 |
| וועראַ סאַבאָ |
וועראַ סאַבאָ איז געבוירן געוואָרן און אויפֿגעוואַקסן אין בודאַפּעשט, שטודירט דײַטש און ענגליש אין דעם בודאַפּעשטער אוניווערסיטעט, דערנאָך באַקומען אַ מאַגיסטער אין ייִדיש אין קאָלומביע־אוניווערסיטעט אין ניו־יאָרק. זי האָט געלערט ייִדיש אין סטענפֿאָרד־אוניווערסיטעט, איצט איז זי אַ לערערין פֿון ייִדיש אין דעם אוניווערסיטעט פֿון מישיגען אין ען־אַרבאָר.
די דאָזיקע לידער, וויצן און אַנעקדאָטן האָב איך געזאַמלט אין אַ ריי אינטערוויוען מיט טובֿיה (טאָביאַס) בירנבוים, מיט וועמען איך האָב זיך געטראָפֿן על־פּי־צופֿאַל אויף אַ גאַס אין דער ניו־יאָרקער געגנט ברײַטאָן־ביטש אין פֿעברואַר 1994. הערנדיק אים רעדן ייִדיש, בין איך צוגעקומען צו אים און מיר האָבן אָנגעהויבן שמועסן. עס האָט אויף אים געמאַכט אַ רושם, וואָס איך און מײַן קאָמפּאַניאָן האָבן גערעדט ייִדיש. ער האָט אונדז געזאָגט, אַז ער איז אַ בדחן און האָט אונדז פֿאַרבעטן צו זיך. איך האָב געוואָלט רעקאָרדירן זײַנע לידער, און ער האָט מסכּים געווען.
אַלע אינטערוויוען זײַנען פֿאָרגעקומען בײַ אים אין שטוב אויף ברײַטאָן ביטש, און די רעקאָרדירונגען זײַנען געמאַכט געוואָרן בעת צוויי באַזוכן אין פֿעברואַר. דערנאָך האָט ער מיר דערציילט אייניקע ווײַטערדיקע פּרטים וועגן זײַן לעבן אויפֿן טעלעפֿאָן, אָבער זיי זײַנען ניט רעקאָרדירט געוואָרן. איך האָב באַזוכט טובֿיה בירנבוים עטלעכע מאָל מיט מײַנע ייִדיש־רעדנדיקע חבֿרים, האָפֿנדיק, אַז ער וועט ווײַזן פֿאַר זיי זײַן קונסט, אָבער ער איז ניט געווען אין דער פּאַסיקער שטימונג. ער האָט פּשוט איבערגעחזרט עטלעכע לידער, וואָס ער האָט שוין געזונגען פֿריִער בעת מײַנע ערשטע באַזוכן.
 |
| טובֿיה בירנבוים |
אָבער מיר האָבן געהאַט אַן אינפֿאָרמאַטיוון שמועס און האָבן זיך בעסער באַקענט מיט זײַן וועלטבאַנעם, דערציִונג, פּערזענלעכקייט. בעת אונדזער באַזוך האָט ער געהאַלטן אין איין אַרײַנקוקן אין טעלעוויזיע, וווּ עס איז געגאַנגען אַ רעפּאָרטאַזש פֿונעם מישפּט פֿון אָ. דזש. סימפּסאָן, און האָט אַרויסגעדרוקט זײַן איבערראַשונג איבער דעם מאָרד. איין מאָל בין איך צו אים געקומען מיט מײַן קאָלעגע, וועלכער האָט דעמאָלט שטודירט ייִדישע געשיכטע אין קאָלאָמביע־אוניווערסיטעט. זיי ביידע האָבן זיך פֿאַרטאָן אין אַ לעבעדיקן שמועס וועגן פֿאַרשיידענע ענינים פֿון חתם־סופֿר ביז שלמה המלך אויף עטלעכע שעהען. אָבער וועגן וואָס עס זאָל ניט געווען גיין די רייד, איז בירנבוים געבליבן ערנסט און האָט אָנגעהויבן זײַנע מעשׂיות מיט די ווערטער׃ "האָסט געוווּסט, אַז...?" אָדער "האָסטו געהערט פֿון...?". די מעשׂיות פֿון תּנ״ך און געשיכטן פֿון זײַן לעבן האָט ער דערציילט אין דעם זעלביקן טאָן און מיט די זעלביקע אינטאָנאַציעס, ניט מאַכנדיק קיין גרענעץ צווישן ווירקלעכקייט און לעגענדע. ער האָט מיט אויפֿמערק געקוקט אויף מײַן רעקאָרדער, און דערציילט זײַנע מעשׂיות וועגן חסידים נאָר דעמאָלט, ווען ער איז געווען זיכער, אַז מײַן רעקאָרדער איז אָפּגעשלאָסן.
