(המשך פֿון פֿריִערדיקן נומער)

אין די הויכע פֿענצטער

גרוזענבערג האָט געהאַט אַ טבֿע, אַ כאַראַקטער אַזאַ: עס פֿלעגט זיצן אַ סך מענטשן און וואַרטן, פֿלעגט ער, פֿאַרשטייט זיך, דעם ערשטן מיך אַרײַננעמען [אין ביוראָ]. און ער פֿלעגט ניט נאָר אונטערשרײַבן, [ער] פֿלעגט פֿרעגן, וואָס איך מאַך און וועגן מײַנע חבֿרים, אַזוי דורכשמועסן. און אים פֿלעגט ניט אַרן, אַז די אַנדערע זיצן און וואַרטן. איך בין געוואָרן אַ גאַנצער שמעלקע מיט גרוזענבערג.
מיר איז אויסגעקומען אַ פּאָר מאָל צו גיין בײַ איינעם, וואָס האָט געשפּילט גאָר אַ גרויסע ראָלע אין דער קאַדעטישער פּאַרטיי: ווינאַווער, אַ באַרימטער אַדוואָקאַט, וואָס האָט ניט אָנגענומען בכלל קיין קליענטן חוץ אַדוואָקאַטן. אַדוואָקאַטן, וואָס האָבן געהאַט פֿאַרפּלאָנטערטע משפּטים, דער עיקר מיט ירושה, פֿלעגן קומען צו אים נאָך געוויסע עצות און אָנווײַזונגען. זייער זעלטן האָט ער געהאַט סתּם אַ קליענט. אַ פּאָר מאָל [בין איך געווען] אויך בײַ סליאָזבערג, געדאַרפֿט אים קומען אינפֿאָרמירן וווּ איך האַלט; מע האָט געדאַרפֿט אין גאַנצן אָנקלײַבן 25,000 רובל [פֿאַרן פֿאָנד].
האָט זיך באַקומען אַזאַ סיטואַציע: פֿריִער פֿון אַלץ בין איך אַרײַן אין דער גרופּע פֿון די פֿירער און רעדאַקטאָרן פֿון דער געזעלשאַפֿט צו פֿאַרשפּרייטן בילדונג. שפּעטער בין איך געווען בײַ גרוזענבערג, בראַמסאָן, ספּעציעל ווינאַווער, סליאָזבערג — זיי האָבן מיך געקאָנט, איך האָב זיי געקאָנט. און ס׳איז בכלל געווען דעמאָלט אַזאַ מין באַציִונג, וואָס איז דאָ אומעטום אין געוויסע סיטואַציעס זייער אָפֿט: מע דאַרף זיך ווענדן צו דער יוגנט. ס’איז דאָך געווען אַזאַ אומרויִקע צײַט צוליב דער מלחמה. און דאָס האָט אַ היפּש ביסל אויסגעברייטערט מײַנע פֿאָרשטעלונגען וועגן דעם, וואָס דאָס איז אַ פֿירער, און וואָס טוען פֿירער. איך האָב גענומען זען ווי נאַיִוו איך בין געווען [צו חלומען, אַז] איך וועל ווערן אַ פֿירער [אַזוי ווי] גרוזענבערג. הייסט עס, דער וועג צו זײַן אַ פֿירער איז גאָר אַן אַנדערער, מען דאַרף זײַן עפּעס אָדער פֿון אַ גרויסער פּאַרטיי, אָדער פֿון אַ ספּעציעלער געזעלשאַפֿט. מע דאַרף קענען אַ סך, וויסן אַ סך. איך האָב זייערע קענטענישן און זייער וויסן היפּש ביסל פֿאַרגוזמאט אין מײַנע אייגענע פֿאָרשטעלונגען.

