מוזיק — קלעזמער, טאַנגאָ און דזשעז. די "קלעזמאַטיקס" פֿון ניו־יאָרק האָבן געגעבן אַ קאָנצערט בײַ אַן אַנדער אָוונט און דער "קאַרנאַוואַל" איז פֿאָרגעקומען דאָנערשטיק דעם 23סטן אויגוסט.
אין די טאַנץ־קלאַסן האָט מען זיך צוגעגרייט פֿאַרן "קלעזמער־קאַרנאַוואַל", און זיך אויסגעלערנט אָריגינעלע טענץ געשאַפֿן פֿון סטיוו ווײַנטרויב, וואָס האָבן קאָמבינירט די טראַדיציעס פֿון די ייִדן אין מיזרח־אייראָפּע און פֿון די פֿעלקער אין צענטראַל־ און דרום־אַמעריקע. די ייִדישע שער, למשל, האָט מען געטאַנצט אין אַ "טשאַ־טשאַ"־ריטעם. אויף דער בינע האָט יאַסינטאַ געזונגען ייִדישע לידער אין די ריטמען פֿון דרום־אַמעריקאַנער מוזיק.
אין מיטן זאַל איז אויפֿגעטראָטן שיינדל ראָמיין מיט איר טרופּע אין אַ ספּעקטאַקל, געבויט אויף פּרצעס דערציילונג "אַ גילגול פֿון אַ ניגון", אָבער אין דער באַאַרבעטונג האָט דער ניגון געוואַנדערט צוזאַמען מיט אַן אַקראָבאַטקע פֿון אַרגענטינע, קיין מעקסיקע און דערנאָך קיין מאָנטרעאָל. אין דער סצענע אין מעקסיקע, האָט איין כאַראַקטער געשפּילט די ראָלע פֿון דער פּעדאַגאָגין וועלאַ זאַבלודאָווסקי, איר צו לענגערע יאָר, און אינעם קאַפּיטל וועגן מאָנטרעאָל האָט די אַקראָבאַטקע זיך באַטייליקט אין די סטודענטן־פּראָטעסטן וואָס זענען דאָרטן פֿאָרגעקומען הײַנטיקס יאָר.
ערבֿ שבת אין "קלעזקאַנאַדע" מאַרשירט צוזאַמען דער גאַנצער "קלעזקאַנאַדע" אויף צוריק, שפּילנדיק אַ ניגון וואָס מע האָט זיך אויסגעלערנט פֿונעם אַקטיאָר און זינער אַריה לייש, הײַנט אין בני־ברק. אין זײַן רומענישן שטעטל סטאַנישעסט, האָט די ייִדישע קהילה באַגריסט דעם שבת מיט דער דאָזיקער טראַדיציע בעת די זון האָט זיך געזעצט אויפֿן וואַסער בײַם שטעטל.
ווי איר זעט, איז פּשוט צופֿיל פֿאָרגעקומען אין "קלעזקאַנאַדע" אַלץ צו באַשרײַבן. די אונטערנעמונג איז אַ וויכטיקע פֿאַר דער ייִדישער קולטור און מע באַקענט זיך דאָרטן מיט נײַע פּראָיעקטן און שאַפֿערישע, טאַלאַנטירטע מענטשן; דער עיקר, יונגע־לײַט, וועלכע זענען צוגעצויגן געוואָרן צו ייִדיש. לאָמיר זיך באַקענען מיט איינער פֿון ענגלאַנד, פֿון קאַליפֿאָרניע, און מיט דער זינגערין יאַסינטאַ.

---

רחל וועסטאָן איז אַ יונגע זינגערין פֿון סטאַמפֿאָרד־הילס, לאָנדאָן. אַמאָל האָט איר משפּחה געהייסן ווײַנבערג, אָבער דער זיידע האָט דעם נאָמען געביטן אין די 1950ער יאָרן. ייִדישע מוזיק און שפּראַך קען זי נישט פֿון די יונגע יאָרן. זי האָט אַ ביסל געזונגען און זינגט נאָך הײַנט ישׂראלדיקע לידער און סינאַגאָע־מוזיק. זי האָט אָנגעהויבן צו שפּילן פּיאַנע ווי אַ קינד, און נאָך דער בת־מיצווה אָנגעהויבן צו זינגען. אין דער צײַט האָט זי באַקומען ווי אַ מתּנה אַ ייִדיש געזאַנג־בוך, וואָס זי האָט פֿאַרגעסן אין דעם, ביז זי האָט אָנגעהויבן צו פֿאַרדינען ווי אַ זינגערין אין ברײַטאָן, ענגלאַנד, און געוואָלט פֿאַרגרעסערן איר רעפּערטואַר, וואָס איז באַשטאַנען פֿון אירלענדישע לידער. איז זי אויפֿגעטראָטן מיט סײַ ייִדישע, סײַ אירלענדישע לידער פֿאַר אַן עולם אין קלובן און נאַכטלאָקאַלן.
