 |
דאָס וואָרט "חילופֿים" מיינט "אויסטוישן" און שטאַמט פֿון העברעיִש, אָבער עס האָט אַ דירעקטן שײַכות צו ייִדיש אויך. פֿון סאַמע אָנהייב אָן האָט די ייִדישע שפּראַך געדינט ווי אַ כּלי פֿאַרן אויסטויש סײַ אין תּוך פֿון דער ייִדישער סבֿיבֿה, און סײַ מחוץ איר: סײַ צווישן פֿאַרשידענע עדות ייִדן און סײַ צווישן ייִדן און די אַרומיקע פֿעלקער. דער באַגריף פֿון ייִדיש, ווי אַ "קולטור־שפּראַך", ווערט באַהאַנדלט אינעם אַרטיקל פֿון אַרמין אײַדהער, דעם לערער פֿון ייִדישער שפּראַך און ליטעראַטור אין זאַלצבורגער אוניווערסיטעט. דער מחבר טרעט פּאָלעמיש אַרויס קעגן דער פֿאַרשפּרייטער מיינונג, וועלכע האַלט, אַז ייִדיש איז אַ מין "נידעריקע" שפּראַך, וואָס ביזן מיט־19טן יאָרהונדערט האָט זי ניט פֿאַרמאָגט קיין אָרט אין דער משפּחה פֿון די "הויכע" קולטורן. אַזאַ מין מיינונג איז ביז הײַנט פֿאַרשפּרייט אין דער פּאָפּולערער ליטעראַטור וועגן ייִדיש. אין תּוך גענומען, קומט מען צוריק צו דעם וויכּוח וועגן דעם "זשאַרגאָן", וואָס איז מער ווי הונדערט יאָר אַלט. איז ייִדיש גענוג רײַך און בייגעוודיק, כּדי צו זײַן בכּוח אויסצודריקן געפֿילן און געדאַנקען פֿונעם מאָדערנעם מענטש? אַרמין אײַדהער דערמאָנט די דעות און אַרגומענטן פֿון פּרץ, שלום־עליכם, י. ל. כּהן, מלך ראַוויטש, און פֿאַרסך־הכּלט די דעבאַטעס אויף דער טשערנאָוויצער קאָנפֿערענץ. ער פֿירט זײַן אַנאַליטישע באַהאַנדלונג פֿונעם אינעווייניקן שמועס וועגן די קינסטלערישע און לינגוויסטישע מעלות און חסרונות פֿון ייִדיש ביז דער הײַנטיקער תּקופֿה.
אײַדהערס אַרטיקל פֿאַרמאָגט אַ סך אינטערעסאַנטע אָבסערוואַציעס און אײַנפֿאַלן. עס איז באַזונערס וויכטיק, וואָס ער באַטראַכט ייִדיש ווי אַ לעבעדיקע שפּראַך. אָבער זײַן צוגאַנג איז אַ ביסל באַגרענעצט מעטאָדאָלאָגיש, וואָס איז מין־הסתּם אַ פּועל־יוצא פֿונעם אַלגעמיינעם ניוואָ פֿון ייִדיש־פֿאָרשונגען אין דער דײַטשיש־רעדנדיקער סבֿיבֿה, אין פֿאַרגלײַך מיט אַמעריקע. עס העלפֿט ניט, אַז דער דײַטשישער עולם באַקומט צומאָל אינפֿאָרמאַציע וועגן ייִדיש פֿון צווייט־ראַנגיקע מקורים, וואָס זײַנען פֿול מיט גרײַזן. עס וואָלט געווען אַ סך ניצלעכער, ווען מען וואָלט אַרײַנגעפֿירט אינעם אַקאַדעמישן אומגאַנג די ווערק פֿון דן מירון, דוד ראָסקעס און אַנדערע פֿירנדיקע פֿאָרשער פֿון ייִדיש. אין דעם זין קאָן אַזאַ זשורנאַל ווי "חילופֿים" זײַן זייער ניצלעך. אַ מאָל, אין סאַמע אָנהייב 20ער יאָרן, איז ווין שיִער ניט געוואָרן אַ וויכטיקער צענטער פֿון ייִדישער קולטור, באַגלײַך מיט בערלין. דעמאָלט האָט דער זשורנאַל "קריטיק", אונטער דער רעדאַקציע פֿון משה זילבורג, פּראָקלאַמירט זײַן ציל צו ווערן אַ פֿאַרמיטלער צווישן מיזרח און מערבֿ, קיִעוו און ניו־יאָרק. איצט קאָן מען מאַכן אַ נײַעם פּרוּוו.