דעבאַטעס

כּמעט גלײַכצײַטיק, אָנהייב 1916, אפֿשר נאָך אַפֿילו פֿריִער ווי איך האָב אָנגעהויבן אַרבעטן ווי דער געהילף־סעקרעטאַר פֿון דעם קאָמיטעט צו קלײַבן געלט פֿאַר סליאָזבערגן, האָב איך געקראָגן נאָך אַן אָריגינעלע שטעלע. עס איז געווען אין דער שטאָט פּעטראָגראַד אַ גרופּע פֿון אַן ערך הונדערט אינטעלעקטואַלן, די גרעסטע מערהייט פֿון זיי אַדוואָקאַטן, אָבער אויך מעדיצינערס, אַ פּאָר באַוווּסטע אינזשענירן, און ס׳איז געווען שרײַבערס, די וואָס האָבן געשריבן אין די פֿאַרשיידענע רוסישע זשורנאַלן. דאָס איז געווען אַ מין געזעלשאַפֿט אויף צו פֿירן דעבאַטעס, און זיך אַליין אויפֿצוקלערן די גרונטפּראָבלעמען, די ייִדישע, פֿון יענער צײַט. עס זײַנען געווען מענטשן וואָס האָבן צו קיין פּאַרטיי ניט געהערט, אָדער [צו] אַזאַ פּאַרטיי ווי שפּעטער ס׳איז געוואָרן די פֿאָלקספּאַרטיי, ניט אַזאַ פּאַרטיי ווי ציוניסטן אָדער בונדיסטן. און זיי פֿלעגן זיך צונויפֿקומען איין מאָל אַ חודש אין אַן אָוונט ערגעץ וווּ בײַ איינעם פֿון זייערע רײַכע מיטגלידער וואָס האָט געהאַט זייער אַ גרויסן זאַל, און מע פֿלעגט זיצן און שמועסן. אפֿשר איז דאָס געווען [ווי] אַ משפּחה־יום־טובֿ, אָדער סתּם אַ יום־טובֿ, און מע פֿלעגט אַלע מאָל טרינקען ווײַן, אָדער טיי, קאַווע, מ’האָט געגעסן קוכן, און מע האָט געשמועסט.
האָט מען דאָך געדאַרפֿט אָנווײַזן די מענטשן ווען זיי זאָלן קומען; מע האָט ניט געמאַכט אַלע מאָל די זעלביקע דאַטע, ניט געמאַכט אַלע מאָל אין דעם זעלביקן הויז. ס׳איז געווען די צאַרישע רעגירונג אין די יאָרן פֿון דער מלחמה און מע האָט ניט געקענט אַזעלכע זאַכן מאַכן, דינגען אַ לאָקאַל און מאַכן דאָרטן אַן אונטערנעמונג, בשעת די גאַנצע גרופּע איז נישט געווען לעגאַליזירט. האָט מען דאָך געדאַרפֿט די מענטשן לאָזן וויסן ווען זיי זאָלן קומען אַ צוויי־דרײַ טעג פֿאַר דעם ווען ס׳איז אָנגעקומען. און אַ מאָל האָט געקענט זײַן, אַז מע האָט שוין אַפֿילו באַשטימט די דאַטע און דאָס אָרט און שפּעטער האָט מען זיך אַרומגעזען, ס׳איז אפֿשר ניט גוט; ס׳איז געווען אַ חשד, צי אַ מורא, אַ שרעק, האָט מען געדאַרפֿט לאָזן וויסן: קומט ניט הײַנט. האָב איך געקראָגן אַ רשימה מענטשן: דער נאָמען פֿון מענטשן [און] זײַן טעלעפֿאָן. און איך האָב די טעלעפֿאָנען געדאַרפֿט אויסלערנען אויף אויסנווייניק, צערײַסן די רשימה. איך האָב עס געטאָן און איך האָב מסתּמא ניט פֿאַרגעסן קיינעם איבערצוגעבן, אַז מע זאָל קומען.
