ס׳איז אָנגעקומען פֿונעם יונגן ישׂראל­דיקן לינגוויסט און פּרעכטיקן ייִדיש־קע­נער צבֿי סדן, וואָס אַ מאָל, איידער ער איז געקומען פֿון יאַפּאַן קיין ישׂראל, האָבן מיר אים אַלע געקענט ווי טסוגייאַ (צוויקאַ סאַסאַקי). דער פֿאָרויסגעזעענער סדר־היום פֿון אַ קאָנפֿערענץ וועגן ישׂראלדיקער שפּראַך־פּלאַנירונג, וואָס וועט סוף זומער פֿאָר­קומען אין בר־אילן־אוניווערסיטעט (אין די זעל­בע טעג, ווען מען פֿײַערט אויף דער וועלט דעם 100סטן יובֿל פֿון דער טשער­נאָווי­צער קאָנפֿערענץ). וועגן לאַדינאָ איז דאָ אויף דער פּראָגראַם ווער ס׳זאָל רעדן, וועגן אַראַביש, וועגן העברעיִש, וועגן אימי­גראַנ­טישע לשונות (מסתּמא אַן אייפֿע­מיזם פֿאַר רוסיש), וועגן דעם לערנען פֿרעמ­דע לשונות מכּל־המינים, וועגן וואָס אין דער וועלט, נאָר ניט וועגן... ייִדיש אין ישׂראל. ווער לײַדט דערפֿון? די גאַנצע ישׂראל־גע­זעלשאַפֿט און דער עיקר — דער ישׂראל­דיקער פֿאַרשטאַנד פֿון שפּראַך־פּלאַנירונג בכלל און פֿון שפּראַך־פּלאַנירונג ווי אַ חשובֿער טייל פֿון דער ישׂראל־דערפֿאַרונג בפֿרט, אי די מדינהשע, אי די אַלגעמיין געזעל­שאַפֿטיקע.

אַ נעגאַטיווער שטריך

וועגן שפּראַך־פּלאַנירונג איז איצט שוין בדרך־כּלל אָנגענומען אַז איינע פֿון אירע נעגאַטיווסטע שטריכן איז איר אָפֿטער צו­גאַנג פֿון אויבן אַראָפּ, דאָס הייסט, פֿון די העכערע אויטאָריטעטן וואָס שטייען אויבן, למעלה, אַראָפּ צום פּשוטן רעדנער צי שרײַבער אונטן, למטה. לויט אָט דעם צוגאַנג פֿירן די אויטאָריטעטן אָן מיט דער פּלאַנירונג און די פּשוטע בשׂר־ודמס זענען דאָס אָדער מקבל, אָדער זיי באַצאָלן טײַער פֿאַר זייער “ניט פֿאָלגן". די אויטאָריטעטן פֿירן אַפֿילו אָן מיט דער גאַנצער סיסטעם “באַלוינונגען", כּדי אויסצופּועלן, אַז דער פּשוטער בשׂר־ודם זאָל אָננעמען די פּאָליטיק פֿון די אויטאָריטעטן, זייער לשונותדיקע געזעצגעבונג, זייערע לשונותדיקע חידושים, תּקנות און אַפֿילו די אונטערשטיצונג פֿון יענע “וואָרטמענטשן", וואָס פֿירן זיך בהסכּם מיט די רעקאָמענדאַציעס פֿון די אויטאָ­ריטעטן, און די צוריקווײַזונג פֿון אַזעלכע, וואָס זענען ניט מסכּים דאָס צו טאָן און וואָס ווילן אויסטרעטן אַן אייגענעם דרך אינעם וווּקס און אין דער באַנײַונג פֿונעם גאַנצן לשונותדיקן האָב־און־גוטס.