נאַטירלעך, פֿאַרנעמט די עסטרײַכישע טעמע אַ וויכטיק אָרט אינעם נײַעם זשורנאַל. מען וואַרפֿט אַ פֿרישן קוק אויף דער פֿאַרפּלאָנטערטער און פֿאַרכאַפּנדיקער געשיכטע פֿון ייִדן אין דער אַמאָליקער האַבסבורגער אימפּעריע. פּראָפֿעסאָר ערנסט וואַנגערמאַן פֿון זאַלצבורג באַהאַנדלט פֿון דאָס נײַ די אַלטע טעמע פֿון ייִדישער עמאַנציפּאַציע בעת דער רעוואָלוציע פֿון 1848 אין עסטרײַך. ער ווײַזט, אַז די רעוואָלוציע, וואָס איז אַרײַן אין דער געשיכטע ווי "פֿרילינג פֿון די פֿעלקער", האָט גורם געווען דעם וווּקס פֿון אַנטיסעמיטישע שטימונגען אין דער עסטרײַכישער און אונגאַרישער געזעלשאַפֿט. אַ סך קריסטן האָבן ניט געוואָלט אַרײַנלאָזן די ייִדן אין דער "נאַציאָנאַלער גוואַרדיע" און האָבן פֿאַרשפּרייט אַנטיסעמיטישע פֿלוגבלעטער. אין פּרעסבורג (הײַנט בראַטיסלאַוואַ) און בודאַפּעשט זײַנען אַפֿילו פֿאָרגעקומען בלוטיקע פּאָגראָמען.
ווײַט ניט אַלע רעוואָלוציאָנערן זײַנען געווען צופֿרידן, ווען די ייִדן האָבן אָנגעהויבן קעמפֿן פֿאַר בירגערלעכער גלײַכבאַרעכטיקייט באַגלײַך מיט די קריסטן. אַ נעגאַטיווע פּאָזיציע האָט פֿאַרנומען אויך די פֿירערשאַפֿט פֿון דער ווינער קהילה, וואָס האָט מורא געהאַט פֿאַר פּאָגראָמען. אָבער פֿאַר די דעמאָקראַטישע כּוחות איז דער ענין ייִדישע עמאַנציפּאַציע געווען גאַנץ וויכטיק. איינער אַ לינקער דעפּוטאַט פֿונעם רײַכסטאַג האָט אַזוי פֿאָרמולירט זײַן פּאָזיציע׃ "דער ענין פֿון דער עמאַנסיפּאַציע פֿון ייִדן איז אויך דער ענין פֿון אונדזער אייגענער עמאַנציפּאַציע. ווען מיר עמאַנציפּירן די ייִדן, עמאַנציפּירן מיר זיך אַליין פֿון דער קריסטלעכער טיראַניִע." אָבער פֿון דעם דאָזיקן שיינעם חלום האָט זיך אויסגעלאָזט אַ בוידעם, ווײַל די ראַדיקאַלע רעפֿאָרמעס פֿון 1848 זײַנען אין גיכן בטל געוואָרן דורכן קײַזער. די פֿראַגע וועגן ייִדישער רעכט און אַנטיסעמיטיזם האָט איבערגעלעבט די האַבסבורגער אימפּעריע. בײַם סוף פֿון זײַן אַרטיקל שטעלט דער מחבר די פֿראַגע אַזוי׃ פֿאַר וואָס האָבן די אַנטיסעמיטישע אידעען און שטימונגען פֿון 1848 געהאַט אַזאַ לאַנגן קיום אין דער עסטרײַכישער געשיכטע און זײַנען אין די 1940ער מגולגל געוואָרן אין דער נאַציסטישער פּאָליטיק?
ליסאַ סילווערמאַן פֿון וויסקאָנסין באַטראַכט דעם ענין פֿון ייִדיש־עסטרײַכישע באַציִונגען פֿון אַן אַנדער ווינקל. זי טענהט, אַז דער אָנענומענער קעגנזאַץ צווישן "ייִדישער" און "קריסטלעכער" קולטור, העלפֿט ניט צו פֿאַרשטיין דעם סתּירותדיקן מהות פֿון דער עסטרײַכיש־ייִדישער אידענטיטעט. ווי אַ משל ברענגט זי דעם וועלט־באַרימטן טעאַטער־רעזשיסאָר מאַקס רײַנהאַרדט, וועלכער האָט ליב געהאַט דעם מאָדערנעם ייִדישן טעאַטער און האָט מיט התלהבֿות באַגריסט די אויפֿפֿירונג פֿון דעם "דיבוק" דורך דער "ווילנער טרופּע" אין ווין אין 1922 (רײַנהאַרדט איז אויך געווען דער לערער פֿון אַלעקסיי גראַנאָווסקין, דעם ערשטן רעזשיסאָר פֿונעם מאָסקווער ייִדישן טעאַטער). איינצײַטיק, האָט רײַנהאַרדט, אין איינעם מיט אַנדערע באַקאַנטע עסטרײַכישע קולטור־טוער פֿון ייִדישן אָפּשטאַם, מיטגעהאָלפֿן אויפֿצולעבן די אויסגעשפּראָכן־קאַטוילישע "פֿעסטשפּילן" אין זאַלצבורג. די אַנטיסעמיטישע פּרעסע האָט זיך באַקלאָגט, אַז די ייִדן האָבן פֿאַרכאַפּט אַפֿילו די "הייליקע" קאַטוילישע קונסט. אָבער פֿאַר רײַנהאַרדטן זײַנען סײַ דער ייִדישער און סײַ דער קאַטוילישער טעאַטער געווען אַ וויכטיקער טייל פֿון דער וועלט־קולטור. ווי אַ געטרײַער עסטרײַכישער פּאַטריאָט, האָט ער געוואָלט מאַכן זײַן לאַנד פֿאַר אַ צענטער פֿון דער מאָדערנער שעפֿערישקייט.