בראָניסלאַוו גערעמעק

Getty Images

"בראָניסלאַוו גערעמעק — דער העלד פֿון פּוילנס פֿרײַהייט"

אַן אויסטערליש אימפּאָזאַנטער לוויה־צוג פֿון פּאַראַדנע אויטאָס האָט הײַנטיקע וואָך אַדורכגעשניטן די גאַסן פֿון דער פּוי­לישער הויפּטשטאָט אויפֿן וועג פֿון דער קאַטעדראַלע פֿון הייליקן יאַן אין דער אַלט­שטאָט פֿון וואַרשע ביז צו דעם קאָ­מו­נאַלן מיליטערישן צווינטער אין דער פֿאָר­שטאָט פּאַוואָנזעק. דאָרט איז דער מת באַערדיקט געוואָרן מיטן העכסטן פּאַראַד פֿון אַ הויכ­געשאַצטן פּוילישן מלוכה־מאַן. ווי עס שרײַבט אין אירע באַריכטן די פּוי­לישע פּרע­סע, איז די אויטאָ־באַוועגונג מאָנטיק דעם 21סטן יולי פֿון 2 אַזייגער נאָכמיטאָג געוואָרן אָפּגעשלאָסן אויף דער גאַנצער טראַסע פֿון דעם פּאַראַדנעם לוויה־צוג. ער איז באַערדיקט געוואָרן אין דער אַלייע פֿון די פֿאַר­דינסטפֿולע פּערזאָנען, נעבן דעם קבֿר פֿון זײַן חבֿר יאַצעק קוראָן, דעם מיט פֿיר יאָר צוריק פֿאַרשטאָרבענעם מיטגרינדער פֿון דער דיסי­דענטישער ליגע צו שיצן די רעכט פֿון די אַרבעטער אין פּוילן.

אין דעם צערעמאָניאַל און אין דער לוויה האָבן זיך באַטייליקט די העכסטע פּוי­לישע מלוכה־לײַט, ווי אויך דער פֿאָר­זי­צער פֿונעם אייראָפּעיִשן פּאַרלאַמענט האַנס גערט פּוטערינג, די געוועזענע אַמערי­קאַנער סטייט־סעקרעטאַרין מאַדלען אָלב­רײַט, דער גע­ווע­זע­נער פּוילישער פּרע­זי­דענט אַלעק­סאָנדער קוואַשניעווסקי, די שטאָט־פּרע­זי­דענ­טין פֿון וואַרשע אַננאַ גראָנ­קע­וויטש־וואַלץ, א"אַנד.

דער חשובֿער מת, וועמען עס איז גע­וואָרן אָפּגעגעבן אַזאַ גרויסער כּבֿוד, איז געווען פּראָפֿעסאָר בראָניסלאַוו גערעמעק, וועלכער איז פֿאָריקע וואָך דערהרגעט גע­וואָרן, אין עלטער פֿון 76 יאָר אין אַן אוי­טאָ־צוזאַמענשטויס, פֿירנדיק זײַן "מערצע­דעס" אויף איינעם פֿון די וועגן פֿון פּוילן. אַ שטרענג־באַשיידענער מאַן, וועמען דער פּרע­זידענט פֿון פּוילן, לעך קאַטשינס­קי, האָט בעת דעם קבֿורה־צערעמאָני­אַל אין דער קאַטעדראַלע, נישט גע­קוקט אויף דער אידע­אָלאָ­גישער קעגנערשאַפֿט צווישן זיי, באַ­צייכנט ווי דעם "העלד פֿון אונדזער פֿרײַ­הייט".