איך בין געווען אויף אַזעלכע פֿאַרזאַמלונגען נישט מער ווי 7 אָדער 8 מאָל. זומער איז די פֿאַרזאַמלונג נישט געווען, און ס’איז דאָך געווען נאָך דעם די פֿעברואַר־רעוואָלוציע, ווי נאָר ס׳איז געוואָרן אויס די גאַנצע זאַך. אָבער 7—8 [מאָל] אין פֿאַרשיידענע היימען, דער עיקר אין רײַכע היימען, בין איך געווען אויף אַזעלכע פֿאַרזאַמלונגען, וואָס מע האָט געפֿירט גאַנץ שפּעט. ס’איז געווען דער רוסישער גבֿירישער אופֿן, אַזוי צו זאָגן, וווּ אַ פֿאַרזאַמלונג פֿלעגט זיך אָנהייבן ניט פֿריִער ווי 9:30 אָדער אפֿשר 10:00, און עס פֿלעגט זיך ענדיקן 1:00—1:30, אַפֿילו 2:00. קיין גאָר אַלטע לײַט זײַנען נישט געווען דעמאָלט. דעמאָלט בכלל, אַז מען איז געווען 50 יאָר, האָט מען זיך געהאַלטן פֿאַר אַן אַלטן מאַן. דובנאָוו איז אין יאָר 1917 געווען 57 יאָר אַלט, אָבער די אַלע אַנדערע, וואָס איך האָב פֿריִער דערמאָנט, האָבן אים ניט גערופֿן מיטן דעם נאָמען און פֿאַמיליע “סעמיאָן מאַרקאָוויטש דובנאָוו". מע האָט אים גערופֿן: “דער אַלטער", ווײַל אין דער גרופּע איז ער געווען דער עלטסטער.
און מע האָט געפֿירט דעבאַטעס. אַ מאָל איז געווען אַ דעבאַטע וועגן ייִדיש. ס׳איז געווען אַ דעבאַטע וועגן דעם, צי ס׳איז גוט אָדער שלעכט פֿאַר ייִדן, עס זאָל זײַן אַ ייִדישע פֿאָן אויף די שלאַכטפֿעלדער. דעמאָלט האָבן די ציוניסטן עס גענומען שאַפֿן (ניט אַלע ציוניסטן). ס׳איז נאָך קיין רעוואָלוציע דעמאָלט ניט געווען, אָבער ס׳איז געווען אַזאַ מין פֿאָרגעפֿיל. רוסלאַנד וועט דאָך צעקלאַפּט ווערן, און מע וואָלט געוואָלט (כּמעט אַלע), אַז רוסלאַנד זאָל צעקלאַפּט ווערן; וועגן דעם איז אויך אַ מאָל געווען אַ גאַנץ היציקע דעבאַטע. אַז רוסלאַנד וועט צעקלאַפּט ווערן, וועלן זיך אָפּרײַסן די אַלע פֿאַרשיידענע טיילן: פּוילן וועט זיכער ווערן זעלבשטענדיק, אפֿשר ליטע, לאַטוויע, רומעניע (בעסאַראַביע); איז גוט אַזאַ מין צעשפּליטערונג פֿאַר ייִדן אָדער ניט גוט? די אַלע זײַנען געווען ניט קיין אַבסטראַקטע פּאָליטישע דעבאַטעס. ס׳איז דעמאָלט געווען אויך, דאַכט זיך, אַזאַ מין דעבאַטע, וואָס פֿאַר אַ מין סאָציאַליזם מע קען אײַנשטעלן אין רוסלאַנד. ס׳איז קיין רעוואָלוציע נאָך דעמאָלט נישט געווען, אָבער ס’איז געווען זייער אינטערעסאַנט.
מײַן אַרבעט האָט געדאַרפֿט זײַן כּלומרשט גאָר קורץ פֿאַרצייכענען, ניט מאַכן קיין פּראָטאָקאָל, חלילה, נאָר פֿאַרצייכענען ווער עס האָט גערעדט, ווי ניט איז געבן אַ פֿאָרמולירונג פֿון דעם, וואָס איז געווען די טעמע פֿון יענעם אָוונט. און דעריבער איז עס פֿאַר מיר אויך געווען אַ פּאָליטישע שול; אַ שול, ווי מע פֿירט אַ לײַטישע דעבאַטע, רעדנדיק אויפֿן אַמעריקאַנער לשון, ווי דער אַמעריקאַנער סענאַט האָט געפֿירט אַ דעבאַטע. ס׳איז געווען זייער אַ סך שאַרפֿזיניקע מענטשן.
איך געדענק די דעבאַטע אַרום ייִדיש, וווּ ס׳איז געווען איינער ביקערמאַן, וואָס איז געווען דעמאָלט אַ זשורנאַליסט, און ער איז געווען געוואַלדיק שאַרפֿזיניק. ער האָט אָנגעוויזן די אַלע שוואַכע פּונקטן [פֿון דער מיינונג] (און אַזאַ מיינונג [איז] דעמאָלט געווען), אַז מע קען ניט מיט ייִדיש לערנען כעמיע אָדער פֿיזיק, און מע קען ניט מיט ייִדיש רעדן וועגן געזעלשאַפֿטלעכע ענינים וואָס זײַנען טיפֿערע, מער קאָמפּליצירטע. ס׳זײַנען געווען אינטערעסאַנטע זאַכן.