דאָס רובֿ לידער, וואָס ער האָט געזונעגן פֿאַר מײַנע קאָלעגעס זײַנען געווען די זעלביקע, וואָס ער האָט געזונגען פֿאַר מיר, און איך נעם אָן, אַז מן־הסתּם געהערן זיי צו זײַן עיקר־רעפּערטואַר. אָבער ער האָט אויך געקאָנט אימפּראָוויזירן אויפֿן אָרט. צומאָל האָט ער אַפֿילו געזונגען פֿאַר מיר לידער בעת אונדזערע טעלעפֿאָן־שמועסן. ער האָט זיי ספּעציעל פֿאַרפֿאַסט צוליב אַ געלעגנהייט, אַזוי, למשל, האָט ער געמאַכט אַ לאַנג געגראַמט ליד לכּבֿוד מײַן געבוירן־טאָג.
אין דער ערשטער אימפּראָוויזאַציע באַזינגט בירנבוים זײַן סיטואַציע בײַם אָנהייב פֿון אונדזערע אינטערוויוען: צוויי כּמעט פֿרעמדע מענטשן זײַנען געקומען צו אים צו גאַסט, און מען וויל ער זאָל זינגען. מען צווינגט אים נישט, פֿונדעסטוועגן, פֿילט ער, אַז ער דאַרף אונדז "אונטערטיינען", געמיינט פֿאַרווײַלן. די צווייטע אימפּראָוויזאַציע האָט ער געשאַפֿן אַ פּאָר שעה שפּעטער, ווען ער האָט אונדז שוין אַ ביסל אויסגעפֿרעגט און אונדז געקענט אַ ביסל בעסער. דאָ זינגט ער וועגן מײַן מצבֿ. צו דער צײַט בין איך געווען אַן אָרעמע סטודענטקע אין קאָלומביע־אוניווערסיטעט, און איך האָב ניט געוווּסט, צי איך וועל קריגן גענוג געלט צו קענען שטודירן ווײַטער. טובֿיה האָט שוין געוווּסט, אַז איך קום פֿון אונגערן און דערפֿאַר לייגט ער מיר פֿאָר, אַז איך זאָל בעטן געלט בײַ מײַן טאַטן "וואָס ער וווינט צווישן די מאַדיאַרן". און די דריטע אימפּראָוויזאַציע איז שוין כּמעט אַ נבֿיאיִשער אויסזאָג וועגן מיר און מײַן קאָמפּאַניאָן. ווי איך האָב שוין פֿריִער געזאָגט, האָבן מיר זיך געטראָפֿן מיט טוביה דעם בדחן אויף ברײַטאָן־ביטש אין די ערשטע פּאָר וואָכן פֿון אונדזער ראָמאַן, און מיט אַ פּאָר יאָר שפּעטער האָבן מיר טאַקע חתונה געהאַט.
טובֿיהס לעבן
טובֿיה בירנבוים איז געבוירן געוואָרן אין צאַנדז, פּוילן. אין 1940 איז ער אַנטלאָפֿן קיין סאָוועטן־פֿאַרבאַנד, וווּ ער האָט געלעבט ביז 1946 אין קאַזאַכסטאַן, אוזבעקיסטאַן און טורקמעניסטאַן. אין 1947 האָט ער זיך אומגעקערט קיין פּוילן. דאָס רובֿ פֿון זײַנע קרובֿים זײַנען אומגעקומען בעתן חורבן, און ער האָט ניט געוואָלט פֿאַרבלײַבן אין פּוילן. ער איז געקומען אין אַ די־פּי־לאַגער לעבן זאַלצבורג. אין אַ יאָר אַרום איז ער אַוועק קיין מאָנטרעאָל און האָט דאָרטן חתונה געהאַט. אין 1952 איז ער אַריבער קיין קאַליפֿאָרניע, און מיט נאָך אַ יאָר שפּעטער זיך באַזעצט אין ניו־יאָרק. אין זײַן יוגנט אין פּוילן איז בדחנות געווען בירנבוימס פּרנסה, און זײַן גאַנץ לעבן האָט ער געשפּילט אינעם ייִדישן טעאַטער; מע פֿלעג אים פֿאַרבעטן אויף ייִדישע חתונות אין אַמעריקע, ענגלאַנד, און ישׂראל. אָבער נאָך דער מלחמה האָט ער שוין מער ניט געקאָנט זיך מפֿרנס זײַן פֿון בדחנות און איז געוואָרן אַ געשעפֿטסמאַן.