דאָס האָט ער אָנגעטײַט אויף דער ספּע­ציפֿישער ראָלע, וואָס פּראָפֿ’ גערעמעק האָט אָפּגעשפּילט ווי דער איניציאַטאָר און אַק­טיווער פֿאַרמיטלער צווישן דער קאָ­מו­ניס­טישער מאַכט און דער "סאָלי­דאַר­נאָשטש“ אויף דער קאָנפֿערענץ בײַם רונדן טיש אין דאַנ­ציג אין אויגוסט 1980, אויסאַרבעטנ­דיק און דערגרייכנדיק אַ הסכּם, וואָס האָט פֿאַרמיטן אַ סאָוועטישע מיליטערישע אינ­וואַזיע אין פּוילן און האָט דערמעגלעכט דעם פֿריד­לעכן איבערגאַנג פֿון דעם ברו­טאַלן קאָמוניסטישן טאָטאַליטאַריזם צו אַ פּאַר­לאַמענטאַרישער דעמאָקראַטיע. דער דאָ­זיקער פּוילישער דערפֿאָלג האָט געפֿירט צו דער צעפֿאַלונג פֿון די קאָמוניסטישע רע­זשי­מען אין גאַנץ מיזרח־אייראָפּע.

דער געוועזענער פּרעזידענט לעך וואַ­לענ­סאַ, דער גרינדער און אָנפֿירער פֿון "סאָ­לידאַרנאָשטש", איז טאַקע געווען דער ערש­טער וואָס האָט מספּיד געווען גערע­מעקן בײַם אַלטאַר, נאָך דער מיסע פֿון די אַרכיבישאָפֿן קאַזשימיעזש ניטש און טאַ­דעוש גאָצלאָווסקי.

אַ סך הויכע פּערזאָנען זענען אויפֿ­געטראָטן מיט הספּד־רעדעס סײַ אין דער קאַ­טעדראַלע און סײַ אין דעם קבֿורה־הויז אויפֿן בֿית־הקבֿרות — צווישן זיי די פֿאָרזי­צערס פֿון סיים און דעם סענאַט, דער פֿאָר­זי­צער פֿונעם אייראָפּעיִשן פּאַרלאַמענט, אין וועלכן גערעמעק איז געווען אַ מיט­גליד, דער פּרעמיער־מיניסטער דאָ­נאַלד טוסק, צוויי געוועזענע פּרעזידענטן פֿון פּוילן, צווישן זיי קוואַשניעווסקי, און צום סוף, שליסנ­דיק דעם פּאַראַדנעם קבֿורה־אַקט, האָט אים מספּיד געווען דער לעצטער לעבן־געבליבענער קאָמענדאַנט פֿון דעם אויפֿ­שטאַנד אין וואַרשעווער געטאָ, מאַ­רעק עדעלמאַן, וועמעס באַטייליקונג און גע­זע­גענונגס־רייד האָט די פּוילישע פּרע­סע גאָר בולט אַרויסגעהויבן אין אירע באַ­ריכטן.

"דער אייראָפּעיִשער פּאַרלאַמענט האָט פֿאַרלוירן אַ חבֿר, איינעם פֿון די וווּנדער­לעכסטע מענטשן" — האָט גע­זאָגט דער פֿאָר­זיצער פֿון אייראָפּעיִשן פּאַר­לאַמענט האַנס גערט פּוטערינג; "ער איז געווען אַ פּאָלאַק צווישן די אייראָפּעער און אַן אייראָ­פּעער צווישן די פּאָלאַקן" — האָט או­נטער­געשטראָכן דער געוועזענער פּרע­מיער־מיניסטער טאַדעוש מאַזאָוויעצקי און האָט צוגעגעבן: אַן אָפּגעראַטעוועטער פֿו­נעם געטאָ פֿלעגט זײַן ייִדישער אָפּשטאַם אָפֿט אַרויסגעשטעלט ווערן ווי אַן אָביעקט פֿאַר דעם גיפֿטיקן האַס. אַליין איז ער אָבער געווען העכער פֿון דעם".

