שׂרה־רחל שעכטער, איר זון נפֿתּלי און ד״ר מרדכי שעכטער, בעת אַ קבלת־פּנים אין דער "סאַלאַנטער עקיבֿא אַקאַדעמיע", וווּ נפֿתּלי איז געווען אַ תּלמיד; בראָנקס, נ״י, 1999

די וואָך, לכּבֿוד דעם יאָרצײַט פֿון מײַן טאַטן, ד״ר מרדכי שעכטער ז״ל, האָב איך זיך דערמאָנט אין אַ מעשׂה, וואָס ער פֿלעג אונדז דערציילן וועגן זײַן זיידן פֿונעם טאַטנס צד, דעם שוחט, ר׳ איציע־מרדכי, וועלכער איז געווען אַ גרויסער תּלמיד־חכם און אויך געהאַט סמיכה אויף רבנות. בײַ די קצבֿים פֿונעם שטעטל איז ר׳ איציע־מרדכי נישט געווען באַזונדערס באַליבט, ווײַל יעדעס מאָל, וואָס ער פֿלעג פּסקענען אַ בהמה פֿאַר טריף, האָט מען זי געמעגט פֿאַרקויפֿן נאָר צו אַ גוי, און במילא ממשותדיק אַראָפּלאָזן דעם פּרײַז.

איין מאָל האָט דער הויפּט־קצבֿ פֿון שטעטל אים געוואָרנט: "ר׳ איציע־מרדכי, אויב איר וועט נאָך איין מאָל פּסול מאַכן אַ בהמה, וועל איך אײַך ברעכן די ביינער." דאָס האָט מײַן עלטער־זיידן נישט אָפּגעשראָקן, און ער האָט ווײַטער געפּסקנט לויטן דין. איין מאָל, ווען ר׳ איציע־מרדכי האָט ווידער געמוזט פּסול מאַכן אַ בהמה האָט דער הויפּט־קצבֿ, אַ גרויסער, געזונטער ייִד, געוואַרט אויף אים אין אַ הינטערגעסל, און ווען ר׳ מרדכי איז פֿאַרבײַגעגאַנגען, האָט דער קצבֿ אים געגעבן אַזאַ זעץ, אַז מײַן עלטער־זיידע איז אַוועקגעפֿאַלן אין חלשות און איז מיט עטלעכע חדשים שפּעטער ניפֿטר געוואָרן.

מיר דאַכט זיך, אַז די סיבה, פֿאַר וואָס דער טאַטע פֿלעג אונדז דאָס דערציילן איז, ווײַל ס׳האָט געמאַכט אַ שטאַרקן אײַנדרוק אויף אים; ס׳האָט אים געוויזן וואָס דאָס מיינט צו לעבן לויט די פּרינציפּן. מײַן טאַטנס וועלט איז דווקא געווען גאָר אַנדערש ווי זײַן זיידנס. ער האָט נישט געוווינט אין קיין שטעטל, נאָר אין דער גרויסער שטאָט טשערנעוויץ, רומעניע. אין פֿאַרגלײַך מיט זײַן זיידן, וואָס האָט זיך געלערנט אין חדר און ישיבֿה, איז מײַן טאַטע דערצויגן געוואָרן אין אַ סעקולערער היים און זיך געלערנט אין אַ וועלטלעכער ייִדישער טאָגשול. הגם זײַן אייגענער טאַטע, חיים־בנימין, האָט זיך געלערנט אין אַ ישיבֿה און איז אַפֿילו געווען נאָענט צו באַקומען סמיכה, האָט ער, ווי אַ סך פֿון זײַנע מיטצײַטלער, אָפּגעוואָרפֿן זײַן טראַדיציאָנעלן הינטערגרונט לטובֿת אַ מער משׂכּילישן לעבנשטייגער. ער איז געוואָרן אַ ייִדישיסט, און אין יאָר 1908, ווען ס׳איז אין טשערנעוויץ פֿאָרגעקומען די ערשטע ייִדישע שפּראַך־קאָנפֿערענץ, האָט ער — אַן 18־יאָריקער בחור — פֿאַרלאָזט זײַן שטעטל זשאָלין, מיזרח־גאַליציע, און ממש עולה־רגל געווען קיין טשערנעוויץ, טאַקע צו־פֿוס, ווי אַן אויסדרוק פֿון זײַן איבערגעגעבנקייט צו דער ייִדישער שפּראַך און קולטור.