די פּלאַנירונג פֿון שפּראַך־פּלאַנירונג

פֿאַרשטייט זיך, אַז מיר קענען אַלע אַזעלכע רעזשימען, וווּ די גאַנצע פּלאַנירונג איז פֿון אויבן אַראָפּ. נאָר מיר קענען זיכער, בפֿרט אין דער נײַער צײַט און אין די דעמאָקראַטישע אויטאָריטאַטיווע קאָנ­טעקסטן, מקומות, וווּ דער פֿאַרקערטער פּראָ­צעס איז מער פֿאַרשפּרייט, אָדער אַ “גע­מישטער פּראָצעס", טיילווײַז פֿון אויבן אַראָפּ און טיילווײַז פֿון אונטן אַרויף, איז בנימצא. אַמעריקע איז דער בעסטער בײַ­שפּיל פֿונעם לעצטן צוגאַנג, וואָס מיינט דעם געמישטן פּראָצעס צו שפּראַך־פּלאַנירונג. ס׳זענען למשל זיכער פֿאַראַן ענגלישע ווער­טערביכער וועלכע זענען זייער אָנגענומען בײַ קענער און אַנשי־הלשון, נאָר קיין איינער פֿון זיי איז ניט אונטערגעוואָרפֿן קיין שום רעגירונג־הכשרים צי קאָנטראָלן, באַקומט ניט קיין רעגירונג־געלטער אָדער אַפּראָבאַציעס, אָדער דערלויבעניש און, אין יעדן פֿאַל, איז יעדער יחיד פֿרײַ זיי אָנצונעמען אָדער זיי אָפּצוּוואַרפֿן לויטן אייגענעם געשמאַק און פֿאַרשטאַנד. אין אַ געוויסער מאָס איז טאַקע ענגליש ניט אַזוי פֿולשטענדיק סטאַנדאַרטיזירט צוליב דעם ווי פֿראַנצויזיש. אפֿשר גאָר אין דעם שטעקט דער נצחון פֿון ענגליש איבער דער גאָרער וועלט.

ענגלישע ווערטערביכער גייען זיך טאַקע פֿונאַנדער אין פֿאַרשיידענע פּרטים. פֿאַר גאָר אַ סך ווערטער ברענגען די אָנגע­נו­מענסטע ווערטערביכער עטלעכע אַל­טע­נאַ­טיוון: למשל Goodbye און Goodby, Uptown און Up Town, און אַנדערע אַזעל­כע ניט־פֿאַראיינהייטלעכטע אויסלייג־ און אַרויס­רעד־מעגלעכקייטן. פֿון דעם שטאַרבן ניט קיין קינדער אין די וויגן, און ענגליש ווערט דערפֿון נישט אָפּגעשוואַכט אָדער ווייניקער אָנגענומען צי חשובֿ איבער דער וועלט.

דער הײַנטיקער עבֿרית

דער הײַנטיקער עבֿרית גייט בדרך־כּלל נאָך דעם ענגלישן / אַמעריקאַנער מאָדעל. ווער ס׳וויל, גייט נאָך דער “אַקדמיה ללשון העבֿרית", און ווער ס׳וויל ניט — איז ניט. ווער סע וויל שרײַבט “דויד" (ווי די “אַקדמיה" לייגט פֿאָר צוליב קלאָרקייט, דער ניט־דערפֿאַרענער לייענער פֿון ניט־וואָ­קא­ַלי­זירטע טעקסטן (אָן נקודות) זאָל זיך וויי­ניקער פֿאַרפּלאָנטערן מיט דוד — פֿעטער און דוד — קעסל), און ווער ס׳וויל: (אָפֿט אין דער זעלבער צײַטונג און מיט עטלע­כע שורות ווײַ­טער) שרײַבט פֿאָרט “דוד — דאָוויד". אַ מאָל איז אָבער ניט גע­ווען אַזוי און מען האָט אַלע­מען גענייט אָנצונעמען די אויטאָריטעט פֿון דער “אַקדמיה".

סימנים פֿון אָט יענעם אַלטן צוגאַנג פֿון אויבן אַראָפּ זענען נאָך אין ישׂראל געבליבן און ס‘איז זיי ניט שווער צו געפֿינען. למשל, די רעגירונג איז זיך מתחייבֿ אויס­צופֿאָלגן אין אירע אייגע­נע פּובליקאַציעס (למשל אין די “דבֿרי־הכּנסת") דאָס וואָס די “אַקדמיה" רע­קאָ­מענדירט. דאָס נעמט שוין במילא אויך אַרײַן דאָס שולוועזן און די טעקסט­ביכער, און די פֿאַר­לאַגן פֿון טעקסטביכער און די לערער וואָס באַשטעלן אָט די טעקסטביכער, און אַפֿילו די אַלע וואָס ווילן אויסהאַלטן די שאָפֿער־עקזאַ­מענס אויף צו פֿירן אויטאָמאָבילן. כּדי דאָס לעצטע צו קענען דערגרייכן דאַרף מען דאָך קענען פֿאַרשטיין די נעאָלאָגיזמען וואָס די אַקדמיה רעקאָמענדירט פֿאַר די טיילן און טיילעכלעך פֿונעם אויטאָ און שנעל און ריכטיק איבערלייענען די אָנזאָגן אויף די שאָסיי־שילדן. ווען ניט איז דאָך פֿאַראַן די סכּנה, אַז מען וועט ניט קענען ריכטיק איבער­לייענען און ענטפֿערן אויף די פֿראַגעס פֿונעם גע­שריבענעם שאָפֿער־עקזאַמען און ניט באַקומען דעם לי­צענץ צו פֿירן אַן אויטאָ.

