Yael Chaver. What Must Be Forgotten: The Survival of Yiddish in Zionist Palestine. Syracuse University Press, 2004.

די געשיכטע פֿון ייִדיש אין דעם ארץ־ישׂראלדיקן ייִשובֿ און דערנאָך אין מדינת־ישׂראל איז לעצטנס געװאָרן אַ פּאָפּולערע פֿאָרשונג־טעמע. דאָס האָט צו טאָן אי מיט דעם װוּקס פֿונעם אינטערעס צו ייִדיש אין דער אַקאַדעמישער סבֿיבֿה בכלל, אי מיט דער רעװיזיע פֿון דער ציוניסטישער אידעאָלאָגיע און איר ראָלע בײַם פֿאָרמירן די מאָדערנע יישׂראלדיקע קולטור. דאָס בוך פֿון יעל חבֿר שטײט אין מיטן, צווישן אָט די צװײ טענדענצן. די פֿאָרשערין װײַזט, אַז די ייִדישע ליטעראַטור האָט פֿאַרנומען אַ חשובֿ אָרט אינעם קולטורעלן לעבן פֿונעם ייִשובֿ, הגם דער דאָזיקער פֿאַקט איז געװען פֿאַרשװיגן דורך דער אָפֿיציעלער ציוניסטישער היסטאָריאָגראַפֿיע. אין תּוך גענומען, איז דאָס ניט קײן חידוש; אָבער צום ערשטן מאָל באַקומט דער ענגלישער לײענער אַ פּרטימדיקע אַנאַליטישע פֿאָר­שונג פֿון דער „אַלטערנאַטיװער‟ ייִדישער קולטור, װעלכע האָט זיך אַנטװיקלט אין תּוך פֿון דער הערשנדיקער העברעיִשער קולטורעלער סבֿיבֿה.

פֿאַרן טעאָרעטישן אױסגאַנג־פּונקט האָט יעל חבֿר גענומען די אײַנפֿאַלן פֿון די באַקאַנטע פֿאָרשער פֿון דער מאָדערנער ייִדישער און העברעיִשער ליטעראַטור, בנימין הרשבֿ, איתּמר אבן־זוהר און חנה קראָנפֿעלד, בפֿרט, זײערע אידעעס װעגן דער אינערלעכער פֿילשפּראַכיקײט פֿון ייִדי­שער קולטור. ייִדיש און עברית װערן דערבײַ באַטראַכט װי צװײ שפּראַכן, װעל­כע עקזיסטירן אין אַ נאָענטן צו­זאַמנע­האַנג, ניט געקוקט אויף די שאַרפֿע אידעאָלאָגישע חילוקי־דעות. די דאָזיקע „פֿאַקטישע צװײשפּראַכיקײט פֿונעם ייִשובֿ האָט געשאַפֿן אַ יסוד פֿאַר דער אַנטװיקלונג פֿון דער אָרטיקער ייִדישער ליטעראַרישער קולטור‟, דער אָביעקט פֿון יעל חבֿרס פֿאָר­שונג. די װערק פֿון זלמן ברכות (1886—1977), אַּבֿרהם ריװעס (1900—1963) און רקודה פּאָטאַש (1906—1965) װערן אַנאַליזירט אינעם ברײטן אידעאָלאָגישן, געזעלשאַפֿטלעכן און היסטאָרישן קאָנטעקסט פֿון דעם ייִדישן ייִשובֿ אין ארץ־ישׂראל.

דער אײַסקלײַב פֿון אָט די דרײַ נעמען שפּיגלט אָפּ די כּװנה פֿון דער מחברין צו װײַזן דעם ברײטן טעמאַטישן און סטי­ליסטישן דיאַפּאַזאָן פֿון דער ייִדישער שעפֿערישקײט אין ארץ־ישׂראל. ברכות, דער סאַמע באַקאַנטער צװישן די דרײַ שרײַבער, האָט באַרירט אין זײַנע ייִדישע װערק יענע זײַטן פֿונעם ייִדישן לעבן, װעלכע זײַנען געלעגן מחוץ דעם תּחום פֿון דער העברעיִשער ליטעראַטור: די אינטימע באַציִונגען צװישן מענער און פֿרױען, די פּסיכאָלאָגישע ספֿיקות פֿון די חלוצים, און די אָפּפֿרעמדונג צװישן די אײנצלנע יחידים אין דער ציוניסטישער סבֿיבֿה. ריװעס, װעלכער האָט עולה געװען פֿון פּױלן אין 1924, האָט מיטגעבראַכט די נײַע אַװאַנגאַרדיסטישע עסטעטיק און שטימונגען. מיט דער צײַט איז ער געװאָרן אַ פֿײַנער פּסיכאָלאָגישער שרײַ­בער און האָט געגעבן זײַן לײענער אַ „זעל­טענעם אַרײַנבליק אין דעם גלות־ייִדנס טיפֿ־פֿאַרבאַהאַלטענעם ספֿקות־געפֿיל װעגן פֿאַרלאָזן פּױלן און אין זײַן טיפֿער אַנטױשונג פֿון דער װירקלעכקײט אין ארץ־ישׂראל.‟

