 |
| דער קינסטלער בראָניסלאַוו (בומע) טוטעלמאַן |
טשערנאָוויץ קאָן מען מיט רעכט צוטיילן דעם טיטל פֿון דער שענסטער שטאָט אין דער הײַנטיקער אוקראַיִנע. צום גרויסן טייל איז דאָס אַ פֿאַרדינסט פֿון דעם בירגערמײַסטער מיקאָלאַ פֿעדאָרטשוק. די שטאָטישע אַדמיניסטראַציע האָט אויסגענוצט די פֿײַערונג פֿון דעם 600־יעריקן יובֿל ווי אַ גוטע געלעגנהייט דורכצופֿירן אַן אַרומנעמיקע רעסטאַווראַציע פֿון די געבײַדעס און גאַסן, כּדי אומצוקערן דער שטאָט דעם אַמאָליקן טעם.
טשערנאָוויץ איז תּמיד געווען אַ מין יוצא־מן־הכּלל, אַ שטאָט מיט אַן אייגענעם פּנים און כאַראַקטער, וואָס פֿירט אַן אייגן לעבן און האָט אַ קנאַפּן שײַכות צו די אַרומיקער סבֿיבֿות. דאָס איז אַ שטאָט אַ חלום, אַ שטיקל אייראָפּע אין מיטן הוצולישער און רומענישער דאָרפֿישער בוקאָווינע.
די הײַנטיקע שטאָטישע אַדמיניסטראַציע באַמיט זיך ממשיך צו זײַן די אַלטע טראַדיציעס. דער קאָנטראַסט מיט לעמבערג איז באַזונדערס בולט. בעת אין לעמבערג טרעפֿט מען אויף שריט און טריט סימנים פֿונעם אויפֿגעקומענעם אוקראַיִנישן נאַציאָנאַליזם׃ גאַסן מיט די נעמען פֿון באַנדעראַ, פּעטליוראַ, מאַזעפּאַ און זייערע פֿילצאָליקע חבֿרים, כּלערליי דענקמעלער און מעמאָריאַלע טאָוולען, וועלכע מערקן אָפּ די העראָיִשע טועכצן פֿון דער אוקראַיִנישער אויפֿשטאַנד־אַרמיי — איז טשערנאָוויץ, להיפּוך, דורכגעזאַפּט מיט אַ זיסלעך־גוטמוטיקער האַבסבורג־נאָסטאַלגיע, וואָס שמעקט מיט קאַווע און געבעקס.
אויב לעמבערג שטעלט אַרויס ווי אַן "עיר ואם באוקראַיִנע", איר אייגענע, עסטרײַכיש־ייִדיש־פּוילישע געשיכטע ווי אויף צו להכעיס, באַטאָנט טשערנאָוויץ איר אייגנאַרטיקייט, איר אוניקאַלן מולטי־קולטורעלן מהות. אין דרויסן בלײַבט די שטאָט די זעלביקע ווי אַ מאָל, אָבער איר באַפֿעלקערונג קומט און גייט אַוועק. בערך יעדע צוואַנציק־דרײַסיק יאָר בײַט זיך דער עטנישער און קולטורעלער באַשטאַנד פֿון די תּושבֿים כּמעט אין גאַנצן.
אַ סך פֿון די הײַנטיקע טשערנאָוויצער אײַנוווינער זײַנען געקומען פֿון די אַרומיקע דערפֿער נאָך דער מאַסן־עמיגראַציע פֿון ייִדן אין די 1970—1990ער יאָרן. אָבער אויך יענע ייִדן זײַנען לרובֿ ניט געווען קיין געבוירענע טשערנאָוויצער. אַ סך פֿון זיי זײַנען געווען ניצול־געוואָרענע פֿון די טראַנסניסטריע־געטאָס, וועלכע שטאַמען פֿון די שטעטלעך פֿון פּאָדאָליע און בעסאַראַביע. די מערהייט פֿון די "עכטע" טשערנאָוויצער ייִדן האָבן פֿאַרלאָזט די שטאָט נאָך פֿאַר אָדער גלײַך נאָך דער מלחמה און האָבן זיך באַזעצט אין ישׂראל, אייראָפּע און אַמעריקע.
יעדע עמיגראַציע־כוואַליע טראָגט אַוועק מיט זיך אַן אייגענע געשטאַלט פֿון דער אַמאָליקער שטאָט־וועלט, "וואָס איז מער נישטאָ". די הײַנטיקע אַדמיניסטראַציע ווייסט גוט, אַז דער נײַ־מאָדישער ירושה־טוריזם קאָן ברענגען אַ הכנסה אין דער שטאָט, און מען באַנײַט די שטאָט אין הסכּם מיט דער דאָזיקער פֿונקציע. אַלץ, וואָס ס׳פּאַסט ניט פֿאַרן נאָסטאַלגישן אימאַזש, ווערט אַרויסגענומען פֿונעם היסטאָרישן צענטער. לעבן דער שטאָט געפֿינט זיך דער ריזיקער "קאַלינקע"־מאַרק, וווּ מען קומט פֿון אַלע עקן אוקראַיִנע און מאָלדאָווע זיך אײַנקויפֿן, הורטאָם און לאחדים, כּלערליי סחורות. אָבער טוריסטן האָבן ניט קיין אַנונג וועגן דעם. בײַ זיי, די "ווינער־קאַפֿע" אויף קאָביליאַנסקע־גאַס (אַמאָליקע הערן־גאַסע), דער טעאַטער־פּלאַץ, דער אוניווערסיטעט און, אויב זיי ווילן, די אַמאָליקע ייִדישע געגנט אונטן בײַם טײַך — רופֿן אַרויס אַ צאַפּל אין האַרץ.