די “אַקדמיה ללשון העבֿרית" האָט שוין מער ניט דעם כּוח פֿון אַ מאָל, נאָר וווּ ניט וווּ זענען נאָך געבליבן סימנים פֿון איר אַמאָליקער גבֿורה. דורך אָט די סימנים איז די “אַקדמיה" פֿאָרט מרמז, אַז זי און ניט דאָס פֿאָלק זענען די באַלעבאַטים פֿונעם הויפּט־לשון וואָס מען רעדט און מען שרײַבט אינעם ייִדישן לאַנד. אָבער אַזעלכע רמזים זענען דאָך הײַנט צו טאָג אַ לעכערלעכער צוגאַנג צו דער רעאַליטעט פֿון עבֿרית און לײַדן לײַדט דערפֿון די “אַקדמיה" גופֿאַ און ניט עבֿרית. די “אַקדמיה" איז דאָך צוליב אַזעלכע רמזים געוואָרן אַן אָביעקט פֿון לײַטיש (און בפֿרט בײַ דער יוגנט, פֿון ניט אַזאַ לײַטיש) געלעכטער. צי וועט אַ שאָפֿער זיך באַנוצן מיטן וואָרט “בלינקער" צי “ווינקער" פֿאַרן ליכטעלע, מיט וועלכן ער ווײַזט אַז ער וויל זיך פֿאַרדרייען, רעכטס צי לינקס? דער גאַנצער צוגאַנג פּאַסט ניט פֿאַר דער הײַנטיקער צײַט און ניט פֿאַרן טעמפּעראַמענט פֿונעם הײַנטיקן ישׂראלי.

קאָרפּוס־פּלאַנירונג און סטאַטוס־פּלאַנירונג

אָבער דאָס זעלבע איז אויך חל ניט נאָר אויפֿן קאָרפּוס־פּלאַנירונג, וואָס איז אַ חלק פֿון שפּראַך־פּלאַנירונג, נאָר אויך (און אַפֿילו 100 מאָל מער) אויפֿן סטאַטוס־פּלאַנירונג וואָס איז אַ חלק דערפֿון. אין ישׂראל שטעלן זיך נאָך אַלץ פֿאָר טויזנטער בדרך־כּלל גוט אינפֿאָרמירטע און אינטעליגענטע מענטשן אַז אין לאַנד וועט זיך אויפֿהייבן “יענער ויצעקו" אויב מען וועט לאָזן פֿרײַ רעדן, שרײַבן און לערנען ייִדיש, ווי מען לאָזט פֿרײַ רעדן, שרײַבן און לערנען ענגליש (צי אַפֿילו פֿראַנצויזיש, רוסיש, שפּאַניש, אאַז״וו). “וואָס וועלן די ספֿרדים זאָגן?" שעפּטשעט מען דאָ און דאָרט דערשראָקענערהייט, נאָר איך דערמאָן זיך ניט, אַז כאָטש איין ספֿרדי זאָל עפּעס אַרויסזאָגן אַ וואָרט וועגן דעם (צי אַפֿילו אַ וואָרט אויף צו פֿאָדערן אַ ראָלע פֿאַר לאַדינאָ אין דער עפֿנטלעכקייט).

איך דערמאָן זיך ווי געהויבענע פּראָפֿע­סאָרן מיט “טיטולן" האָבן אונדז געוואָרנט, אַז ס׳וועט זיך טאָן חושך, אויב מיר וועלן וואַגן צו גרינדן אַ ייִדיש־ריידנדיקן קינ­דער­קלוב פֿאַר ייִדיש־ריידנדיקע קינדער (צווישן זיי צוויי פֿון אונדזערע אייגענע). דער סוף איז געווען, אַז די הימלען זענען דווקא ניט אײַנגעפֿאַלן, די געזעלשאַפֿט האָט זיך ניט צעקרישלט און איז זיך ניט צעפֿאַלן, און דער קלוב איז יאָרן־לאַנג אָנגעגאַנגען, געשטעלט פּורים־שפּילן אויף ייִדיש און געפּראַוועט אויפֿנאַמעס פֿאַר ייִדישע פּאָעטן כּל־זמן מיר (געלע און איך) זענען געבליבן (דרײַ יאָר) אין ירושלים.

