אַ מנורה, וואָס סימבאָליזירט פֿאַרשיידענע גײַסטיקע וועלטן און אבֿרים פֿונעם מענטשלעכן גוף, פֿונעם קבלה-ספֿר "ארץ-טובֿ"

פֿאַרשיידענע סימבאָלן דינען הײַנט אָפֿט ווי "אָנערקענונג-צייכנס" פֿון רעליגיעס, פֿעלקער און פּאָליטישע באַוועגונגען. צום בײַשפּיל, ווערט דער זעקס-עקיקער שטערן באַטראַכט ווי אַ ייִדישער און דווקא ייִדישער סימבאָל, און דער קרייץ — דווקא ווי אַ קריסטלעכער צייכן, וועלכער קאָן בשום-אופֿן נישט באַנוצט ווערן בײַ ייִדן — לכל-הפּחות, אין אַ רע­לי­גיעזן קאָנטעקסט. אַן אַנדער טרויעריק-באַרימטער סימבאָל, דער האַקנקרייץ, ווערט פֿעסט פֿאַרבונדן מיט נאַציזם.

געוויסע גראַפֿישע צייכנס טראָגן אין זיך אַ גרויסע אידעאָלאָגישע "וואָג" און קאָנען גורם זײַן שאַרפֿע סיכסוכים. למשל, די "ראַעליסטן", אַ קליינע כּמו-רעליגיעזע סעקטע, האָט מיט איבער 30 יאָר צוריק אויסגעקליבן אַן אומגעוויינטלעכע עמבלעם — אַ האַקנקרייץ, אַרומגערינגלט מיט אַ מגן-דוד. צוליב דער-אָ עמבלעם, ווערן די "ראַעליסטן" כּסדר באַשולדיקט אין פֿאַרשפּרייטן ראַסיזם און פֿאַשיזם.

די "ראַעליסטישע" באַוועגונג, מיט עטלעכע טויזנטער נאָכפֿאָלגער, איז צווישן די סאַמע משונהדיקסטע אין דער וועלט. איר גרינדער האָט געמאָלדן, אַז ער האָט זיך באַפֿרײַנדט מיט די אײַנוווינער פֿון אַן אַנדער פּלאַנעט, וועלכע האָבן אים, כּלומרשט, אָנגעזאָגט, ווי אַזוי די מענטשהייט זאָל זיך פֿירן. די אָרגאַניזאַציע האָט געטענהט, אַז אירע באַשולדיקער האָבן נישט פֿאַרשטאַנען דעם ריכטיקן באַדײַט פֿונעם "פֿרעמד-פּלאַנעטישן" סימבאָל. די "ראַעליסטן" ציִען אויך צו דעם אויפֿמערק פֿון אַנטיסעמיטן, וועלכע קאָנען נישט "אײַנשלינגען" די עמבלעם, אויף וועלכער זייער "באַליבטער" האַקנקרייץ ווערט אַרומגערינגלט מיט אַ מגן-דוד, און באַטראַכט די סעקטע ווי אַ "געהיימען ייִדישן קולט", וואָס פּרוּווט איבערצונעמען די גאָרע וועלט.

אין דער אמתן, איז די געשיכטע פֿון פֿאַרשיידענע אַב­סטראַקטע סימבאָלן זייער קאָמפּליצירט, און לייגט זיך נישט אַרײַן אין די פֿאַרשפּרייטע סטערעאָטיפּן. דער זעקס-עקיקער שטערן איז פֿון קדמונים אָן געווען פֿאַרשפּרייט אין אייראָפּע און אַזיע, בפֿרט אין אינדיע. די פֿאָנען פֿון אַ טייל מיטל-עלטערישע עמיראַטן אין דער איסלאַמישער טערקײַ האָבן אויסגעזען כּמעט ווי די הײַנטיקע ישׂראלדיקע פֿאָן, מיט אַ בלויען אָדער רויטן מגן-דוד אין דער מיט. בײַ די מיטל-עלטערישע מוסולמענער האָט דער זעקס-עקיקער שטערן טאַקע געהייסן "דוד המלכס שטערן" ("נאַדזשמאַט דאַוד") אָדער "שלמה המלכס חתימה" ("כאַטעם סיליימאַן"); לויט די אַראַבישע פֿאָלקס-לעגענדעס, האָט שלמה המלך אויס­גע­נוצט דעם דאָזיקן סימבאָל בײַם פֿאַרכאַפּן שדים און דזשינען.