מײַן ערשטער אינטערוויו מיט בירנבוים האָט געדויערט דרײַ שעה, אָבער אין יענער צײַט האָב איך נאָך געהאַט אַ קנאַפּע אַנונג וועגן דער מעטאָדיק פֿון דער עטנאָגראַפֿישער פֿעלד־פֿאָרשונג. איך בין געגאַנגען צו טובֿיה בירנבוים מער פֿאַר טשיקאַוועס, און האָב ניט באַטראַכט מײַן באַזוך ווי אַ טייל פֿון מײַן פֿאָרשונג. ער האָט מיך אויסגעפֿרעגט וועגן מײַן אינטערעס צו ייִדיש, וועגן מײַן משפּחה, וועגן זייער גורל בעתן חורבן. עס האָט אים ניט געאַרט, וואָס איך האָב געוואָלט רעקאָרדירן זײַנע לידער. שפּעטער האָב איך זיך דערוווּסט, אַז איציק גאָטעסמאַן האָט שוין געמאַכט אינטערוויוען מיט בירנבוימען פֿריִער, און יענער איז געווען צוגעוווינט צו דער דאָזיקער סיטואַציע. און דאָך, איז עס ניט געווען גרינג צו מאַכן ער זאָל זינגען.
זײַן ערשט ליד איז געווען דאָס "בענקשאַפֿט־ליד". ער האָט מיר דערקלערט, אַז ניט ער האָט אָנגעשריבן דאָס ליד — ניט די ווערטער און ניט די מוזיק. ווען איך האָּב אים באַזוכט שפּעטער, האָט ער מיר געזאָגט, אַז ער האָט זיך אויסגעלערנט דאָס ליד אין אַמעריקע, וווּ עס ווערט כּסדר געזונגען בעת אַ יאָרצײַט. איך האָב אים געבעטן צו זינגען זײַן בדחנות. ער האָט זיך געקווענקלט, געזוכט כּלערליי תּירוצים, געזאָגט, אַז עס וועט זײַן צו לאַנג, ווײַל מען קאָן ניט זינגען איינצלנע טיילן, ווײַל מען וועט צעשטערן די גאַנצקייט. דערנאָך האָט ער זיך גענומען מיר צו דערקלערן די פּרטים פֿון דעם חתונה־סדר. דער וויכטיקסטער טייל איז דאָס "כּלה־באַזינגען", דאָס "קבלת־פּנים", וואָס מען זינגט בײַם אַרײַנגאַנג פֿון די געסט. עס זײַנען דאָ גראַמען, וואָס מען קאָן זינגען אָדער זאָגן אויף אַ מעלאָדיע. דאָס כּלה־באַזינגען "זאָגט מען אויף די בדחנישע מעלאָדיע", האָט ער מיר דערקלערט — דאָס הייסט, אַז עס איז פֿאַראַן אַ באַשטימטע מעלאָדיע, אָבער די ווערטער גיט מען צו פֿון זיך אַליין.
ער האָט מיר דערקלערט דעם סדר פֿון דער חתונה׃ "ווען מען קומט אַרײַן" מאַכט מען דאָס "קבלת־פּנים"; דערנאָך קומט דאָס "חתן און כּלה־באַזינגען", אויף ייִדיש און לשון־קדוש, און דאָס מצווה־טענצל. סוף־כּל־סוף האָט ער פֿאַר מיר פֿאָרגעשטעלט אַ שטיקל חתן־באַזינגען, אָבער דערבײַ האָט ער מיר דערקלערט, אַז אַזוי טוט מען נאָר אינעם ייִדישן טעאַטער. ער האָט אויך פֿאָרגעזונגען אַ טעאַטער־ליד, וואָס ער האָט אָנגערופֿן "שונד". און נאָך דעם האָט ער אָנגעהויבן זינגען אָן איבעררײַס׃ די ערשטע "אימפּראָוויזאַציע", "פּריזאַמענטאַ־לידל", "געדענק־ליד", "ציון־ליד", "חורבן־ליד", די צווייטע "אימפּראָוויזאַציע", "ייִדיש", "וויצן וועגן הערש־לייב סיגעטער" (די טיטלען זײַנען מײַנע).