שטאַרק עמאָציאָנעל איז געווען דער הספּד־אַרטיקל, וועלכן עס האָט אין טאָג פֿון דער לוויה פֿאַרעפֿנטלעכט דער רע­דאַק­טאָר פֿון דער פּרעסטיזשפֿולער "גאַזע­טאַ ווי­באָרטשאַ", גערעמעקס ייִנגערער חבֿר אַדאַם מיכניק, אַ מיטגרינדער פֿון "סאָלי­דאַרנאָשטש“ און פֿון דער "אוניע פֿאַר מענטשן־רעכט", וועלכער האָט אים באַ­צייכנט ווי אַ "קאָסמאָפּאָלאַק": דאָס ייִנגל, וואָס האָט זיך דורך אַ נס אָפּגעראַטע­וועט פֿון דעם חורבן, איז מיט דער צײַט גע­וואָרן דער רעפּרעזענטאַנט און אויסדריקלער פֿון די בעסטע פּוילישע טראַדיציעס: פֿון אַ מדינה אָן שווינדלערײַען און אָן פּאָליטי­שע אַרעסטאַנטן, פֿון אַ פּוילן אַ דעמאָ­קראַ­טישס און אַן אומאָפּהענגיקס, אַ מדינה אַן אָפֿע­נע און אַ טאָלעראַנטע.

מאַרעק עדעלמאַן האָט אין זײַן הספּד אונטערגעשטראָכן, אַז גערעמעק איז פֿריִער פֿון אַלץ געווען אַ מענטש. אַלץ וואָס עס טוט זיך אָפּ קעגן פּראָפֿ’ גערעמעקן, זאָגט עדות וועגן דעם, אַז "נישט אַלע זענען מיר צוזאַמען" — און דעריבער מוזן מיר שאַפֿן אַ נײַעם מין מענטש, וואָס זאָל ווערן אַ פּאָליטישער עטאָס, — און האָט גע­רופֿן גערעמעקס משפּחה און פֿרײַנד זיך אָנ­צו­נעמען פֿאַר די הענט און אויפֿשטעלן די ערשטע ראָטע פֿון "אַ גערעמישער מויער" קעגן האַס און גוואַלט.

* * *

די דאָזיקע רייד, וואָס האָבן זיך באַ­צויגן צו דער "שׂינאה צו גערעמעקס אָפּ­שטאַם", זענען געזאָגט געוואָרן, זעט אויס, אין צוזאַמענהאַנג מיט די שמוציק גיפֿטי­קע רייד, וואָס האָבן זיך געלאָזט הערן פֿון דער אַנטיסעמיטישער ראַדיאָ-סטאַנציע "מאַ­ריאַ" און פֿון דער ייִדנפֿרעסערישער אינ­טער­נעץ א"נ "פּאָלאָניקאַ", וועלכע איז אַרויס מיט אַ גיפֿטיקער העצע קעגן דער פּוי­לישער קאָמוניקאַציע, הלמאי זי לויבט אַזוי גערעמעקן, וואָס איז סך־הכּל געווען אַ ייִד, אַ שׂונא פֿון פּאָלאַקן, אַ פֿאַררעטער, וואָס האָט פֿאַרמיטלט מיט מאָסקווע כּדי צו סאַבאָטירן און צוימען דעם קאַמף קעגן דעם קאָמוניזם, און הלמאי מע מאַכט אַזאַ גרויסן צימעס מיט זײַן טויט. ער איז גע­ווען אַ קרבן פֿון אַן אויטאָ־קאַטאַסטראָפֿע? — איז וואָס? ווייניק מענטשן ווערן דערהרגעט אויף די וועגן?

דער רעדאַקטאָר פֿון דעם אַנטיסע­מיטישן "וועבסײַט" נוצט אָבער אויס גערע­מעקס טויט, כּדי צו פֿאַרשפּרייטן דעם ביל­בול קעגן אים, אַז ער האָט געפֿ­לאָכטן פּלע­נער פֿאַר אַ ייִדישער באַהערשונג פֿון פּוילן. אונטערן קעפּל: "פּוילן אין די קייטן פֿון דער פּאָסט־זשידאָקאָמונע" פֿאַר­עפֿנטלעכט ער כּלומרשט צענזורירטע, נישט פֿאַרעפֿנטלעכטע פֿראַגמענטן פֿון אַן אינ­טערוויו, וועלכן גערעמעק האָט דער­טיילט דער באַקאַנטער פּוילישער (פֿון ייִדישן אָפּשטאַם) שרײַבערין אַננאַ קראַל (די מחבֿרין פֿון אַ באַקאַנטן אינטערוויו מיט מאַ­רעק עדעלמאַנען). דער אינטערוויו מיט גערעמעקן (אָן די "צענזורירטע פֿראַג­מענטן" איז דערשינען אין "פּאָליטיקאַ" אין יאָר 1981.