ביזן 19טן יאָרהונדערט פֿלעגט דער מגן-דוד באַ­טראַכט ווערן, דער עיקר, ווי אַ מיסטישער סגולה-סימבאָל; ערשט אין סוף 18טן יאָרהונדערט, האָבן אַ טייל ייִדן אויסגעקליבן דעם צייכן ווי אַ נאַציאָנאַלע און רעליגיעזע עמבלעם, נאָכן מוסטער פֿון די קריסטלעכע פֿעלקער, וועלכע האָבן אויסגענוצט דעם קרייץ אויף אַן ענלעכן אופֿן. אין אַ סך ייִדישע קהילות, בפֿרט בײַ די חסידים, בלײַבט דער מגן-דוד נאָך אַלץ אַ ריין-מיסטישער סימבאָל.

על-פּי-קבלה, ווי אויך אין הינדויִזם און אַנדע­רע מיזרחדיקע רעליגיעס, סימבאָליזירן די צוויי צונויפֿ­גע­פֿלאָכטענע דרײַעקן פֿונעם זעקס-עקיקן שטערן דעם האַרמאָנישן באַלאַנס פֿון מענערלעכע און ווײַבערלעכע כּוחות אינעם אוניווערס. אין קבלה, באַצייכנט דער מגן-דוד אויך די זעקס ריכטונגען פֿונעם רוים און זעקס אַרבעט-טעג פֿון דער וואָך, מיטן שבת אינעם "צענטער".

דער האַקנקרייץ איז געווען פֿאַרשפּרייט זינט דער אײַזערנער תּקופֿה אין אייראָפּע, אַזיע און ביידע אַמעריקאַנער קאָנטינענטן. אין אינדיע, בײַ אַ צאָל אייראָפּעיִשע פֿעלקער, און בײַ עטלעכע אינדיאַנער שבֿטים אין אַמעריקע, ווערט דער דאָזיקער צייכן אַסאָציִיִרט מיט דער ציקלישער אַנטוויקלונג פֿונעם אוניווערס, ווי אויך מיט דער ענערגיע פֿון דער זון. אַזאַ סימבאָליזם טרעפֿט זיך אויך אין קבלה; אינעם ספֿר "פּרשת אליעזר" פֿון הרבֿ אַליעזר פֿישל סטריזשעווער, אָנגעשריבן אינעם 18טן יאָרהונדערט, ווערט געבראַכט אַ מיסטישער סימבאָל, וואָס זעט אויס ווי די זון מיט 24 שטראַלן און אַ האַקנקרייץ אין דער מיט.

אין די אוראַלטע שילן פֿונעם 3־6טן יאָרהונדערט האָט דער האַקנקרייץ זיך גאַנץ גוט "געחבֿרט" מיטן מגן-דוד. אָבער, צוליב דער טרויעריקער געשיכטע פֿונעם פֿאַר­גאַנ­גענעם יאָרהונדערט, זענען אָט-די צוויי סימבאָלן, בײַם אָנהייב נייטראַלע און אינטערנאַציאָנאַלע, "אָנגעלאָדן" גע­וואָרן מיט אַ דיאָמעטראַל-קענגזײַטיקן אידעאָלאָגישן באַדײַט.

אַן אַנדער צייכן, וועלכער ווערט באַטראַכט מער ניי­טראַל, אָבער טראָגט אויך נעגאַטיווע קאָנאָטאַציעס בײַ ייִדן, איז דער קרייץ. במשך פֿון הונדערטער יאָרן האָט דער דאָזיקער צייכן זיך אַסאָציִיִרט מיטן קריסטלעכן אַנטי­סע­מיטיזם, שמד, פּאָגראָמען, און בכלל מיט אַ פֿרעמדער קולטור און רעליגיע.