אַ קאָנפֿערענץ פֿונעם אַלטן שניט פֿון צענטראַלער שפּראַך־פּלאַנירונג

מיט דער אויבנדערמאָנטער קאָנפֿערענץ וועגן שפּראַך־פּלאַנירונג אין ישׂראל איז אויך דאָס אייגענע. ס׳וועט זײַן אַ קאָנפֿערענץ ס׳רובֿ וועגן פּראָצעסן פֿון אויבן אַראָפּ, ווײַל אַזוי טראַכט נאָך דער עלטערער דור וואָס איז בײַ דער גרענדע וועגן לשונותדיקע ענינים. דערפֿאַר איז זייער גאַנצער אופֿן פֿון טראַכטן אַן אַנעמישער, אַן אַלטמאָדישער און אַ צוריקגעשטאַנענער לגבי דעם הײַנט­צײַטיקן סאָציאָלינגוויסטישן געדאַנק וועגן שפּראַך־פּלאַנירונג איבער דער גאָרער מאָ­דערן־דעמאָקראַטישער וועלט. “ווער עס גראָבט אַ גרוב פֿאַר יענעם פֿאַלט אַליין אַרײַן", ווי ס׳זאָגט דאָס ייִדישע ווערטל און ווי ס׳זינגט זיך דאָס גאָלדפֿאַדענישע לידל פֿון דער פּיעסע “באָבע יאַכנע". און ווער ס׳גראָבט אַ גרוב פֿאַר ייִדיש פֿאַלט אויך אַליין אַרײַן!

ס׳וועט אָבער אויך אין דער שפּראַך־פּלאַנירונג קומען דער דורות־ריס צווישן די יונגע דורות און די איצטיקע תּקיפֿים, און דעמאָלט וועט מען אויך אין ישׂראל קענען טראַכטן וועגן שפּראַך־פּלאַנירונג גאָר אַנ­דערע, קלאָרערע געדאַנקען און רעדן וועגן דעם גאָר אַנדערע, קלאָרע דיבורים.

אַן אויסדרוק פֿון אַ גאַנצער געזעלשאַפֿטלעכער שיטה

די צענטראַלע שפּראַך־פּלאַנירונג איז דאָך בלויז איין אויסדרוק פֿון אַ גאַנצער שיטה פֿון פּלאַנירונג: די צענטראַלע ייִשובֿ־פּלאַ­נירונג, re-settlement planning, צענט­ראַלע קולטור־פּלאַנירונג, צענטראַלע אַר­בעט־פּלאַנירונג, אאַז"וו. דאָס איז אַלץ אַ מין “אָרגאַניזאַציע פֿונעם לעבן" וואָס, ווען מען טרײַבט דאָס איבער, שמעקט עס מיטן טאָטאַליטאַריזם פֿון פֿאַרשיידענע העלערע “קאָלירן", מיט וועלכע די ישׂראל־ביוראָ­קראַטיע איז אינטים באַקאַנט. די אָרעמע און שוואַכע זענען תּמיד די ערשטע קרבנות פֿון דער היפּער־אָרגאַניזאַציע פֿונעם לעבן און אָרעמע און שוואַכע לשונות בתוכם, ווײַל זיי קענען דאָך קיין שטאַרקן ווידערשטאַנד ניט שטעלן, כּדי זיך צו פֿאַרטיידיקן. די אונ­טערדריקונג און גרינגשעצונג פֿון ייִדיש (צי פֿון יעדן אַנדער לשון) איז אַ גליטשיקער באַרג־אַראָפּ און ענדיקן ענדיקט זיך דער וועג מיט אָפּמאָנען אַ הויכן פּרײַז בײַ דער גאַנצער געזעלשאַפֿט. נאָך ערגער איז ווען איין ברודער צווינגט אַרויף זײַן לשון אויפֿן אַנדערן. ס׳איז ניט ווערט בײַ לײַטן אָט דעם ענין ווײַטער צו צעקײַען: דאָס פֿאַרבראַקירן טעמעס וועגן אַ באַשטימט לשון איז ווײַט ניט קיין אומשולדיקער “אַקאַדעמישער" אַקט און, וואָס מער, בעת אַן אַקאַדעמישער קאָנפֿערענץ איז דאָס בפֿירוש אַן אַנטי־אינטעלעקטועלער אַקט פֿאַר וועלכן ס׳וועלן בלית־ברירה לײַדן קודם־כּל די תּלמידים, די לערער און, סוף־כּל־סוף, די גאַנצע געזעל­שאַפֿט.

אַ געזעלשאַפֿט איז אַ געבונדענע גאַנצ­קייט און ניט עפּעס סתּם קיין סעריע באַזונ­דערע קעמערלעך: ווער עס טוט אַן עוולה איין טייל פֿון דער גאַנצקייט, באַעוולט דערמיט סוף־כּל־סוף דאָס גאַנצע במילא.