מײַן טאַטע און זײַן שוועסטער, בייצליע, זענען ביידע שטאַרק מושפּע געוואָרן פֿון זייער טאַטנס ליבשאַפֿט צו ייִדיש. איין מאָל, ווען מײַן טאַטע איז געווען בלויז זעקס יאָר אַלט, איז ער געזעסן מיטן טאַטן אויף אַ באַנק אין פּאַרק. אַ ייִד מיט אַ ווײַסער באָרד האָט זיך אַוועקגעזעצט לעבן זיי און געפֿרעגט, אויף דײַטש: "ווי הײַסטו, בובערל?" מײַן טאַטע האָט זיך אויסגעדרייט צו זײַן טאַטן און געפֿרעגט: "אַ ייִד מיט אַ ווײַסער באָרד, און רעדט דײַטש?"

אַזוי ווי זײַן טאַטע און זיידע, איז מײַן טאַטע געווען אַ מענטש מיט פּרינציפּן. ער האָט נישט געקענט צוקוקן ווי זײַן מאַמע קוילעט אַ קאַרפּ, אָדער ווי אַ פּויער שלאָגט דאָס פֿערד. נאָכן איבערלייענען קאַרל מײַס באַקאַנטן ראָמאַן "ווינעטו", וועגן די אַמעריקאַנער אינדיאַנער, האָט מײַן טאַטע זיך אונטערגענומען אַליין צו פֿאָרן קיין אַמעריקע און ראַטעווען די אינדיאַנער פֿון די ווײַסע באַנדיטן.

דאָס אַחריות צו באַשיצן דעם אומבאַשוצטן איז געווען טיף אײַנגעוואָרצלט אין מײַן טאַטנס כאַראַקטער. מיט דער צײַט האָט ער באַשלאָסן צו גיין אין די פֿוסטריט פֿונעם טאַטן, און טאָן אַלץ וואָס ער קען צו ברענגען כּבֿוד דער ייִדישער שפּראַך. אַזוי ווי דער אַלטער ייִד אין פּאַרק, האָבן שוין דעמאָלט אַ סך ייִדן אין טשערנעוויץ אָנגעהויבן רעדן דײַטש איינער צום צווייטן — אַ פֿענאָמען וואָס האָט צעטומלט מײַן טאַטן, וועלכער האָט נישט פֿאַרשטאַנען, פֿאַר וואָס אַ מענטש שעמט זיך מיט זײַן אייגענער שפּראַך און קולטור.

נאָך דער מלחמה האָט ער באַקומען אַ דאָקטאָראַט אין לינגוויסטיק פֿונעם ווינער אוניווערסיטעט. געקומען קיין אַמעריקע, האָט ער דאָ געטראָפֿן אַ גאַנצע חבֿרה ייִדיש־רעדנדיקע קינדער פֿון אימיגראַנטן, צווישן זיי — מײַן מאַמע, וואָס שטאַמט אַליין פֿון אַ טראַדיציאָנעלער היים און ווייסט ווי צו דאַוונען. מײַן טאַטע איז פֿאַרכאַפּט געוואָרן מיט טראַדיציאָנעלער ייִדישקייט, זיך אויסגעלערנט ווי צו מאַכן קידוש און המוציא מיט אַן אויטענטישער דרום־ייִדישער הבֿרה, און אינעם טאָג פֿון דער חופּה — זיך אָנגעטאָן אַ קיטל און אַ שוואַרצן קאַפּעליוש.