ווייניק מענטשן ווייסן אָבער, אַז אַ צאָל מקובלים האָבן זיך אינטערעסירט מיטן מיסטישן באַדײַט פֿונעם קרייץ. ר׳ אַבֿרהם אבן-עזרא שרײַבט אין זײַן "ספֿר-העצמים", אַז די אוראַלטע פֿעלקער פֿלעגן אויסנוצן אַ קרייץ, "שתי-וערבֿ", צו קאָנצענטרירן דעם שׂכל בעתן פֿאַרבינדן זיך מיט די נשמות פֿון אַנדערע פּלאַנעטן; על-פּי-קבלה, האָט יעדע פּלאַנעט אַן אייגענעם מלאך אָדער אַ נשמה. דער קרייץ האָט געדינט ווי אַ "צילברעט" בײַם מיס­טישן קאָמוניקאַציע-פּראָצעס, דערפֿאַר איז דער דאָזיקער צייכן, בײַם אָנהייב אַ נייטראַלער, געוואָרן אַ סימבאָל פֿון פֿאַרשיידענע עבֿודה-זרות.

אין אַ צאָל קבלה-ספֿרים ווערן געבראַכט מיסטישע "חתימות" פֿון מלאָכים, דורך וועלכע אַ מיסטיקער קאָן זיך פֿאַרבינדן מיט זיי. הרבֿ יוסף טאַיטאַצק (טײַטאַ­צאַק), איינער פֿון די גרעסטע מקובלים פֿונעם 15טן יאָר­הונדערט, ברענגט אין זײַן ספֿר "אבֿן-השוהם" אַ מין קרייץ מיט צוויי "הענטלעך", ענלעך אויפֿן הײַנטיקן סימבאָל פֿונעם ווײַבערלעכן געשלעכט, ווי אַ "חתימה" פֿון דער פּלאַנעט ווענערע. ס׳זעט אויס, אַז דער דאָזיקער צייכן שטאַמט פֿון אוראַלטע פֿאַרקריסטלעכע סגולות פֿון לעבן און פֿרוכטבאַרקייט.

אַ געוויינטלעכער קרייץ מיט פֿיר "הענט­לעך" ווערט אַסאָציִיִרט אינעם ספֿר "אבֿן-השוהם" מיטן מלאך מיכאל, אַ תּנ״כישער באַשיצער פֿונעם ייִדישן פֿאָלק. אין דעם פֿאַל, האָט די געשיכטע פֿונעם פֿאַר­גאַנגענעם יאָרהונדערט אויך געוויזן אַ ביטערע "גרי­מאַסע". אינעם יאָר 1908 האָבן די רוסישע שוואַרץ-מאהניקעס, בראָש מיטן עקסטרעם-רעכטן פּאָליטיקער וולאַ­דימיר פּורישקעוויטש, געגרינדעט דעם אַנטיסעמיטישן "פֿאָלקס-פֿאַרבאַנד פֿון אַרכאַנגעל מיכאַיִל". די מיטגלידער פֿון דער דאָזיקער אָרגאַניזאַציע האָבן אויך באַטראַכט דעם מלאך מיכאל מיט אַ קרייץ ווי זייער ביבלישן "באַשיצער", אָבער, זײַנענדיק פֿאַנאַטישע פּראָוואָסלאַוונע קריסטן, האָבן זיי כּסדר פּראָוואָצירט ייִדישע פּאָגראָמען.

ס׳איז אינטערעסאַנט, אַז די אַנדערע באַקאַנטע ייִדישע עמבלעם, די מנורה, ווערט אויך באַנומען אין די קבלה-ספֿרים ווי אַן אוניווערסאַלער סימבאָל, וועלכער באַצייכנט די סטרוקטור פֿונעם קאָסמאָס, ווי אויך פֿאַרשיידענע מדרגות פֿון נשמה. די זיבן ליכט און אַנדערע טיילן פֿון דער מנורה ווערן אויך פֿאַרבונדן מיט פֿאַרשיידענע אבֿרים אינעם מענטשלעכן גוף. פֿונדעסטוועגן, אין פֿאַרגלײַך מיטן "אינטערנאַציאָנאַלן" מגן-דוד, האָט די מנורה זיך אַסאָציִיִרט דווקא מיט ייִדן במשך פֿון איבער 3000 יאָר, דערפֿאַר קאָן זי באַטראַכט ווערן ווי דער וויכטיקסטער ספּעציפֿיש-ייִדישער סימבאָל.