רקודה פּאָטאַש איז אױך געבױרן גע­װאָרן אין פּױלן, אָבער אין ירושלים האָט זי געהערט צו דער סבֿיבֿה פֿון דער מיטל־אײראָפּעיִשער ייִדישער קינסט­לע­רישער אינ­טעליגענץ. די דאָזיקע באַציִונ­גען האָבן געהאַט אַ שטאַרקע השפּעה אױף איר פּאָעזיע. להיפּוך צו די הױפּט­שטראָ­מיקע ייִדישע דיכטער פֿון דעם ייִשובֿ, אַזעלכע װי יוסף פּאַפּערניקאָװ און אריה שמרי, האָט פּאָטאַש ניט באַזונגען די קאָ­לעק­טיװיסטישע און סאָציאַליסטישע װערטן. יעל חבֿר אידענטיפֿיצירט פּאָטאַשס דיכ­טערישן נוסח מיט די „כּנענים‟, דער העב­רעיִשער פּאָעטישער שטראָמונג, װאָס האָט זיך געסטאַרעט אומצוקערן צו דער „אױטענ­טי­שער‟ טראַדיציע פֿון דעם אוראַלטן ארץ־כּנען.

אין דעם נאָכװאָרט באַשרײַבט די מחברין איר װערק װי אַ טײל פֿונעם „פּער­זענלעכן פּראָצעס פֿון קולטורעלער אַר­כעאָ­לאָגיע‟. דורך דער קולטור־היסטאָרישער פֿאָרשונג דערגרײכט זי צו אירע װאָרצלען, צו דעם טיפֿן אינערלעכן „זיך‟: „ייִדיש איז ניט נעלם געװאָרן, װי עס האָבן אונדז געגעבן אָנצוהערן די היסטאָרישע ביכער.‟ דער טעאָרעטישער יסוד פֿונעם בוך קומט אין הסכּם מיט אָט דער פּסיכאָלאָגישער אײַנשטעלונג פֿון דער מחברין. די ייִדי­שע ליטעראַטור אין ארץ־ישׂראל װערט אױסגעטײַטשט װי אַ „מינערדיקע ליטע­ראַטור‟, װאָס האָט עקזיסטירט אינעם שאָטן פֿון דער הערשערישער העברעיִשער קולטור. אַזאַ צוגאַנג האָט זײַנע חסרונות און מעלות. פֿון אײן זײַט, זעט מען בולט דעם אַנדערן צד פֿון דעם קולטורעלן פֿאַסאַד פֿון דעם ציוניסטישן ציבור. ייִדיש איז געװען מער בײגעװדיק, איראָניש און קאָמפּליצירט אײדער דער עבֿרית פֿון די עולים פֿונעם ערשטן דור, בפֿרט אַז ייִדיש איז געװען זײער מאַמע־לשון. די ייִדישע ליטעראַטור עפֿנט אַ פֿענצטער צום װירקלעכן לעבן פֿונעם ייִשובֿ, הינטער דעם אידעאָלאָגישן פֿאָרהאַנג. די ייִדישע שרײַבער פֿונעם ייִשובֿ האָבן ניט אָפּגעלײקנט די יסודות פֿון דער ציוניסטישער אידעאָלאָגיע, אָבער זײער שאַפֿונג איז געװען פֿרײַ פֿון אידעאָלאָגישע פּענטעס.

פֿון דעסטוועגן, אַזאַ מין קוק אױף דער ייִדישער ליטעראַטור לײקנט אָפּ איר זעלבסטשטענדיקײט. די ייִדישע שעפֿע­ריש­קײט זעט אױס װי אַ צוגאָב צו דעם העברעיִשן הױפּטשטראָם, װי אַ קריטישער שאָטן זײַנער. אין דער אמתן, איז די ייִדישע ליטעראַטור קײן מאָל ניט געװען קײן „מי­נערדיקע ליטעראַטור‟. זי האָט אָפֿט געליטן פֿון דעם אידעאָלאָגישן דרוק, אָבער אַלע צװײַגן פֿון דער מאָדערנער ייִדישער לי­טעראַטור װאַקסן אויף אײן בױם, װאָס איז אײַנגעװאָרצלט אין דער טראַדיציע פֿון מענדעלע, שלום־עליכם און פּרץ.