זײַן גאַנץ לעבן האָט דער טאַטע געדינט ווי אַ משל נישט בלויז פֿאַר זײַנע קינדער און אייניקלעך, נאָר פֿאַר זײַנע סטודענטן און קאָלעגעס. אין די 1960ער, ווען בלויז אַ קליינע צאָל אוניווערסיטעטן האָבן געלערנט ייִדיש, האָט מען זי באַהאַנדלט ווי אַ טויטע שפּראַך ווי, למשל, לאַטײַניש. מײַן טאַטעס שיטה איז געווען צו רעדן ייִדיש נישט בלויז אין קלאַס, נאָר אויך מחוץ דעם קלאַס, מיט אַלע סטודענטן און קאָלעגעס, וואָס האָבן געקענט ייִדיש. ווען עמעצער פֿלעג זיך פֿאַרענטפֿערן, אַז זײַן ייִדיש איז צו שוואַך, פֿלעג ער ענטפֿערן: "בעסער אַ שלעכטן ייִדיש ווי אַ גוטן ענגליש".

אין די 1960ער איז געווען שווער צו קעמפֿן פֿאַר ייִדיש ווײַל דאָס איז געווען אַ צײַט ווען די ייִדן, ווי אַלע עטנישע גרופּעס, האָבן געשטרעבט צו ווערן אַ טייל פֿונעם שמאַלצטאָפּ. מײַן טאַטע איז נישט געווען דער איינציקער, וואָס האָט זיך נישט אונטערגעגעבן. ער האָט מיך אַמאָל געבראַכט אין אַ שטיבל אויף דעקאַלב עוועניו, אין בראָנקס, וווּ דער אַלטער הרבֿ טווערסקי האָט נאָך אָפּגעהאַלטן זײַן דבֿר־תּורה אויף ייִדיש.

ביזן יאָר 1980 פֿלעג דער "רבֿ" אַליין, הרבֿ יאָשע־בער סאָלאָווייטשיק, אָפּהאַלטן זײַן יערלעכע צוויי־דרײַ־שעהיקע שבת־תּשובֿה דרשה (די ימים־נוראים דרשה) פֿאַרן "אַמעריקאַנער ראַבינער־ראַט" אויף ייִדיש. אין 1961 האָט די ייִדישע טאָג־צײַטונג "דער טאָג" געפֿרעגט דעם "רבֿ" זײַן מיינונג וועגן דער ייִדישער שפּראַך, און ער האָט געענטפֿערט אַזוי:

"איך בין ניט קיין ייִדישיסט, וועלכער גלייבט, אַז דאָס לשון אַליין שטעלט מיט זיך פֿאָר אַן אַבסאָלוטע ווערט. אָבער אַ גמרא־ייִד בין איך יאָ און איך ווייס, אַז הייליקייט און אַבסאָלוטקייט זענען ניט אַלע מאָל אידענטיש. די הלכה האָט פֿאָרמולירט צוויי אידעען פֿון קדושה: גופֿי־קדושה (זאַכן וואָס זענען בעצם הייליק, ווי אַ ספֿר־תּורה), און תּשמישי־קדושה (חפֿצים וואָס דינען די הייליקע זאַכן, ווי אַ מענטעלע פֿאַר דער ספֿר־תּורה). זי האָט אָפּגעפּסקנט, אַז מען דאַרף ראַטעווען פֿון אַ שׂריפֿה שבת ניט נאָר די ספֿר־תּורה, נאָר אויך דאָס מענטעלע, אין וועלכער זי איז אײַנגעוויקלט; ניט בלויז די תּפֿילין, נאָר אויך דאָס זעקל אין וועלכן זי ליגט. ממילא, ייִדיש ווי אַ שפּראַך, ניט געקוקט וואָס זי איז ניט פֿאַררעכנט צווישן גופֿי־קדושה, געהערט זיכער צום קלאַס פֿון תּשמישי־קדושה, וועלכע זענען אויך הייליק און וועלכע מען מוז באַשיצן מיט אַלע כּוחות. איז דען דאָ אַ שענערער תּיק (הילע), אין וועלכן די הייליקע ספֿרי־תּורה זענען געווען און זענען נאָך אַלץ אײַנגעוויקלט, ווי ייִדיש? אויף דער שפּראַך האָט דער רמ״א, דער מהרש״ל, דער ווילנער גאון, ר׳ חיים וואָלאָזשינער און אַנדערע גדולי־ישׂראל מיט זייערע תּלמידים תּורה געלערנט. אויף ייִדיש האָט דער בעל־שם־טובֿ, דער מעזעריטשער מגיד און דער אַלטער רבי סודות פֿון בראשית דערקלערט. אויף פּשוטן מאַמע־לשון האָבן די ייִדישע מאַסן זייער אמונה, פּשוטע ליבע און טרײַשאַפֿט אויסגעדריקט. אויפֿהאַלטן דעם תּיק איז אַ גרויסער זכות."