דער ברודער ישׂראל שטאַרבט

דערווײַל איז אין אונדזער משפּחה פֿאָרגעקומען אַ גרויסע טראַגעדיע. דאָס איז געווען אין טיפֿן האַרבסט פֿון 1916. מײַן ברודער ישׂראל איז געוואָרן קראַנק אויף טיפֿוס. דעמאָלט האָט זיך שוין גענומען זייער שטאַרק פֿאַרשפּרייטן טיפֿוס. און פֿון טיפֿוס איז עס אַריבער אין אַ גאַלאָפּירנדיקן שווינדזוכט, ווי מע האָט עס דעמאָלט גערופֿן. ער איז געלעגן קראַנק בײַ אונדז אין שטוב. מיט טיפֿוס־קראַנקייט האָט מען ניט געטאָרט האַלטן אין שטוב, נאָר אַז ס׳איז גאָר ניט געווען וווּ צו האַלטן; אַז מע האָט געוואָלט אָנקומען אין אַ שפּיטאָל, איז עס אויך ניט געווען מעגלעך.
איך געדענק ווי איך בין געקומען טאַקע גראָד פֿון איינער פֿון די זיצונגען פֿון יענע מענטשן, וועגן וועלכע איך דערצייל איצט, און איך טרעף מײַן ברודער — ער איז געווען אין בעט די גאַנצע צײַט. ער האָט געפֿילט זיך שוין זייער שלעכט, און ער האָט מיך געבעטן: “לאָמיר שפּילן שאָך". און איך האָב אָנגעהויבן מיט אים שפּילן שאָך. עס האָט זיך אָפּגעשטעלט אין מיטן, און צום סוף פֿון יענער נאַכט איז ער געשטאָרבן. פֿאַרשטייט זיך, אַז ס’איז פֿאַר אונדז אַלעמען געווען אַ קלאַפּ; פֿאַר דער מאַמען איז געווען גאָר אַ שטאַרקערער קלאַפּ. דאָס איז געווען אין נאָוועמבער אומגעפֿער, אָדער סוף נאָוועמבער פֿון 1916. געבאָרן געוואָרן איז דער ברודער ישׂראל מײַנער אין 1899, דאָס הייסט, אַ ייִנגל פֿון 17 יאָר וואָס שטאַרבט.
פֿון די אַלע אַנדערע קינדער האָט עס אויף מיר מער פֿון אַלץ געווירקט. ס׳איז דאָ אַ בילדל וואָס איך האָב גענומען פֿון זיך, אַ באַוואַקסענער, ווײַל איך האָב ניט געוואָלט און ניט געקענט זיך גאָלן די ערשטע 30 טעג. מײַן מאַמעס געזונט איז אונטערגעריסן געוואָרן דעמאָלט מער נאָך ווי [נאָך] אַלע פֿריִערדיקע זאַכן. מע האָט גענומען מורא האָבן, ווי איך זע אויס, און פֿאַר וואָס שלאָף איך קיין מאָל ניט און לויף אַרום אאַז"וו.