דער צווייטער אינטערוויו איז געווען אַ סך קירצער פֿונעם ערשטן. חוץ מײַן קאָלעגע, איז בײַ טובֿיה בירנבוימען געווען צו גאַסט אַן עלטערע פֿרוי. מן־הסתּם האָט ער בדעה געהאַט איר צו ווײַזן, וואָס פֿאַר אַ "חשובֿע געסט" ער האָט געהאַט, די "פֿײַנע יונגע לײַט", וועלכע זײַנען געווען פֿאַראינטערעסירט אין זײַן קונסט. ער איז געווען אין אַ גוטער שטימונג, דערציילט וויצן און געזונגען לידער, און מיר האָבן אים ניט געדאַרפֿט בעטן. דעמאָלט האָט ער פֿאָרגעזונגען זײַנע לידער "פֿידעלע", "כּלה־באַזינגען", "קינדער־יאָרן", "ריבֿקהלע" און "שלום־בית". אָבער דער אינטערוויו האָט זיך געענדיקט אומדערוואַרט, ווען ער האָט באַקומען אַ טעלעפֿאָן און האָט געדאַרפֿט גיין.
די לידער
בעת מײַנע אינטערוויוען האָב איך אים עטלעכע מאָל געפֿרעגט וועגן דעם מקור פֿון זײַנע לידער. ער האָט געקאָנט אידענטיפֿיצירן צוויי מחברים — שלמה פּריזאַמענט און בן־ציון וויטלער. אָפֿט מאָל האָט ער געזאָגט, אַז ער האָט ניט געקענט דעם מקור׃ "פֿאַר וואָס פֿרעגסטו? מען האָט עס געגנבֿהעט". און כאָטש די מקורים פֿון דעם רובֿ לידער זײַנען מיר ניט באַקאַנט, אילוסטרירן זיי די לעבנס־געשיכטע פֿון טובֿיה בירנבוים און אַ סך ייִדן אינעם 20סטן יאָרהונדערט. די דיגיטאַליזירטע רעקאָרדיטונגען פֿון טובֿיה בירנבוימס לידער געפֿינען זיך אין דעם ייִוואָ־אַרכיוו.
בענקשאַפֿט־ליד
ווער קען מײַן בענקשאַפֿט מיר היילן,
אין קאַלטע פֿינצטערע נאַכט?
פֿאַר וועמען מײַן בענקשאַפֿט דערציילן,
אַז איך בין פֿאַריומערט, פֿאַרטראַכט?
אַ מאַמען געהאַט האָב פֿאַרצײַטן,
אוי ווי זי פֿעלט מיר אַצינד!
ווער קען אַ מאַמע פֿאַרבײַטן,
אַ מאַמע וואָס טרײַ איז איר קינד.
חתן־באַזינגען
נעם איך דיך ערקלערן
אין דעם דאָזיקן הויז,
אַז דו ווערסט געגליכן אַלס קאַפּיטאַן
אוןּ דײַן ווײַבל אַלס מאַטרויז׃
טאָמער איינער ציט אַהין, דער צווייטער אַהער,
מאַכט ער דעם חוג פֿון לעבן שווער.
צו האָבן אַ לויג חיות,
איז נאָר שלום־בית,
וועסטו זײַן מיט אַל דאָס גוטס געזאַפּט,
די וועסט קיין מאָל נישט גיין
השיבֿינו־נאַזאַד.
כּלה־באַזינגען
מײַן טײַערע כּלה,
מאַך עס שנעל,
זאָלסט זײַן אַ גליקלעך פּאָר,
זאָלסט קריגן אַ מאַן, זאָלסט מיט אים לעבן
הונדערט און צוואַנציק יאָר.
איך וועל דיך באַזינגען און איך וועל נישט מאַכן קיין לצנות,
וועל איך זאָגן בדחנות,
און ווען דו וועסט מיך צוהערן,
וועסטו פֿאַרגיסן טײַכן טרערן.