הגם דער טאַטע איז נישט געווען קיין אָפֿטער שיל־גייער, ווען ער איז יאָ געגאַנגען, האָט ער ליב געהאַט צו הערן, ווען מע האָט אויפֿגערופֿן אַ ייִד צו דער תּורה, און דערבײַ אויסגערעכנט די ייִדישע נעמען פֿון אַלע קרובֿים. דער טאַטע האָט תּמיד געמוטיקט זײַנע סטודענטן צו שטאָלצירן מיט זייערע ייִדישע נעמען, און קריטיקירט די, וועלכע האָבן זיי אָפּגעוואָרפֿן, בײַטנדיק, למשל, "גיטל" אויף "טובֿה", אָדער בלויז געניצט די ענגלישע נעמען. אַלע פֿיר קינדער האָבן ער און די מאַמע געגעבן נעמען נאָך די פֿאַרשטאָרבענע קרובֿים, אַזוי ווי עס פֿירט זיך בײַ די אַשכּנזים, און דערבײַ זיך אויך באַמיט אויפֿצוהאַלטן דעם עכטן אַשכּנזישן אַרויסרייד. דערפֿאַר שטייט געשריבן אויף אונדזערע מעטריקעס: שׂרה־רחל, דאָבריש־גיטל, פֿרימעט־איידל און יאָסל־בנימין.

און פֿאַרשטייט זיך, האָט דער טאַטע געהיט, מיר זאָלן רעדן ייִדיש, נישט בלויז מיט אים און מיט דער מאַמען, אָבער אויך איינער מיטן אַנדערן. אויב ער האָט אונדז געהערט זיך שפּילן אויף ענגליש, האָט ער אונדז געשטראָפֿט: אַ וואָך לאַנג — קיין טעלעוויזיע. צוליב דעם וואָס ער איז געווען אַ לינגוויסט, האָט ער בײַ אונדז אויך אויסגעבעסערט די גראַמאַטישע גרײַזן, און דערבײַ אַרויסגערופֿן אַ פּראָטעסט: "אָבער טאַטי, דו הערסט זיך אַפֿילו נישט צו צו וואָס איך זאָג!"

מיט יאָרן שפּעטער, האָט מען מיך געפֿרעגט: "צי האָט איר, קינדער, בכלל זיך נישט קעגנגעשטעלט צו רעדן ייִדיש?" דער ענטפֿער איז — ניין. מיר האָבן אפֿשר רעבעלירט אויף אַנדערע אופֿנים, אָבער נישט קעגן ייִדיש. אפֿשר ווײַל מיר האָבן געהאַט פֿרײַנד, וואָס האָבן געקענט ייִדיש פֿון דער היים; מיר האָבן יעדן טאָג נאָך דער שול זיך געלערנט אין דער שלום־עליכם שול 21; מיר האָבן פֿאַרבראַכט יעדן זומער אינעם ייִדיש־רעדנדיקן "קעמפּ המשך", אַזוי אַז מיר זענען באמת געווען אַרומגערינגלט מיט דעם.

פֿון מײַן טאַטן האָבן מיר זיך געלערנט, אַז ייִדיש איז אַן עיקרדיקער טייל פֿון זײַן אַן אַשכּנזישער ייִד, און אַז, בפֿרט נאָכן חורבן, האָבן אַלע ייִדן מיט ייִדיש־רעדנדיקע אָבֿות אַ חובֿ זיך צו לערנען און רעדן ייִדיש, ווי ווײַט ער אָדער זי קען. פּונקט אַזוי ווי דער מדרש, וואָס לערנט, אַז די בני־ישׂראל אין מצרים האָבן קיין מאָל נישט פֿאַרגעסן זייער ייִדישקייט, אַ דאַנק דעם, וואָס זיי האָבן אויפֿגעהאַלטן זייערע ייִדישע נעמען און זייער ייִדישע שפּראַך, האָט אונדזער טאַטנס מדרש געטאָן דאָס זעלבע.