פֿינלאַנד

גלײַך נאָך דעם, סוף דעצעמבער פֿון 1916, איז געקומען די וואַקאַציע, האָט מען מיך אַוועקגעשיקט אין פֿינלאַנד אויף אַ צוויי וואָכן צײַט. איך בין געווען גאָר ווײַט אין פֿינלאַנד, אין אַ קליין שטעטל וואָס הייסט טאַמערפֿאָרס, מיט אַ טרוקענעם, פֿראָסטיקן קלימאַט. זיך באַקענט דאָרט [מיט] שקאָצים, שקאָצימלעך, מיט שיקסעלעך. מיר האָבן גערעדט דעמאָלט אין פֿינלאַנד צווישן זיך דײַטש, ווײַל זיי האָבן ניט געוואָלט רעדן רוסיש ([כאָטש] זיי האָבן געקענט רוסיש). זיי האָבן געקענט גאַנץ גוט שוועדיש, דײַטש, און זיי האָבן ניט געוואָלט רעדן רוסיש און געענדיקט. איך האָב גערעדט אויף דײַטש, און עס איז געווען גראָד אין דער נאַכט פֿון ניטל. איך בין געזעסן צוזאַמען מיט אַ גרופּע חבֿרה, מיר האָבן געטרונקען, דאַכט זיך, פּשוט טיי. איז געקומען צו רייד וועגן ייִדן: זיי האָבן קיין מאָל קיין ייִדן פֿאַר די אויגן ניט געזען. אַ ייִד איז געווען בײַ זיי אַ פֿאָרשטעלונג פֿון זייער מיטאָלאָגיע. און עס האָט זיך אַרויסגעוויזן, אַז זיי האָבן עפּעס אַ פֿאָרשטעלונג וועגן ייִדן ווי וועגן שדים. און זיי האָבן גערעדט, און געווען שטיל, אַז זיי האָבן געענדיקט רעדן די פֿאַרשיידענע זאַכן, האָב איך געזאָגט: Meine Freunde, auch ich bin Jude — [מײַנע פֿרײַנד, איך בין אויך אַ ייִד]. איך האָב [זיך] נאָך אַ סך געלערנט וועגן דעם, ווי אַזוי מע קען אויסוואַקסן אַן אַנטיסעמיט, אָדער כּלומרשט אַן אַנטיסעמיט, ניט האָבנדיק געהאַט קיין שום קאָנפֿליקט מיט ייִדן.
דאָס איז געווען אַזאַ מין גוואַלדיקער קלאַפּ אויף דער משפּחה. די איינציקע זאַך, פֿאַרשטייט זיך, ווען ס’איז געווען די שיבֿעה, [האָב איך] געלערנט (איך האָב ניט באַזוכט מײַנע קורסן קיין סך נישט). דעמאָלט האָב איך דאָס ערשטע מאָל אין מײַן לעבן געלערנט איובֿ — דאָס האָט הערציקאָוויטש מיט מיר קיין מאָל ניט געלערנט. כ׳האָב געוווּסט וועגן איובֿ, אָבער געלערנט איובֿ, געלייענט איובֿ, יעדן פּסוק באַזונדער, דורכגעטראַכט וועגן דעם, אין צוזאַמענהאַנג מיט דעם.