טשערנאָוויץ איז אַ שטאָט מיט אַ רײַכער געשיכטע, אָבער דאָס רובֿ פֿון אירע הײַנטיקע תּושבֿים האָבן דערצו אַ קנאַפּן שײַכות. בלויז געציילטע יחידים געהערן צו דעם "אַמאָליקן" טשערנאָוויץ, און איינער פֿון זיי איז דער קינסטלער בראָניסלאַוו (בומע) טוטעלמאַן. אין די סאָוועטישע צײַטן האָט טוטעלמאַן געהערט צו דער "ניט־אָפֿיציעלער" שיטה פֿון דער רוסישער קונסט, געפֿירט פֿרײַנדשאַפֿטן מיט דיסידענטן און נאָן־קאָנפֿאָרמיסטן. הײַנט זײַנען זײַנע אַמאָליקע חבֿרים צעזייט און צעשפּרייט איבער דער גאַנצער וועלט, און ער איז פֿאַרבליבן אַליין אין זײַן היימשטאָט, אין דער פּראָווינץ אָן אַ הויפּטשטאָט, ווי ער באַשרײַבט זײַן מצבֿ.
טוטעלמאַן האָט געאַרבעט אין פֿאַרשידענע זשאַנערס און מעדיומס, און זײַן הײַנטיקער אינטערעס איז פֿאָטאָ־מאָנטאַזש. דער דאָזיקער זשאַנער פּאַסט זייער גוט צו צו דעם אויסזען פֿון זײַן שטאָט. דער קינסטלער ברענגט צונויף דאָס אַלטע און דאָס נײַע, שאַפֿט אַ דינאַמישן דיאַלאָג צווישן דער שטאָט און אירע תּושבֿים, צווישן דעם הײַנט און דעם אַמאָל. ער ציט אַרויס אויף דער אייבערפֿלאַך דעם פֿאַרבאָרגענעם, אינעווייניקן מהות פֿון דער טשערנאָוויצער לאַנדשאַפֿט. דערבײַ נוצט ער נאָסטאַלגיע ווי אַ קינסטלערישן מכשיר, וואָס דערמעגלעכט אים צו שאַפֿן איראָנישע פּאָסט־מאָדערניסטישע קאָלאַזשן.
דער אמת איז, די נאָסטאַלגיש־ראָמאַנטישע שטאָט טשערנאָוויץ האָט קיין מאָל ניט עקזיסטירט. דאָס איז אַ חלום פֿון די "קינדער פֿון דער מאָנאַרכיע", ווי דעם דור האָט אָנגערופֿן די דײַטשיש־ייִדישע דיכטערין ראָזע אויסלענדער (1901—1988), דער דור, וואָס האָט זיך געפֿילט פֿאַריתומט נאָך דעם קאָלאַפּס פֿון דער האַבסבורג־אימפּעריע. קיין שום אַנדער שטאָט פֿון דער אימפּעריע, ניט קראָקע, ניט לעמבערג, שוין אָפּגערעדט פֿון ווין און בודאַפּעשט, האָדעוועט ניט אַזוי זאָרגעוודיק און ברייטהאַרציק איר האַבסבורג־מיטאָס ווי טשערנאָוויץ.
די סיבה דערפֿון איז אַ פּשוטע׃ קיין איין עטנישע גרופּע האָט ניט געטענהט, אַז טשערנאָוויץ איז איר "אייגנטום". דאָס איז די איינציקע שטאָט אין מיזרח־אייראָפּע אָן אַ בולטער נאַציאָנאַלער אידענטיפֿיקאַציע, אַ שטאָט פֿאַר אַלעמען. דווקא דערפֿאַר האָט מען אויסגעקליבן טשערנאָוויץ ווי דאָס אָרט פֿאַר דער ייִדישער שפּראַך־קאָנפֿערנץ, און די הײַנטיקע שטאָט־אַדמיניסטראַציע איז געווען גענוג קלוג אײַנצושליסן די הײַיאָריקע אָנדענק־קאָנפֿערענץ ווי אַ טייל פֿון דעם שטאָט־יובילעום. איינצײַטיק האָט מען געעפֿנט אַ ייִדישן מוזיי אין דעם אַמאָליקן "ייִדישן פֿאָלקסהויז" אויף דעם טעאַטער־פּלאַץ (דער מוזיי האָט אַן אינטערעסאַנט וועב־זײַטל׃ www.jewbukovina.nxt.ru
טשערנאָוויץ איז אפֿשר די איינציקע שטאָט אין אייראָפּע, וווּ ייִדיש איז אָפֿיציעל אָנערקענט ווי אַ חשובֿער טייל פֿון דער קולטורעלער ירושה. אפֿשר איז עס כּדאַי אַ טראַכט צו טאָן, ווי אַזוי אויסצוניצן די דאָזיקע געלעגנהייט לטובֿת ייִדיש?