אין 2009 האָט זי באַשלאָסן ווײַטער צו פֿאָרשן ייִדישע מוזיק און געקומען צום "ייִדישן מוזיק־אינסטיטוט" אין לאָנדאָן. אין דער זומערדיקער "אָט אַזוי"־שפּראַך־פּראָגראַם האָט זי זיך געלערנט די שפּראַך עטלעכע יאָר, ווי אויך ייִדישע לידער אין דער לאָנדאָנדער "קלעזפֿעסט". זי דערציילט, אַז "מײַן פֿאַרבינדונג מיט ייִדיש איז, דער עיקר, דורך די לידער. איך שטודיר ווײַטער ייִדיש מיט די לערערינס לילי כּהן און חיהלע ביר, אָבער איך דאַרף זיך נאָך לערנען." אַ מאַגיסטער־דיפּלאָם אין ייִדישער מוזיק האָט זי באַקומען און אויף איר שלוס־קאָנצערט אין 2010 האָט זי געזונגען אַ פֿאַרשיידנאַרטיקע פּראָגראַם: רב לוי יצחק באַרדיטשעווערס "אַ דודעלע", יעפֿים טשאָרניס "דאָס ביסעלע שפּײַז" און מאָריס ראָזענפֿעלדס "מײַן רוע פּלאַץ".
וועסטאָן פֿאָרמאָגט אַ שטאַרק, קלאַסיש־טרענירט קול און זינגט און לערנט געזאַנג אין סינאַגאָגעס, און אויף קלעזמער־וואַרשטאַטן. בײַם "קלעזנאָרד", למשל, אַ קלעזמער־פֿעסטיוואַל אויף צפֿון פֿון לאָנדאָן, האָט זי דאָס יאָר געלערנט ייִדישע לידער. זי איז אַקטיוו אין דער ייִדישער מוזיק־סבֿיבֿה אין לאָנדאָן און האָפֿט צוצוציִען ייִנגערע מענטשן צו דער ייִדישער קולטור, וואָס, אין לאָנדאָן, באַשטייט פֿון עלטערע מענשטן.
סאַשאַ הערשפֿעלד איז אַ ייִדישיסט, וועלכער פֿירט אָן מיט אַ וועבזײַט און וווינט אין פּאַלאָ־אַלטאָ, קאַליפֿאָרניע. ער, ווי אויך זײַנע טאַטע־מאַמע, זענען געבוירן געוואָרן אין אָדעס. קיין ייִדיש־לעבן האָט ער נישט געהאַט אין אָדעס — אָבער "די גויים האָבן אונדז דערמאָנט יעדן טאָג, אַז מיר זענען ייִדן", זאָגט ער.
אין אָדעס, אין די 1970ער יאָרן, האָבן געלעבט 200,000 ייִדן, אָבער הײַנט בלויז 10,000. ווען ער איז אויפֿגעוואַקסן, האָט מען געקענט דאַוונען בלויז אין איין שיל, וואָס איז געווען אָפֿן נאָר יום־כּיפּור. צו 19 יאָר האָט ער פֿאַרלאָזט אָדעס און געפֿאָרן קיין אויסטראַליע, און דערנאָך קיין ניו־יאָרק.
הערשפֿעלד רעדט אַ פֿליסיקן ייִדיש, און ס׳איז שווער צו גלייבן, אַז ער האָט אָנגעהויבן זיך צו לערנען די שפּראַך פֿון לערנביכער ערשט מיט אַ פּאָר יאָר צוריק. וואָס האָט אים מאָטאָווירט? נאָך דעם ווי ער איז צוריקגעפֿאָרן קיין אָדעס אויף אַ וויזיט, האָט ער צו זיך אַ טראַכט געטאָן, פֿאַר וואָס בענקט ער נאָך אָדעס? מיט וואָס איז די שטאָט אַנדערש פֿון אַנדערע רוסישע שטעט? און ער איז געקומען צום אויספֿיר, אַז צוליב דער ייִדישער באַפֿעלקערונג און דער השפּעה פֿון דער ייִדישער שפּראַך אויף אָדעסער רוסיש מיט די אוניקאַלע ווערטער און ווערטלעך. אַזוי האָט זיך אַנטוויקלט דער אָדעסער קאָלאָריט.