אין דער פֿאַלסיפֿיקאַציע פֿון דעם דאָ­זיקן "דאָקומענט", אין וועלכן פּראָפֿ’ בראָ­ניסלאַוו גערעמעק ווערט באַצייכנט מיט די ערגס­טע עפּיטעטן און געשאָלטן מיט די האַרבס­טע קללות שטעלט אים פֿאָר דער רעדאַק­טאָר דאַמיאַן ווי "בערעלע לעוואַר­טאָוו“ ווי זײַן אמתדיקער נאָמען איז, וועלכן גע­רעמעק האָט נישט פֿאַרלייקנט — חוץ אפֿשר דעם פֿאָרנאָמען "בערעלע", וועלכן דער רעדאַקטאָר פֿון דער "פּאָלאָניקאַ" האָט אים צוגעקלעפּט. אין דער היים אין וואַרשע האָט מען אים גערופֿן "בראָנעק". און זײַן פֿאָ­טער איז נישט געווען קיין רבֿ, ווי דער פֿעל­שער דערציילט, נאָר אַ פֿאַרמעגלעכער קירזש­נער. גערעמעק האָט אויך קיינמאָל נישט פֿאַרלייקנט זײַן ייִדישן אָפּשטאַם — ער האָט זיך נאָר מיט אים נישט באַנוצט.

דעם נאָמען גערעמעק האָט בראָנעק לעוואַרטאָוו זיך צוגעאייגנט פֿון זײַן רע­טער, סטעפֿאַן גערעמעק, וועלכער האָט אים אַרויסגעראַטעוועט פֿון דער וואַרשע­ווער געטאָ אין 1943, ווען ער איז אַלט געווען קוים 11 יאָר, און בײַ אים האָט ער זיך אויסבאַהאַלטן אין אַן אָרטשאַפֿט וואָס הייסט ווסכאָוו און וואָס מיר געפֿינען נישט אויף דער מאַפּע. וועגן יענער תּקופֿה אין זײַן לעבן זענען קיין פּרטים נישט פֿאַראַן — אַפֿילו נישט בײַ זײַנע קרובֿים אין ישׂראל.

זײַן פֿאָטער איז אומגעקומען אין אויש­וויץ. אַ צײַט נאָך דער מלחמה האָט זיך בראָ­נעק צוריקגעקערט קיין וואַרשע, גע­וווינט אין דער פֿאָרשטאָט זשאָליבאָזש, דאָרט געלערנט אין גימנאַזיע, דערנאָך שטו­דירט און פֿאַרענדיקט אין 1954 דעם פֿאַ­קולטעט פֿון געשיכטע אויפֿן וואַר­שעווער אוניווערסיטעט; די דיפּלאָם־שטודיעס גע­מאַכט אין די יאָרן 1956–1958 אין פּאַריז; אין 1960 פֿאַרענדיקט דעם דאָקטאָראַט, אין 1972 אָנגענומען געוואָרן ווי אַ היסטאָרי­קער פֿון פֿראַנצייזישן מיטלאַלטער אין דער אַקאַדעמיע פֿאַר וויסנשאַפֿטן און אין 1989 באַקומען דעם טיטל פּראָפֿעסאָר.

אין דער זעלבער צײַט האָט ער גע­זוכט זײַן אידעאָלאָגישן וועג, זײַענדיק כּסדר באַ­הערשט פֿון ספֿקות. אין 1950 איז ער אַרײַנ­געטראָטן אין דער קאָמוניסטי­שער יוגנט־אָר­גאַניזאַציע, געוואָרן אַקטיוו אויך אין דער פּאַר­טיי, וועלכע ער האָט אָבער פֿאַרלאָזט אין יאָר 1968, ווי אַ פּראָטעסט קעגן דער רו­סי­שער אינוואַזיע אין טשעכאָסלאַוואַקײַ.