וואַרטן אויף דער רעוואָלוציע

און איצט איז געקומען די פֿעברואַר־רעוואָלוציע. מען קען ניט זאָגן, אַז די פֿעברואַר־רעוואָלוציע איז געקומען אין גאַנצן אומגעריכט. עס איז געווען אַ מין וואַרטן, ווי מע וואַרט אויף אַ שטול: מע פֿילט, אַז עס קומט אַ שטול, מע האָט געוווּסט, אַז עס קומט אַ שטול. און ס׳איז געוואָרן אַלץ ערגער דאָס וואַרטן גראָד אין פּעטראָגראַד, ווײַל אין פּעטראָגראַד איז די פֿאַרבינדונג מיט דער רוסישער וועלט געווען ערגער און שווערער ווי, למשל, אין מאָסקווע, וואָס איז געווען אין מיטן פֿון רוסלאַנד. די אַרמיי האָט שוין געהאַט גענוג מפּלות. ([ניט] אָנגעהויבן האָט זיך מיט דעם — די רוסישע אַרמיי איז אַרײַן אין פּרײַסן, [אָבער שפּעטער] איז מען אַנטלאָפֿן. [דער דײַטשער גענעראַל] הינדענבורג איז געווען דער ערשטער, וואָס האָט געשאַפֿן די גרויסע מפּלה.)
[מען האָט געפֿילט, אַז] עפּעס וועט זײַן. האָט מען געהאַט אַ קורצע צײַט פֿאַר דעם דערשאָסן דעם ווילדן מאָנאַך, וואָס האָט געשפּילט אַ גרויסע ראָלע אין קיניגלעכן הויף: ראַזפּוטין. מען האָט גערעדט וועגן דעם, אַז די קיניגין אַליין האַלט מער מיט די דײַטשן (זי איז אַליין אַ דײַטשקע). מען האָט גערעדט וועגן דעם, אַז ס׳זײַנען פֿאַראַן גוטע רוסישע גענעראַלן, וואָס מע דערלאָזט זיי ניט, ווײַל מע האָט מורא, אַז אויב מע וועט איבערגעבן די מאַכט אין די הענט פֿון די דאָזיקע גענעראַלן וועלן זיי אַראָפּוואַרפֿן די גאַנצע ראָמאַנאָוו־דינאַסטיע, און וועלן אײַנשטעלן אַן אַנדערע. מע האָט ניט אַזוי מורא געהאַט ווי מע האָט געוואַרט אויף עפּעס.
און אָט זײַנען געקומען טעג ווען אין פּעטראָגראַד האָט אויסגעפֿעלט מעל. די פֿרויען, וואָס זייערע מענער זײַנען געווען אין דער אַרמיי, און אַ סך, וואָס זייערע מענער זײַנען געווען פֿאַרוווּנדיקט, ווי אויך אַ סך, וואָס זייערע מענער זײַנען געוואָרן געהרגעט, האָבן געהאַט אַ פּריווילעגיע, אַ געוויסע רעכט אין געוויסע שטעלן, אין געוויסע צײַטן, צו קריגן מעל צו קענען באַקן ברויט. אָבער אין די דאָזיקע ערטער, וווּ מע האָט געדאַרפֿט פֿונאַנדערטיילן מעל, איז ניט געווען גענוג. און עס האָבן געקענט שוין זײַן פֿאַלן [ווען] עס שטייען אין אַ ריי, לאָמיר זאָגן, אַ פּאָר הונדערט פֿרויען און אין מיטן דער ריי רײַסט מען אָפּ — אַ טייל האָבן געקראָגן, אַנדערע דאַרפֿן אַוועקגיין אַהיים [ווײַל] ס׳איז ניטאָ קיין מעל. פֿון דעם האָבן זיך אָנגעהויבן די אומרוען אויף דער גאַס.

(המשך אין קומענדיקן נומער)