אין 2000 איז ער געקומען קיין אַמעריקע. אינעם פּאַלאָ־אַלטאָ קהילה־צענטער האָבן 5 ייִדן זיך געטראָפֿן רעגולער און געלייענט שלום־עליכם. איינער פֿון זיי, וואָווע שוואַרץ, אַ ייִד פֿון קאָוולע, האָט מיט אים געלערנט די שפּראַך. דאָס יאָר האָט ער איבערגענומען די לייצעס בײַם סטאַנפֿאָרדער לייענקרײַז, וואָס יצחק בלימאַן האָט פֿריִער אָנגעפֿירט. ער האָט זיך שוין באַטייליקט אין פֿריִערדיקע יאָרן אין "קלעזקעמפּ", אין "ייִדיש־וואָך" און איצט, צום ערשטן מאָל, אין "קלעזקאַנאַדע".
יאַסינטאַאיז אַ באַקאַנטע זינגערין אין פּאַריז, אָבער אין צפֿון־אַמעריקע האָט מען קיין מאָל נישט געהאַט קיין געלעגנהייט זי צו הערן. זי איז געבוירן געוואָרן מיטן נאָמען זיסל, אין אַ געגנט לעבן בוענאָס־אײַרעס, וווּ ייִדן פֿון לאָדזש און רומעניע האָבן זיך באַזעצט און געאַרבעט אין דער טעקסטיל־אינדוסריע. איר טאַטע איז געקומען פֿון לאָדזש אין 1950 און, ווי זי דערציילט, "האָט ער דערזען די שיינע זון און זיך באַקענט מיט איר מאַמען און געבליבן". זי האָט זיך געלערנט אין דער פּראָגרעסיווער "פּרץ־שול" אין דער פֿרי, און אין דער מלוכה־שול בײַ טאָג. פֿון איר טאַטן האָט זי געירשנט די ייִדישע שפּראַך און ליבשאַפֿט צו ייִדישע לידער.
איין מאָל אַ יאָר פֿאָרט זי צו גאַסט צו אירע טאַטע־מאַמע, אָבער איצט רופֿט זי דעם טאַטן אויף דער עלטער "מײַן קינד" און ער רופֿט זי "מאַמעלע". איר זיידע, דערציילט מען, האָט פֿאָרויסגעזען, אַז זײַן אייניקל זיסל וועט אַרומפֿאָרן איבער אייראָפּע און זינגען ייִדישע לידער — און ער איז געווען גערעכט. איר פּאַריזער גרופּע "די יאַסינטאַ זינגערס" באַשטייט פֿון 134 זינגער און זיי באַציִען זיך איינער צום אַנדערן ווי משפּחה־מיטגלידער. זי זאָגט, אַז "איך האָב אין דער גרופּע אַ צווייטע משפּחה. ווען איינער איז קראַנק, קומט מען העלפֿן; ווען איינער פּראַוועט אַ שׂימחה קומט מען פֿאַרברענגען. איך האָב נישט קיין קינדער, אָבער די מענטשן אין כאָר, זיי זענען מײַנע קינדער. ווען איך בין געקומען קיין אייראָפּע, אַ שטח וואָס האָט אַזוי פֿיל געליטן בעת דער מלחמה, האָב איך מיט זיך געבראַכט מײַן רײַכע ייִדישע דערציִונג, אָן קיין קאָמפּלעקסן וואָס שייך ייִדיש לעבן, און דעריבער האָב איך מיט די כאָר־מיטגלידער אַ ספּעציעלע נאָענטע באַציִונג". די פֿאָרשטעלונגען פֿון יאַסינטאַ זענען געווען דער הויכפּונקט פֿון "קלעזקאַנאַדע" פֿאַר אַ סך מענטשן און מיר האָפֿן, אַז זי וועט בלײַבן געזונט און צוריקקומען קיין צפֿון־אַמעריקע!