ער איז געווען צווישן די גרינדער פֿון "סאָלידאַרנאָשטש" און איז אַרעסטירט גע­וואָרן אין יאָר 1981. נאָכן באַפֿרײַט ווערן האָט ער אָבער נישט אויפֿגעגעבן זײַן טע­טיקייט פֿאַר אַ ליבעראַלן דעמאָקראַטישן רעזשים און פֿאַר אָפּהיטן די מענטשן־רעכט. ווי זײַן גרעסטער בײַשטײַער פֿאַר פּוילנס פֿרײַהייט איז אַרײַן אין דער געשיכטע זײַן איניציאַטיוו און באַטייליקונג אין דער קאָנפֿערענץ בײַם רונדן טיש אין גדאַנסק, וואָס האָט אויסגעפֿלאַסטערט דעם וועג צו די פֿרײַע וואַלן צום סיים אין 1989 און גע­בראַכט צו דער מאַכט די סאָלידאַר­נאָשטש, און אים, גערעמעקן, ווי דעם אָנפֿירער פֿון איר פֿראַקציע אין סיים. אין די יאָרן 1997 ביז 2000 איז ער געווען אויסערן־מיניס­טער פֿון דער פּוילישער רעפּובליק און פֿון 2004 אַ דעפּוטאַט אין אייראָפּעיִשן פּאַרלאַ­מענט.

אין די אַלע יאָרן האָט ער אָן אויפֿ­הער אויסגעברייטערט זײַן וויסן און איז באַ­שאָנקען געוואָרן מיט 23 ערן־דאָק­טאָ­ראַטן אויף אַלערליי געביטן. ער האָט איבע­געלאָזט נאָך זיך צוויי זין און אויך אַ ברו­דער, יוזשעק לעוואַרטאָוו, וואָס איז גע­ווען נאָך דער מלחמה אין ישׂראל, געקעמפֿט אין דער איינהייט פֿון די "שועלי שמשון", גע­וואָרן פֿאַרוווּנדעט און לעבט הײַנט אין אַמע­ריקע.

אָבער גראָד אין ישׂראל, מיט וועלכער ער האָט נישט אָנגעהאַלטן קיין פֿאַרבינ­דונג, האָט ער גאַנץ נאָענטע קרובֿים, און גראָד נישט פֿון קיין שלעכטן "ייִחוס׳" און אַפֿילו גאַנץ גוט באַקאַנטע אין לאַנד. איינער פֿון זיי איז דער יונגער יוריסט גל לע­וואַר­טאָוו, וועלכער איז געשטאַנען בראָש פֿון דער יוריסטן־מאַנשאַפֿט אין דער מלוכישער פּראָ­קוראַטור, וואָס האָט בשעתו געפֿירט די אויס­פֿאָרשונג פֿון די פֿאַרדאַכטן און באַשולדיקונגען קעגן דעם געוועזענעם פּרע­מיער אַריאל שרון. הײַנט שטייט ער בראָש פֿון דער אינטערנאַציאָנאַלער אָפּטיי­לונג פֿון דער ישׂראלדיקער מלוכישער פּראָ­קוראַטור.

גל לעוואַרטאַוו איז דער זון פֿון מײַן יוגנט־חבֿר אין דער ייִדיש־וועלטלעכער פֿאָלקס־שול אין וואַרשע, שלמה לעוואַר­טאָוו — אַ לײַבלעכער קוזין פֿון דעם אויבן באַשריבענעם בערעלע לעוואַרטאָוו, וועל­כער איז באַערדיקט געוואָרן מיטן הויכן מלו­כישן כּבֿוד נאָך אַ קאַטוילישן קבֿו­רה־צערעמאָניאַל אין דער קאַטעדראַלע פֿון הייליקן יאַן אין דער אַלטשטאָט פֿון וואַרשע.