נאָר דעמאָלט וועל איך דיך באַשײַנען,
ווען וועסט אויפֿהערן צו וויינען,
וועל איך דיר ווינטשן
נחת מיט שׂימחות עד־לרובֿ,
און אַלע וועלן זינגען אַ מזל־טובֿ,
אוי וועלן מיר טאַנצן
יאַ־דאַ־דאַ די־דאַ־דאָם...
שלום־בית
אוי מזלדיק ווערן
דאַרף גאָט באַשערן,
דאָס ווייס אַ יעדער איינער.
אַז מאַן און ווײַב זענען איין לייב,
דאָס איז אַ כּלל אַ שיינער.
ווען מאַן און ווײַב לעבן זיך בשלום,
איז די שׂימחה גרויס.
יעדער איינער האָט איין חלום,
אַז שלום־בית זאָל זײַן אין הויז!
אוי שלום־בית, שלום־בית,
דאָס איז די בעסטע זאַך,
אוי שלום־בית, שלום־בית,
דאָס דאַרף זײַן בײַ אָרעם און בײַ רײַך!
טאָמער האָסטו פֿון דײַן ווײַבעלע צרות,
האָב איך אַ פּלאַן פֿאַר דיר.
בײַט זי נישט אויס פֿאַר אַ צווייטע,
ווײַל אַ צווייטע קען נאָך ערגער זײַן פֿאַר איר!
אוי שולעם־בית, שלום־בית,
אוי שלום־בית איז אַ גוטע זאַך,
אוי שלום־בית, שלום־בית,
דאָס דאַרף זײַן פֿאַר אָרעם און פֿאַר רײַך.
און שוין.
טעאַטער־ליד, "שונד"
אוי טײַערע כּלה, ווי איך קוק דיר אָן,
ווי דײַן קליידל איז אַזוי אַנטבלויזט,
איך שעם זיך צו זאָגן,
וואָס עס זעט זיך אַלץ אַרויס.
פּריזאַמענטאַ־ליד
פֿאַראַן אַזעלכע מענטשן מיט אַ גרויסן אַפּעטיט. צופֿרידנצושטעלן זיי איז שווער, ווײַל...
...ווי פֿיל ער האָט,
אַלץ וויל ער האָבן מער,
בײַ מיר גוט, איז אַן אַנדערע נאַטור.
הערט זשע, וואָס איך זאָג׃
איך בין צופֿרידן מיט דעם וואָס איך פֿאַרמאָג.
אוי, איך וויל נישט קיין סך, נאָר אַ ביסעלע,
ווער דאַרף האָבן אַזוי פֿיל?
איך וויל נישט קיין סך, נאָר אַ ביסעלע.
צו וואָס דאַרף איינער אַזוי פֿיל?
לעבן לעבן לאָזן אָט דאָס מיר געפֿעלט,
זאָל איך זײַן פֿאַר אַ צווייטן — ווער דאַרף אײַנרײַסן אַ וועלט?
איך וויל נישט קיין סך נאָר אַ ביסעלע.
דאָס איז אַלעס וואָס איך וויל.
מײַן שכן רב קלמן
איז נעבאַך געוואָרן אַן אַלמן.
ער איז איינער אַליין.
ס׳איז ביטער צו זײַן אויף ד׳וועלט איינער אויף ד׳וועלט.
ער האָט אַ מידה
צו פֿאָרן קיין פֿלאָרידע,
ער האָט אַ יונגע שיינע אַלמנה דאָרטן דערזען,
און מיט איר אַ חופּה געשטעלט.
זי, זאָגט זי, וועט זײַן אַ טײַערע כּשרע ייִדישע פֿרוי,
צום האָנימון [honeymoon] זאָל זײַן שוין גרייט,
אָבער דער אַלטער דערצעלט,
ס׳איז שוין אַ ביסעלע צו שפּעט,
זאָגט ער צום ווײַבל אַזוי׃
איי, איך וויל נישט קיין סך, נאָר אַ ביסעלע,
ווער דאַרף האָבן אַזוי פֿיל?
איך וויל נישט קיין סך, נאָר אַ ביסעלע,
דאָס איז אַלעס, וואָס איך וויל.
לעבן לעבן לאָזן אָט דאָס מיר געפֿעלט,
זאָל איך זײַן פֿאַר אַ צווייטן,
ווער דאַרף אײַנרײַסן אַ וועלט?
איך וויל נישט קיין סך, נאָר אַ ביסעלע,
דאָס איז אַלעס וואָס איך וויל.
און שוין.